Zövciyyət deyilən mövcudiyyət sirri Quranın əsas anlayışlarından biri olaraq verilməkdədir. Sözün əsası «zövc» köküdür. «Zövc» və törəmələri isim və fel halında Quranda 70-ə yaxın yerdə keçir. Daha çox «zövc»ün cəmi olan «əzvac» işlədilir. İki cüt mənasındakı «zövceyn» və «zövcan» da işlənir. Və anlayışın əsas mənasını və təməl ölçülərini verən ayələr də bu son şəkillərin keçdiyi yeddi ay ədir.

Anlayışa əsas olan «zövc» sözünün filoloci yönünü Quran dilinin əsas ustalarından olan Rağib İsfahanidən (ölümü 1108) xülasə edək. Öz cinsindən bir başqasıyla olana zövc deyilir. Bu, insan, heyvan, bitki və başqa varlıqlardan ola bilər. Zövclər bir-birinin bənzəri ola bildikləri kimi, tam zidlər də ola bilər. Zövciyyət erkəklik-dişilik ikiliyi ola biləcəyi kimi, başqa ikiliklər də ola bilər...

Əşya cövhər, ərəz, maddə, surət kimi ikiliklərin sintezindən ibarətdir. Heç bir şey bu ikiliyə dayalı tərkibin xaricində qala bilməz Və bu durum göstərir ki, varlığın bir tərkib edicisi, bir düzəldəni var və onun zövciyyət üstü bir tək, fərd olması lazım gəlir...

Növlər, cinslər, siniflər də zövciyyət əmələ gətirir.

Allah insanların cənnət həyatında hurilər ilə bir zövciyyət əlaqəsi quracağını söyləyir. Ancaq bunun dünya həyatındakı ər-arvad əlaqəsi şəklində anlaşılmasına Quran ifadələri müsaidə etmir. Bu, başqa bir bərabərlikdir.

Ölümsüz Rağib qısa filoloci açıqlamalar içində Quranın anlayış ölçülərini yaxşıca yaxalama dühasını burada da göstərir və zövciyyət anlayışının əsaslarını bir neçə sətirdə verir. Biz onun ruhuna rəhmət diləyərək anlayışı bir az da geniş açıqlayacağıq.

Varlığın fitrət dialektikasının mahiyyətində Qurana görə, bir zövciyyət yatır. Allah zatı etibarilə zövciyyətin üstündədir. O, bu yönüylə Sübhan, Əhəd, Saməd olaraq anılır ki, bənzərlik-zidlik əlaqəsinin xaricində olan mütləq şüur və qüdrət deməkdir. Ancaq Allah da təcəlliləri və zühuruyla, yəni isim-sifətləri ilə bir polyarlıq və paritet sərgiləyər. Çünki varlıq Allahın bir görüntüsü, bir təcəllisidir və bu görünüşün ərz etdiyi müddət bir paritet və polyarlıq seyridir. İbn Ərəbinin Allahı «şey» olaraq təqdim edən görüşünü bu incəliyi diqqətə alaraq dəyərləndirmək lazımdır. Əks halda Allahı inkar və ya varlığı dondurmaq kimi nöqsanların birinə düşərik.

Quran Allahın sifətlərini bir polyarlıq olaraq verir. Əvvəl-Axır, Zahir-Batin, Muhyi-Mumit və s. Ancaq bu, zühur və təcəllilər yönündəndir. Zat yönündən Allah zövciyyət üstüdür. Sübhan, Əhəd və Saməddir. Şey deyildir, şeylərə bənzərliyi də yoxdur (İxlas, Şura, 11).

Zövciyyətin üstündəki Əhəd və Saməd güc, yəni yaradıcı, düzəldici külli şüur və qüdrət, varlığı zövciyyət, yəni bənzərliyin və zidlərin sürəkli əlaqəsi halında ortaya qoyub.

Masivanın (Alahdan başqası) hamısı cütdür.

Sünnətullah bir zövciyyət rəsmi keçididir. Bu Quran prinsipini açıqlayanda müfəssir Elmalılı Həmdi Yazır belə deyir: «İkilik qaçılmazdır. Bu ikilik içində birləşdirilmədən heç bir şey təsdiq oluna bilməz. Təfəkkür və alqılama edilə bilməz».

Hər şey zövciyyətə oturur. Quran zövciyyətin bir müddət halında yeni-yeni zövciyyətlərə vücud verdiyini bəyan edir ki, biz bunu kitablarımızda fitrət dialektikası, mövcudluq dialektikası adları ilə anırıq.

Hər şeydə zövciyyətin əsas olması yanında hər şey əzvac (sosuz zövclər) və zövceyn (iki zövciyyət) mənzərəsi də sərgiləyər (Zariyat, 49; Yasin, 36).

O halda zövciyyət sürəkli bir oluşumdur. Sabit və donmuş, olub bitmiş deyil. Hər an yeni bir oluşda olan Yaradıcının sünnəti, yəni tövr və tərzi hər an yeni zövciyyətlərə vücud verir.

Demək olar ki, varlıq və oluş bir çox zövciyyətə səhnə olduğu kimi, sonsuz zövciyyətə də hamilədir. Oluğun bağrındakı sonsuz yerimə və atılma arzusu bir mənada sərhədsiz zövciyyətlərin röyalarını daşımaqdır.

Zövciyyətin bu sonsuzluq və sürəkliliyini ifadə edən təməl ayələr Yasin surəsinin 36-cı ayəsi ilə Təkvir surəsinin 7-ci ayəsidir. Bunların ilki belədir: «Bütün əlaqə, zidlik və nöqsanlardan arınmışdır o qüdrət ki, bütün zövciyyətləri yaratmışdır. Bunlar yerin bitirib bəslədiklərindən, insanların mənliklərindən və insanların bilmədiklərindən olur».

İkinci ayə isə qiyamət günü, yəni alışılmış ərz-kainat düzəninin təbdil edildiyi gündə nəfslərin cütləşməsi hadisəsindən bəhs edir. Bu, o deməkdir ki, qiyamət yeni oluşlara, yeni zövciyyətlərə imkan və səhnə açmağın bir başlanğıcıdır. Yəni qiyamət bir yandan son və ölüm sərgiləyirsə, bir yandan da bir başlanğıc və olma sərgiləyəcək. Əsasən Sünnətullahda bir ölüm bir yaranmanın başlanğıcıdır. Çünki bitmə və tükənmə mənasında ölüm yoxdur. Ölüm, sadəcə, ölçü, şəkil və tövr dəyişdirmə keyfiyyətidir.

Bizim bilmədiyimiz zövciyyətlər ifadəsi zövciyyətin sonsuzluq və saysızlığını ortaya qoyur, qiyamət günü nəfslərin zövciyyətə girmələri də yeni yaranmaların yeni zövciyyət bina ediləcəyini göstərir.

Həyat bir zövciyyətlər arenasıdır. Elm bizə xəbər verir ki, kainatın hər hansı bir nöqtəsində meydana gələn bir zərrənin, bir parçanın ekizi və ya ziddi, yəni zövcü eyni anda doğulur. Və həyat bir zidd taylar rəsmi keçidi halında davam edər. Qurani-Kərimin sirlərinə aid gözəl risalələr yazan Haluk Nurbaki az öncə verdiyimiz Yasin surəsinin 36-cı ayəsini açıqlayanda zövciyyət və ya zidd taylar mövzusunda belə deyir:

«Ayə zidd tayları üç qrupa bölür:

1. Ərzin bitirdiklərindən. Ayənin bu bölməsi bəzi alimlər tərəfindən bitkilər kimi izah olunur. Bu izah nöqsanlıdır. Çünki Allah istəsə idi, ayənin bu hissəsində ərzin bitirdiyi, çıxardığı deməz, birbaşa bitkilər deyərdi. Ayədə bitkilərdəki zidd taylara işarə edildiyi şübhəsizdir. Ancaq ayənin ifadə etdiyi bütün bilgi bitki cütlərindən ibarət deyil.

Ayənin bu birinci maddəsi xüsusi olaraq üçüncü maddənin sərhədlərini ifadə edir. Biri çıxar və üçüncü maddədə bəyan edilən «Daha neçə bilmədiklərinizdən cütlər yaratdıq» ifadəsini maqnit və ya da elektrik olaraq izah etmək istəsə, yanılar. Zira bu zidlər ərzdən çıxan zidd taylardır.

Ərzdən çıxan cütlər:

a)Xarakter cəhətdən zidd bənzər cütlər. Metallar və metal olmayanlar.

b) Bioloji cəhətdən zidd taylar: bitki və heyvanların dişi və erkək növləri,

c) fiziki cəhətdən zidd taylar: müsbət və mənfi yüklü olanlar. Dolayısıyla elektrik tipli zidlər.

Mancetik zidd taylar: Şimal və cənub deyə tanınan cəhətlər.

d) Torpaqda ölüm və həyatı iç-içə dəyişdirən sintez və analiz hadisələri.

Yaradıcı və öldürücü (azot işləyici bakteriyaların) sintezlə bitkilərə can veməsi və çürüdücü kimi tanınan və analiz edən bakteriyaların öldürüb dağıdıcı təsirləri kimi zidliklər.

2.İnsan nəfsindəki cütlər:

«Öz nəfslərindən cütlər (zidd ekizlər) yaratdıq». Ayənin bu bölümündə bir sıra hikmətlər var:

a) kişi və qadın (zidd taylar)

b) nəfslərdəki tərs xarakterlər (zalım-mərhəmətli, cəsur-qorxaq, comərd-xəsis) kimi.

c) Bənzəyən, fəqət zidd olan xislətlər (vəhşət-cəsarət, yumşaqlıq-cahillik)

3. Bilmədiyimiz cütlər:

Paritet qaydasına görə tam maddə və enerci parçacıqları, maddə və antimaddə doğrudan-doğruya fizikadakı hadisələri əhatə edir. Bunlar;

a) Hələ fizika və astrofizikanın yenicə fərqinə vardığı enerci sorulması hadisələri. Bu sirri hələ öyrənə bilməmişik. Ancaq kosmosda enercinin udulduğu, yox edildiyi Black Holes nöqtələrdə enercini ağılagəlməz bir güclə toplayan Quasarları tanıyırıq. Bu iki məkan da bir-birinə ekiz kimi bənzəyən, fəqət tam zidd təsirdə olan nöqtələrdir.

b) cəzb edən və itələyən qüvvələr, xüsusən qravitasion ulduzlar, atom nüvəsi kainatda fırlanma hərəkəti ilə tənzimlənir. Bu qüvvələr arasındakı zidd qüvvə olmasa, bütün planetlər ya kosmosun boşluğuna dağılıb gedər, yada bir yerə toplaşar.

Kainatda cazibə ilə ciraskopik dönmə hərəkəti göz qamaşdırıcı bir tənasüb sistemi təşkil edir. Bu nizamı yerlə kainat cəhətdən açıqlasaq, ağlagəlməz bir ahəng görərik» (Nurbaki, «Qurandan ayələr»).

Zövciyyət xüsusən yer kürəsində həyatın təməlini təşkil edir. Bu anlamda zövciyyət bir dişilik-erkəklik polyarlığıdır (Nəcm, 45; Qıyəmə, 39). Bitki, heyvan və insan qədər bunların müxtəlif qarşılıqlı əlaqələri də zövciyyətdir. Torpağın altından hər fışqırma, göylərdən bir eniş bir zövciyyət sərgiləyər. Bunlar comərd, könül açıcı, fərəh və xoşbəxtlik gətirici bir gözəllik və nemət tablosu sərgiləyər (Rad, 3; Həcc, 5; Ta-ha, 53; Şuara, 7; Luqmən, 10; Qaf, 7).

İnsan üçün də həyat bir zövciyyət hadisəsidir. İnsan parça-yaradıcı bir eqo olaraq öz zövcünü, yəni bənzər ziddini və ya qarşı qütbünü öz mənliyindən ayırmış tək varlıqdır (Nisa, 1; Zumər,6; Nəhl, 72; Rum, 21; Şura, 11; Əraf, 189). O halda insanda oluş bir ikiləmə, sonra təkrar birlənmə hadisəsidir ki, bu, ayrılıq və vüsal, parçalanma və toplanma deyə anıla bilər. Bütün bu oluş seyri insanda hədəfinə eşq ilə gedir. Bu üzdən insanın zövcü onun üçün sükunət və hüzur vasitəsi olaraq düzəldilib. Öz ziddindən özü hüzur və xoşbəxtliyinə yol tapma xüsusiyyəti yalnız insanda var.

İnsanın qovğa və zidlər çəkişməsi ilə dolu həyatı qədər bu həyatın öncəsi və sonrası da zövciyyətə səhnədir. Çünki insan sonsuz bir təkamülün həm namizədi, həm mövzusu, həm də səhnəsidir.

İnsanın dünyadan əvvəlki həyatı bir zövciyyət sərgiləyirdi (Baqara, 35; Əraf, 19; Ta-ha, 117).

Dünya sonrası həyatı da elə olacaq (Baqara, 25; Ali İmran, 15; Nisa, 57; Yasin, 56).

Quranın insanın zövcündən bəhs edən ayələrini, sadəcə, fiqh cəhətdən dəyərləndirib bunlardan tay mənası çıxarmaqla kifayətlənmək bu ayələrin məna sahəsini daraltmaq olardı. Doğrusu budu ki, insanın zövciyyətindən bəhs edən ayələrdəki tay (ər-arvad) mənası mənalardan biridir. Bu məna ilə ayəni dondurmaq olmaz. Məsələn, Təğabun surəsinin 14-cü ayəsi: «Ey iman edənlər, bu, bir gerçək ki, sizin zövclərinizdən və övladlarınızdan bir qismi sizə düşməndir, onlardan çəkinin» deyir. Buradakı zövclər (bənzər ziddlər) təkcə ərlər-qadınlar deyil. Ayə o mənanı da daşımaqla birlikdə insanla olan bir çox şeyin onun təkamülündə zidlik keyfiyyəti ilə xidmət etdiyini də ifadəyə qoyur.

Təkcə hüquqi mənada taylardan bəhs edən ayələr də var. Məsələn, Əhzəb surəsinin 6-cı ayəsi peyğəmbərin zövcələrini möminlərin anası olaraq tanıdır. Buradakı «əzvac» peyğəmbərimizin zövcələridir. Nikah, talaq və s. münasibətlərdə «zövc» və «əzvac» təbirinə yer verən ayələr üçün də eyni fiqhi məna keçərlidir (Əhzəb, 28-50, 53, 59; Nisa, 12; Təhrim, 3). Amma fiqhi mənanın əsas olduğu durumlarda əzvac sözünü «qadınlarınız» və ya xanımlarınız deyə tərcümə etmək doğru olmaz. Məsələn, «Ey inananlar, taylarınzıdan... düşməndir...» (Təğabun, 14) ayəsində «əcvac» həm qadını, həm də kişini ifadə edir. Çünki mütləq işlədiləndə «zövc», cinsiyyəti nə olursa, olsun, tay deməkdir. Arvad da ola bilər, kişi də. Ayələrdəki fel zəmirlərinin erkək növündən olması bizi çaşdırmamalıdır. Bu tərz Quranın və ərəb dilinin tərzlərindən biridir.