Bu gün beynəlxalq sistem dəyərlər ümumiliyinə malikdirmi və dinlər bu dəyərlər ümumiliyinin təyin olunmasında həlledici səsə malikdirlərmi sualı verən hər kəsə izahı bu faktdan başlamaq lazımdır: bu iki suala mənfi cavab Vestfal sülhü sistemi haqda müqavilənin məzmununun əsasında durub. O vaxtäàí məhz dəyərlər azadlığı və din azadlığı beynəlxalq sistemin xarakter cizgisi hesab olunurdu. Otuzillik müharibədən sonra imperatorun və ya papanın hakimiyyəti altında olan orta əsr katolik birliyinin sonu təkcə protestant knyazlar üçün bir növ emansipasiya – xilas kimi təsəvvür olunmurdu. Katolik Fransa da eləcə, hər şeyi elədi ki, gələcək “böyük millət” qismində Habbsburqların katolik sülaləsinin universalist iddialarından qurtulsun. 1648-ci ildən millətlər dini dözümlülülk nümayiş etdirməli idilər. Düzdür, öz aralarında, bir millli toplumla digər milli toplum arasında.

Vestfal sülhü sisteminin filosofu Tomas Hobbs oldu. İnsana mizantrop mövqeyindən və «homo hominis lupus» (insan insanın canavarıdır) aforizminə müvafiq olaraq baxaraq o, hesab edirdi ki, sülh və harmoniyanı yalnız möhtəşəm dövlət-Levifianın hesabına bərpa eləmək olar. Onun davamçıları olan “siyasi realistlər” etiraf edirlər ki, milli dövlətlərin daxili həyatına ümumi dəyərlər, o cümlədən dini dəyərlər öz möhürünü qoyur və onuí sakit axarı hakimiyyət üzərində dövlət monopoliyası ilə təmin olunur. Xarici əlaqələri isə onlar “cəngəlliklər qanunu” – güclünün haqlı olması kimi təsəvvür edirlər. Bu düşüncə tərzi qeyri-konstrukiv olduğunu göstərdi. Vestfal sülhü sistemi yeni müharibələr doğurdu. Antibəşəri fəlsəfə məlum ölçüdə özünün empirik realizasiyasına çalışırdı. Xristian orta əsrlərlə bircə cəhətdən fərq oldu: onlar beynəlxalq səciyyə daşıyırdı.

Amma Avropa maarifçiliyinin xidməti kimi onu qeyd eləmək lazımdır ki, Hobbsun realizmi ilə yanaşı o, sülhə daha humanist baxışlar da gətirdi. Bu baxışlara görə, sülh “levifian” zorakılığı olmadan da mümkündür. Con Lokk “siyasi idealizmin” anqlosakson variantını, İmmanuel Kant isə alman variantını əsaslandırdı. Lokk bu gün də aktual olan o arqumentə ağırlıq gətiridi ki, maraqların ən kəskin konfliktlərini uzunmuddətli perspektivdə maraqların ümumiliyi ilə aradan qaldırmaq olar. Kantın irəli sürdüyü tezisə görə isə “respublikalar” (siyasi sistemlər, orada ki, hakimiyyət seçilir, yəni demokratiyalar) bir-biri ilə müharibə aparmırlar. O bunu yazanda dünéada cəmi üç respublika vardı: İsveçrə, ABŞ və Fransa. Son 200 ildə demokratiyaların sayının artması ilə bu tezisin yoxlanması üçün empirik əsas çoxaldı. Hazırda “demokratik dünya nəzəriyyəsi” beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsində yeganə metodoloci cəhətdən qüsursuz və əsaslandırılmış hipotez sayılır.

Əgər qəti imperativ müəllifini etik sistemin banisi, demokratiyanı isə dəyər hesab etsək, elə Âestfal sülhündən sonra hətta beynəlxalq münasibətlərdə belə dəyərlər sisteminin ən azı cizgiləri vardı. Bununla belə, xristian orta əsrlərindən fərqli olaraq, indi o, dünyəvidir. Sonrakı əsrlər ərzində beynəlxalq siyasətdə idealizm siyasi nəzəriyyəsinin yenidən yaradılması problem olaraq qalır. ABŞ idealizm və realizmin siyasi mübarizəsinin birinci və uzun müddət yeganə arenası olaraq qaldı. Tomas Cefferson idealist, Aleksandr Hamilton isə Amerikanın konstitusiyası, eləcə də daxili və xarici siyasət haqda debatlarda realist ənənənin banisi idi. Avropada siyasi realizm praktikada 1945-ci ilə qədər hökmran oldu. Düzdür, Fransa inqilabı da hər şeydən əvvəl dünyanın idealist layihəsi idi; «liberty, ygality, fraternity» (azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq), şüarları, təbii ki, bu gün də universal cəlbedici gücünü saxlayan dəyərlərdir. Amma onu Napoleon imperiyası və Metternix restavrasiyası əvəz etməmişdən. Robespyer onu çox tez Hobbs Lviafanına çevirdi.

Millətlər liqası milli dövlətlərin sülh naminə birliyinin ilk cəhdi idi. O isə ilk alman respublikasının devrilməsi ilə dağıldı. Millətçilik 19 və 20 əsrlərdə daha zorakı formalarda təntənə elədi. Bu məsələdə Hobbs nəzəriyyəsi özünün şəksiz təsdiqini tapdı.

Son nəticədə o, Adolf Hitlerin insana nifrəti kimi elə bir iyrənc səviyyəyə çatdı ki, dünya birliyinin böyük əksəriyyəti digər zidd maraqlarını bir yana qoyub, müvafiq müdafiə koalisiyası yaratdılar. Bununla yanaşı bu, ənənəvi, beynəlxalq sistemin dəyərlərindən uzaq siyasətin sonunun əlaməti idi. Nürnberq prosesində təbii haqq dövlətüstü normalar mənbəyi kimi bərpa edildi. BMT-nin əsası qoyulandan, Millətlər Liqası buraxılandan sonra qlobal siyasi sistemin layşhəsi həyata keçirildi. Çoxlu böhranlara baxmayaraq, bu günə kimi də davam edir.

Millətçiliyin yoldan çıxarması

Hərçənd Birləşmiş Millətlər Təşkilatı indi də ənənvi beynəlxalq sistemə məxsus milli dövlətlərdən ibarətdir, amma indi təşkilatın Nizamnaməsində təcavüzün qadağan olunması və Təhlükəsizlik Şurasının müdaxilə haqqının təsbit olunması nəticəsində Hobbs tamahları 1945-ci ildə San-Fransiskoda BMT-nin təsis konfransından 300 il əvvəlkinə nisbətən məhdudlaşıb.

BMT-nin xüsusiləşdirilmiş təşkilatlarının sıx şəbəkəsi Lokkun uzunmüddətli perspektivdə maraqların üst-üstə düşməsi haqda arqumentinin təsiri ilə yaranıb və çoxtərəfli siyasi sistemin inkişafı üçün əsas təşkil edir. Amma 1948-ci ildə Ümumdünya İnsan Haqları Bəyannaməsinin qəbulu dəyərlərin universal sisteminin inkişafı istiqamətində vacib addım idi. O, ilk dəfə 1648-ci ildən qüvvədə olan insanın dövlətə tabeçiliyini təsbit edən qaydaya zərbə endirdi və hər bir fərdi universal hüquqların subyekti elan etdi.

Məlum olduğu kimi, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının harmoniyasını Qərblə Şərq arasında konflikt çox tez dağıtdı. 1945-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının çoxtərəfli sistemi ənənəvi beynəlxalq sistemin üzərinə qoyulduğu, amma onu tam əvəz etmədiyi kimi, “soyuq müharibə” zamanı da bipolyar sistem çoxtərəfli sistemlərə ayrıldı, amma onu aradan qaldırmadı. Vestfal sülhü sistemindən fərqli olaraq, ikiqütblü sistem dəyərlərdən xali deyildi. İki universalist dəyərlər sistemi xüsusən ideoloci sahədə lap kəskinliklə bir-biri ilə mübarizə aparırdı: Qərbdə bu liberal demokratiya və bazar iqtisadiyyatı idi, Şərqdə isə “demokratik mərkəziyyət” və planlı təsərrüfat. Hər iki dəyərlər sisteminin daxilində milli dövlətin əhəmiyyəti xeyli azalmışdı. Beynəlxalq sistem indi təkcə çoxtərəfli yox, həm də çox dəqiq strukturlaşdırılımış ideologiyalararası sistemə bölünmüşdü. Şimal və Cənubun inkişaf dərəcəsindəki fərqə görə “üçüncü dünya” hesab ödəyirdi. Amma bu situasiyaya qarşı 1980-ci ildə Brandtın məruzəsində ifadə olunan «compassion» («canıyanma»), yəni dünyanı birgəyaşayış məkanı kimi götürən dəyər ideyası meydana çıxdı.

“Soyuq müharibə” qurtarandan və ikiqütblü dünya kollapsından sonra milli dövlətlərin dirçəlişi mümkün görünürdü. Amma əksi oldu: nəinki iki ideoloji blok dağıldı, milli dövlətçilik özü də çat verməyə başladı. Onların əvəzinə iki başqa törəmə – transmilli və çoxtərəfli təsisatlar meydana çıxdı.

Cəmiyyət, iqtisadiyyat, elm və mədəniyyət, texnika və ekologiyada saysız-hesabsız transmilli subyektlər milli hökumətlərlə bərabər artıq çoxdan öz maraqlarını və dəyərlərini qlobal miqyasda təmsil etdirməyə ərizə veriblər. Artıq yetmişinci illərin əvvəlində bu beynəlxalq əlaqələr nəzəriyyəsində yeni “transmilli paradiqmanın” inkişafına gətirdi. Qloballaşma haqda “soyuq müharibənin” sonlarından başlayan düşüncələr əslində yetmişinci illərin bu paradiqmasının bərpasından başqa bir şey deyil.

Eyni zamanda, ikiqütblü sistemin kollapsı milliüstü səviyyədə aktivliyi artan köhnə və yeni subyektlər üçün yeni imkanlar açdı. Artıq BMT Təhlükəsizlik Şurasında çoxtərəfli təşəbbüslər bu və ya digər böyük dövlətin məkrli şəkildə veto hüququndan istifadəsi nəticəsində boşa çıxmır. Bosniyaya müdaxilə Təhlükəsizlik Şurasının mandatı ilə oldu. Əski dünyagörüşü çərçivələrini qıraraq Roman Hersoq, Yurgen Habermas Kosovoya müdaxiləni soyqırımı təhlükəsi qarşısında təcili yardım kimi əsaslandırdılar.

Əvvəllər iddia olunurdu ki, Kosovoya müdaxilə Asiyada birmənalı qınağa məruz qalacaq. Onun etik və hüquqi tərəfi isə anlaşılmayacaq. Amma Masakatsu Yamasaki bu mifi rədd etdi. Təsdiq etdi ki, Asiyada da “vicdan” milli dövlətin suverenliyindən yuxarıda durur. Mərhəmət – təcili yardımın emosional motivi, Kosovoda olduğu kimi, Qərbin imtiyazı deyil. Yaponiyada bunun üçün xüsusi (Çin fəlsəfəsindən gəlmə) anlayış da var: “sokuin-no-co”

Düzdür, 1993-cü ildən siyasi idealizmə – XX əsrin ikinci yarısında bütün mədəniyyətlərin getdiyi yola qarşı Semüel Xantinqtonun mədəniyyətlərin mübarizəsi modeli kimi zidd mövqeli bir model durur.

Mədəniyyətlər arasında qlobal müharibə haqda proqnozlara gəlincə, bu, bir tikə çörəyini itirməkdən qorxub yeni düşmən obrazı axtarıb taprmaq, hansısa ölçüdə əvəzedici konflikt yaradan təhlükəsizlik siyasəti problemi ilə məşğul olan peşəkar ekspertlərin işidir. Amma bu model, şübhəsiz fundamental kəskinliyi də var. Hər şeydən əvvəl, nüfuzlu rəylər var ki, beynəlxalq sistemə alternativ olaraq sivilizasiyalararası sistemi yaratmağı Xantinqtonun xidməti sayırlar. Amma burası da var ki, onun modeli siyasi realizm ənənələri üzərində qurulub və konfliktlər modelidir. Sadəcə, əqli əməlyiiat nəticəsində Xantinqton milli dövlətləri beynəlxal konfliktlərin tərəfləri olan mədəni sivilizasiyalarla əvəzləyib və onları mədəniyyətləraraı konfliktlərin tərəfləri kimi götürüb. Fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən siyasi nəzəriyyənin realist məktəbi hər zaman əxlaqi relyativizmin oyunlarından ibarət olub: «Right or wrong, my country!» (haqlıdır, haqlı deyil, bu mənim ölkəmdir!) və Hobbsun intermədəni sistem versiyasına asanlıqla köçürülə bilər: «Right or wrong, my civilization» (haqlıdır, ya haqlı deyil - bu mənim sivilizasiyamdır!)

Beləliklə, XXI əsrin dünya siyasətinin üzərinə real inkişafın əski modellərdən qalan mürəkkəb qarışığı və asimmetrik şəkildə bir-birini örtən dəyərlər sisteminin işləmək vəzifəsi düşür. Məsələ burasındadır ki, beynəlxalq və ya sivilizasiyalararası «anarxiyanı» qlobal siyasi sistemə, antik Yunanıstanda olduğu kimi “qlobal kəndlə”, “polislə” əvəzləməyə ümid varmı?

Bu, o vaxt olacaq ki, xarici siyasi subyektlərin əkəsəriyyəti qloballlaşmanın xəyali paradoksunu, qərarların qəbul edilməsində mərkəzdənqaçmanı – məsuliyyət ümumiliyini qəbul edəcək. Artıq beynəlxalq sistemin Vestfal sülhü üçün mərkəzdənqaçma kimi cizgi xarakterik idi...

Bu artıq millətlərə aiddir. Qloballaşma o demək deyil ki, millətlər yer üzündən silinə bilərlər və ya öz üzərindən məsuliyyəti silmək üçün öz suverenliyinin bir qismindən imtina etməli olar. Politoloqlar milli identiklik haqda müzakirələri sevirlər. Bu, yetərincə zərərsiz məşğuliyyətdir. Məsələ bundadır ki, identiklik deyəndə nəyi nəzərdə tutasan: söhbət sərhəd qoyan, neqativ təyinatlı identiklikdənmi getməlidir, o identiklik ki, məsələn, Bosniya və Kosovoda etnik təmizləmə aparanlar özlərinin insanlıq əleyhinə cinayətlərini onunla izah edirdilər? Yoxsa söhbət müsbət tutumlu identiklikdənmi getməlidir? O identiklikdən ki, əsas ümumbəşəri dəyərlərdən ibarətdir və Avropadakı vətəndaş millətləri özlərini bunun tərəfdarı sayırlar? Cavab sadədir: yalnız vətəndaş millətlərindən gözləmək olar ki, öz məsuliyyətlərini dərk edərək bu standart üzrə onların hərəkətlərinə qiymət verilməsinə razı olacaqlar.

Beynəlxalq iştirak

Millətlər heç vaxt xarici siyasətdən imtina edə bilməzlər. Amma hansılar ki, «realist» siyasəti» - ərazini böyütməyi, əhali və resursları artırmağı uğur hesab edirlər, bu gün absurd səviyyəsinə çatıb. Amma elə situasiyalar olur ki, məsələn, Kosovoda olduğu kimi, məsuliyyət siyasəti klassik hakimiyyət forması kimi «sərt siyasətin» («hardpower») seçilməsini – hərbi vasitələrdən istifadəni istisna etmir. Amma gerçək davamlı xarici siyasi təsirə millət o vaxt malik olacaq ki, onun ixtiyarında «soft power» (Ernst-Otto Çempilsin sözləri ilə, “ağıllı hakimiyyət”), yəni ideyalar hakimiyyəti, açıq cəmiyyət, sosial sülh, mədəniyyətin təsiri, təhsil sisteminin cazibədarlığı, texnologiyada uğurlar, müəssisələrin rəqabətə davamlılığı, infrastrukturun keyfiyyəti, siyasi modelin səmərəliliyi olacaq. Bir sözlə, beynəlxalq müqayisədə millət özünün dəyərlər sisteminin inandırıcılığını nümayiş etdirməlidir.

Dünya daxili siyasətinin ümumiliyini müəyyən edən çərçivələr hiss edilə bilərdi, əgər daha çox millətlər milliüstü və çoxtərəfli subyektlər kimi öz xarici-siyasi fəaliyyətində Hans Yonasın adlandırdığı kimi “məsuliyyət prinsipinə” əməl etsə idilər. Minimal standart qəti imperativ şəkilində ifadə edilərdi: «Elə hərəkət et ki, sənin hərəkətinin nəticələri insan həyatının davamı ilə uzlaşsın”. Bu imperativə könüllü əməl etmə birliyin bütün iştirakçılarının maraqlarına uyğun gələrdi. Və hər bir subyektin burada iştirakı qlobal məsuliyyətin ümumiliyi kimi anlaşılardı.

Əxlaq qaydası vasitəsi kimi məsuliyyət imperativi birinci növbədə siyasi məsələlərdə məsləhətə cəlb edilən bütün növlərdən olan ilahiyyatçılara, filosoflara, tarixçi və politoloqlara yönəlib: onlar ona gətirib çıxarmamalıdırlar ki, qlobal mədəniyyətlər mübarizəsi modeli gerçəkliyə çevrilsin.

Elmi auditoriyalarda zərərsiz sayılan akademik analizlər, əgər onlar siyasi strategiyaların doğruldulması üçün istifadə olunsa və ya kütləvi informasiya vasitələrində bu mövzu ətrafında ictimai fikir formalaşdırılarsa, təhlükəli silaha çevrilir. Xantinqtonun modeli bu cəhətdən bariz nümunədir. O nə qədər “realist” analizləri «yanlış naturalist nəticələrə» qurban verdi: əgər fakt indi necə var, elədirsə, onda o gələcəkdə də belə olmalıdır və ya buna borcludur.

Sadəlövh ağıllar və ya həris manipulyasiyaçılar çətinlik çəkmədən aksenti “olmaq”dan “olmalıdır”a çevirirlər və artıq mədəniyyətlərin mübarizəsi qanuniləşir. Şimali İrlandiyada katolik və protestantlar arasında, Bosniya və Kosovoda pravoslavlarla müsəlmanlar arasında, Şri Lankada sinqallarla tamillər arasında, İndoneziyada müsəlman və xristian malaylar və konfutsiçi çinlilər arasında konfliktlər empirik şəkildə manipulyasiyaçıların praktikasını təsdiq edir. Allaha şükür, Yaponiyada sintoizm, buddizm, konfutsiçilik, bəzənsə xristianlığın tamamilə normal adamlar və ailələr arasında harmonik simbiozu var və bu naturalist yanlış «sivilizasiyaların toqquşması» («clash of civiliyations») nəticəsini rədd edir.
Mədəni sivilizasiyaların dialoqu

Daha pozitiv yöndə də hərəkət eləmək olar. Siyasi doktrinalar arasında mübahisələrin kəsilməsini istəməyib strateci praqmatizmə də getmək olar. Axı risklər var ki, onların təhlükəli olduğunu ancaq onlara getməklə bilmək olar. Risk qarşısında hərəkətsizlik qələbə əminliyi olmadan riskə hazır olmaqdan daha çox qorxuludur. Mədəniyyətlər arasında mübarizənin qarşısını almaq üçün preventiv tədbir kimi dialoq tələb olunur.

Əlbəttə, mədəniyyətlərarası dialoq haqda müzakirələr aparmaq onu həyata keçirməkdən daha asandır; onun həyata keçiriçlməsi haqda bu günədək mübahisələr gedir. “Soyuq müharibə” bitəndən sonra mədəniyyətlərin dirçəldilməsi tam təbii şəkildə - əvvəlcə bütün düynanı əhatə edən mədəniyyətlərin müxtəlifliyinə, başqa mədəniyyətlərin özünəməxsusluğuna, öz mədəniyyətlərinin “xüsusiliyinin təsdiqinə” maraqla müşayiət olunurdu. Avropada bu marağın daşıyıcıları insan haqları uğrunda hərəkatlar, Şimali Amerikada kommunitarist hərəkatlar, Asiyada “asiyaçılar” idi.

Şübhəsiz, mədəni müxtəlifliyə hörmət sivilizasiylararası dialoq üçün minimal ilkin şərtlərdir, onları idrak etikası isə dialoqun aparılması üçün təbii metoddur. Amma diqqətin mədəni fərqlər üzərində konsentrasiya olunması isə özündə çox yanlış miflərin yaranması, möhkəmlənməsi və çox kobud səhv siyasi rəylərin meydana çıxmasına gətirə bilər. Sual meydana çıxır: əgər «identiklik» tarixdə çox rastlandığı kimi, kollektiv autizm kimi ifadə olunursa nə etməli?

Bu tip autizmlərin problemli formalarının olması haqda siqnallar bir sıra mübarizlərin “əlahiddəliyinin təsdiqi” şəklində rast gəlinir. Onlar öz mədəniyyətlərinin ətrafında divar qurmaq hüquqları haqda da höcətlə mübahisə edirlər. Üstəlik, bunu başqa cür etmək mümkün olmayanda, hətta zorla həyata keçirməyə çalışırlar. Təsəvvür etmək olar, əskidə multimədəni olan Yuqoslaviyada etnik təmizləmə aparılmasının təhrikçiləri bu arqumentdən necə bərk-bərk yapışmışdılar.

Bəlkə iş uğurla da nəticələnəirdi, əgər xristianlıq və müsəlmanlıq içində olan müxtəlifliyə olan maraq bu böyük birliklərin daxilində olan konflikt və saysız fərqlərə yönəldilsəydi. Nə islam dünyası, nə də xristian dünyası monolit təşəkküllər deyillər. Mədəniyət və dinlə bəraət qazandırılan fundamentalist zorakılığa yaxından baxanda, eyni dərəcədə Avropada da, Ameriakda da, Asiyada da, dünyanın hər yerində də görürsən ki, bu hərəkətlər öz mədəniyyətlərinin sivilizatorluq cəhdlərinə qarşı bir cinayət kimi təzahür edir.

Ona görə sərhədqoyucu, ayırıcı identikliyin «nəbzinin yoxlanması» metodundan gizli ümumiliklərin tapılması strategiyası daha ümidvericidir.

Bu, təkcə autist sindromlar üçün terapevtik təsir baxımından faydalı olmaqla qalmır, həm də mədəniyyətlərin siyasi hədəflərə çatmaq üçün vasitə kimi istifadə olunması və fundamentalistcəsinə konfliktlərin üfürülüb şişirdiməsinin qarşısını almaq üçün də faydalıdır. Amma birinci növbədə bu strategiya o ümumiliyin xəyali kontularını cıza biləridi. Elə bir çərçivə ki, orada dünyaya qurulma mərhələsində olan siyasi sistem kimi baxılır.

Bir faktın dərkini geniş şəkildə yaymaq lazımdır ki, bütün mədəniyyətlər, istər Xantinqtonun sivilizasyon sökükləri üzrə qonşuluq edən, istərsə də hər saniyə İnternetlə əlaqə saxlayanlar - bir əsas normanı rəhbər tuturlar. Bu “qızıl qayda” Bibliyada da var, islam hədislərində də Konfutsidə də Budda vəsiyyətlərində də, hind xalqlarının eposu “Mahabharata”da da. Bibliyada deyilir: “Sizinlə necə davranmalarını istərdinizsə, başqaları ilə elə davranın.” Konfutsi analektlərində bu fikir etik imperativ kimi qoyulub və Bibliyadakı ilə eyniyyət təşkil edir. Çoxsaylı mənbələrdən bu əsas normaların üzə çıxarılması Hans Künqün xidmətidir. Asiyada demokratiya və demokratikləşmə məsələlərinə həsr olunmuş 1994-cü ildə Luven-lya-Nevdə keçirilən beynəlxalq konfransda ilk dəfə demokratiya nəzəriyyələri üçün transmədəni etik normaların əhəmiyyəti müzakirə olunurdu. Orada çox yayılmış bu nöqteyi-nəzər təkzib olundu ki, guya demokratiya yalnız Qərb mədəniyyətiilə bağlıdır. Beləliklə, ümumi cəhətlərin identifikasiyasından başlayan mədəniyyətlər arasında dialoq strategiyasının şansı o qədər də pis görünmür.

Bütün mədəniyyətlərə aydın olan əsas prinsip – özün məruz qalmaq istəmədiyin şeyi başqasına etmə - tarix boyu saysız etik və hüquqi konkretləşmələrə məruz qalıb. Bü gün daha aktuallarına 1948-ci ilin Ümumdünya İnsan Haqları Bəyannaməsini, silahlar üzərində nəzarət haqda razılıqları, nüvə silahını yaymamaq haqda müqavilələri, Rio-de-Caneyroda BMT-nin ətraf mühit haqda konfransını, beynəlxalq cinayət hüququnun inkişafını və s. göstərmək olar.

Əgər bu konkret nümunələrə baxsaq və onların əsasında duran baza normalarını incələsək, onda “qloballaşan” dünyaya siyai sistem keyfiyyəti verən ümumilik çərçivəsi aydınlaşar. Bu sərhədləri yalnız aydın şəkildə formulə etmək və etiraf etmək gərəkdir. Bu ehtiyacın reallaşması mədəniyyətlərarası dialoq üçün nəcib bir vəzifə olardı. Onda Uinston Çerçilin xəbərdarlığı da anlaşılardı: “Kim siyasəti etikadan ayırırsa, o nə onu nə də o birini anlayır” («Those who keep politics and morality apart, understand neither the one nor the other»).

«İnternationale politik» jurnalı
№ 2, 2000 il.