Ərəbcəni yaxşı bilənlər bilirlər o iki mənanı ki, “məscid” sözündə ehtiva olunur. Biri səcdə edilən yer deməkdir, o biri isə səcdə edilən zaman. Beləliklə, ərəbcədən aldığımız “məscid” sözü bütöv anlamda səcdə edilən yer və zamandır. Təbii ki, bu sözə aid yer və zaman anlayışları bir-birindən ayrı tutula bilməz. “Məscid”in əsl hikməti də zatən bundadır.

Hər hansı məscid binası orada yalnız ibadət anlarında məscid sayıla bilər, ibadətlərarası fasilələrdə isə məscidliyindən çıxır, olur adi bir tikili. Əgər namaz məscid dediyimiz bunada deyil də mənzildə, yaxud çöldə-bayırda, yaxud da hansısa nəqliyyat vasitəsində (lap elə təyyarədə, kosmik gəmidə və s.) qılınırsa, bu yerlər həmin o müqəddəs anlarda olur məscid. Namaz bitincə, qısa müddət içində məscid anlamı daşıyan bu yerlər artıq “məscid” sözünə aid hikməti də təbii olaraq ifadə etmir.

Müqəddəs Oxu məntiqindən gəlmə bir məsələ də bütün kainatın məscid olmasıdır. Rəbbimizin təlqin etdiyidir ki, varlıqlar daimi hərəkətdə olduqlarından dolayı ilahi qanunlara tabeçilik durumundadır və bu tabeçilik Tanrıya bir səcdə halı yaradır. İsra surəsində (“Gecə yolçuluğu”) oxuyuruq: “Öyər Onu yeddi göylə yer və bunlarda olanlar. Elə bir nəsnə yox ki, Ona alqış oxuyaraq öyməyə. Amma siz anlamazsız onların öyümünü. O gerçəkdən həlim, bağışlayan” (44-cü ayə). “Öymək” – ərəbcə mətnin orijinalında “səbbəha” kimi işlənən felin bir mənasıdır. Bu sözün etimolojisində “üzmək” və daha çox fəza boşluğunda üzmək anlamı da yer alır. Tanrının kainat idarəçiliyini tənzimləyən qanunlarına görə “üzmək” – hərəkətdə olmaq Onu öymək, Ona səcdə etmək deməkdir. Və hərəkət edən ən kiçik zərrəcikdən ən böyük qalaktikalara qədər hər şeylə bərabər bizim də içində yaşadığımız kosmos dünyası bütövlükdə bir məscid timsalındadır.

Bütün kainatı məscid təyinatlı bir fəza olaraq bəndələrinə təqdim edən Rəbbimiz başqa bir ayədə də belə buyurur: “Məgər görməzmi oldun, Ona səcdə eyləyir göylərdə kim varsa, yerdə kim varsa, günəş də, ay da, ulduzlar da, dağlar da, ağaclar da, heyvanlar da, insanların bir çoxu da eləcə...” (Hac surəsi, 18-ci ayə). “Dağlar, ağaclar, heyvanlar, insanların bir çoxu”nun səcdəsi isə sakini olduğumuz Yer kürəsini də məscid halına gətirir.

Peyğəmbərimiz Məhəmməd Seçilmişin də özəl bir deyimi var: “Bütün Yer üzü mənim ümmətim üçün bir məsciddir”. Bunu daha çox belə yozurlar ki, planetin istənilən guşəsi müsəlmandan ötrü ibadət yeri ola bilər. Peyğəmbər kəlamının bir hikməti də ənənəvi məscidlərin statusunu ibadət yeri kimi rəsmiləşdirmək perspektivini önəmsiz etməyi ilə bağlıdır.

“Məscid”ə sinonim olaraq “came” sözünü də işlədirlər. “Bir yerə toplayan, cəm edən” (rusların kilsəyə adekvat mənada işlətdikləri “sobor” kəlməsi ilə müqayisə et!) deməkdir. “Came” bu mənada ənənəvi məscidlərin tarixən keçərli olmuş bir təyinatının ifadəsidir. Müsəlmanların ictimai həyatında məscidlərin oynadığı tarixi rolla bağlıdır. Yəni məscid bir came olaraq cəmiyyət həyatına aid məsələlərin müzakirəsi üçün toplantı yeri kimi də müsəlman şüurunda yer almışdır. Bütün fəaliyyətlərin, eləcə də yaşayış tərzinin din qaydalarınca sürüldüyü ötən zamanlara xas özəllikdir ki, müsəlmanlar dərdlərini paylaşmaq üçün məscidlərə toplaşır, buralarda həm ibadət edir, həm də öz müşküllərini çözmək üçün danışıqlar, müzakirələr aparırdılar. Xalq içində mehribançılıq, ülfət yaratmaq yönümündə məscidlərin bu ictimai təyinatı vaxtilə çox önəmli səciyyə daşımışdır.

Ancaq burası da var ki, məscidlərin “came” təyinatı zaman ötdükcə bu ibadət yerlərinin statusuna bir qədər də rəsmilik ünsürü qazandırmış və məscid anlayışı ənənəvi müsəlman şüurunda daş tikililərdən ibarət qəliblərdə bilinərək özünün sərhədsizlik məzmununu itirmişdir. Bu, heç şübhəsiz, müsəlmanların iman duyğusuna məhdudlaşdırıcı bir təsir də göstərmişdir. Ibadətin məhz məscidlərdə edilməsi gərəkən bir din borcu olduğu təsəvvürü imanın fəal həyat müstəvisindən kənar tutulmasına tədricən yol açmış səbəblərdən biridir. Digər yandan, həmin təsəvvür ibadət məsələsinə bir şərtilik ovqatını da gətirməmiş deyil.

Islamda rəsmi məbəd anlayışı yox və Tanrıya ibadət, təbii ki, hansısa rəsmiyyətçilik naminə edilmir. Məscidlərimiz rəsmi ibadət yerləri deyil. Dinimizin gözəlliyi və böyüklüyü də bundadır ki, Tanrı-insan münasibətlərində səmimiyyətə xələl gətirə biləcək hər cür şərtilik ilahi məntiqə tərs düşən bir nəsnədir. İbadət rəsmiyyətçiliyi ilahi məntiq gərəkçələrinə, müqəddəs Oxu islamının tələblərinə yad olsa da, protokol üslubunca həyata keçirilən ayinlər və mərasimlər ənənəvi şəriət İslamına da sirayət etmişdir. Bunun nəticəsidir ki, ayinlər və mərasimlər din riyakarları-münafiqlərdən ötrü zaman-zaman əlverişli ideoloji sığınacaq, bəd niyyətləri, davranışları sığortalayan vasitələrdən olmuşdur.

Rəbbimiz buyurur: “Görmüsənmi dini yalanlayanı? Bax odur, qovur yetimi, buyurmur doyuralar yoxsulu. Vay halına o namaz qılan kimsələrin ki, görməzliyə vurarlar qıldıqları namazı, göstərərlər özlərini. Əngəl olarlar adicə yardıma” (Məun – “Adicə yardım” surəsi, 1-7-cı ayələr). Hikmətlidir, deyilmi? Ayədə söhbət dindar görüntüsü yaratmaq naminə ibadət edənlərdən gedir. Belələrinin namazlarını Rəbbimiz riyakarlıq kimi qiymətləndirir. Şübhəsiz, yetimi qovan, yoxsulu yedirtməyə meyli olmayan və ümumiyyətlə, hər cür yaxşılığa, yardıma əngəl olanlar namazlarını gözdən iraq bir guşədə deyil də camaatın baxışları önündə, məsciddə qılırlar ki, bunun, necə deyərlər, bir istimai-siyasi effekti də olsun. Məsələn, bəzi müsəlman ölkələrində müşahidə olunandır ki, siyasət adamları xalqla bərabərliyini nümayiş etdirmək naminə məscidlərə gələrək camaatla birgə namaz qılır və bu da mətbuatda, televiziyada reklam edilir.

Sadəcə olaraq namaz görüntüsü yaratmağa hesablanmış bu “ibadət” tədbirlərinin hansısa savab məzmunundan danışmaq təbii ki, mümkün deyil. Və təbii ki, bunlar Tanrı-insan münasibətləri kimi məhrəmanə təmasların riyakarlıq müstəvisinə gətirilməsi deməkdir. Rəbbimiz belə ibadəti “dini danan”ın saxta ibadəti kimi dəyərləndirir. Elə yeri gəlmişkən onu da qeyd edim ki, “namaz qılmırsansa, müsəlman deyilsən” mifini sevən “din” təmsilçiləri yuxarıda gətirdiyim ayələri dərindən-dərinə incələməli və anlamalıdırlar ki, namaz qıla-qıla da kafir olmaq mümkündür və müsəlmanlığın limiti namazla bitmir.

Indi tarixi proseslər ona gətirib çıxarmışdır ki, müsəlmanlar üçün ictimai yerlər təkcə məscidlərdən ibarət deyil. Toplum problemlərinin müzakirələri televiziyada, mətbuatda, geniş salonlarda gerçəkləşir. Artıq məscidlərin ictimai-siyasi mənada “came” təyinatına elə bir ehtiyac da qalmamışdır. Bu təyinatın məscidlərə qaytarılmasıının tərəfdarları əsasən dindən siyasi məqsədlərlə istifadəyə can atan bəlli qüvvələrdir. Məscid ki, siyasətə əl qoydu, deməli, ilk növbədə möminlər arasında təfriqə düşəcək. Söhbət təriqətlərarası ziddiyyətlərin dərinləşməsi perspektivindən gedir.

Məscid siyasət yeri ola bilməz. Hər şeydən öncə ona görə ki, buranın adına görə təyinatı ibadət yeri və zamanıdır. Ikincisi, məscid bizim özəl mülkiyyətimiz də deyil ki, içində istədiyimiz tədbirləri keçirək. Və bizim deyil də Rəbbimizin dedikləridir: “Heç şəksiz, Tanrınındır səcdə yerləri, səcdə anları. Tanrıyla yanaşı bir kimsəni çağırmayın” (Cin surəsi, 18-ci ayə). Haşiyə çıxaraq deyim ki, “səcdə yerləri, səcdə anları” kimi açıqladığım ifadə başqa Quran tərcümələrində, o cümlədən, mənim də vaxtilə qələmə aldığım tərcümə əsərində sadəcə “məscidlər” kimi getmişdir. Ayədə təlqin olunan başlıca hikmət ondan ibarətdir ki, Tanrıya ibadət üçün ayrılan məkan və zaman içində başqa bir kimliyə və nəsnəyə sadəcə yer olmamalıdır. Yer olursa, mümkündür ki, bunun hansısa fəsadları da olsun. Din riyakarları-münafiqlərin istifadəsində olan məscid də bu fəsadların gerçəkləşməsinə xidmət edir. Rəbbimiz həmin qəbildən şəxslərin əməllərinə işıq tutaraq buyurur: “... Zərər vermək, küfr yaymaq, inananlar arasına ayrılıq salmaq üçün və öncədən Tanrıyla, elçisiylə savaşmış kəs istifadə etsin deyə pusqu yeri qurmaq üçün özlərinə bir məscid tutmuş onlar. And-aman edəcəklər: “Yaxşılıqdan, gözəllikdən alayı bir niyyətimiz olmamış”. Tanrı tanıqdır ki, yalançıdırlar” (Tövbə surəsi, 107-ci ayə).

Müqəddəs Oxuda belə bir ayə də var: “Ey Adəm oğulları, bəzənib-düzənmiş olun hər səcdə yerində, səcdə anında” (Əraf – “Sədd” surəsi, 31-ci ayə). Bu ifadənin başqa bir aşıqlama variantı “hər məscidə gedəndə geyinib-keçinib gedin”dir. Ayədə Tanrıya ibadətin bir sevgi halı, bayram ovqatı gəlişdirdiyi vurğulanırsa, Tanrıya səcdə yerinə də, ayrıca olaraq məscid dediyimizə də bu hala, bu ovqata uyğun münasibət göstərilməsi vacibdir. Və diqqətə alsaq ki, peyğəmbərimiz “bütün Yer üzü mənim ümmətim üçün bir məsciddir” söyləmişdir, planetimizin hər qarış torpağına qarşı adekvat münasibətdə olmağımız da bir din borcudur. Elə Tanrı qarşısında insanlıq borcu da söyləməmiz mümkündür.