Peyğəmbər-insan yüksəkliyində gerçəkləşən insanlaşma hərəkatının dinamikasına, təkamülünə varmadan bəşəri dəyərlər uğrunda mücadilə tarixində kök salmış ağrı-acıların mahiyyətini anlamaq mümkün deyil. Qurani-Kərimdəki Asr surəsinə nəzər salaq: «Rəhman və Rəhim Allahın adıyla.1. And olsun günortadan sonrakı vaxta.2.Hüsran içindədir insan, şübhəsiz. 3.İman gətirənlər, saleh işlər görənlər, haqqı, səbri bir-birinə tövsiyə eləyənlər isə hüsrandan uzaq olar».

İnsanı ali qurtuluşa aparan pillələrin, bunları şərtləndirən əməllərin, dəyərlərin, «günortadan sonrakı vaxt» deyimiylə ötən zamana üz tutulub verilən andın misalında insanlaşma məfhumunun müqəddəsliyi surədə ilahi həqiqət kimi aşkarlanır. Burada insanlaşma prosesinin əks qütbü «hüsran» (itkiyə, ziyana, axirət məhrumiyyətlərinə uğrama və s.) məfhumu ilə səciyyələnir. «Hüsran»dakı mərifətullaha, yəni Allahın dərkinə ucaldan pillələr isə «iman», «saleh əməl», «haqqı tövsiyə» anlamlarında açıqlanır.

Ötən zamana and vermək yuxarıdakı cədvəldə göstərilən «hüsran» aşağılığından «səbri tövsiyə» ucalığına yetişənədək insan yürüşünün müqəddəs sonluğuna yəmin etmək deməkdir.

İnsanı yüksəldən pillələr peyğəmbərin ilahi insanlaşma dövrü və təkamülünün təzahürü olaraq ilk vaxtlarda onun daxili sarsıntılarından doğan siyasətinin mexanizmini təşkil etmişdir ki, bu da öz növbəsində onu xarici sarsıntılara, müqəddəs buyurulan ilahi şəxsiyyətin ümumi tərəfindən məqbul qarşılanması ilə bağlı çətinliklərə, idarə sınağına hazırlamışdır. Bu mənada islam dini keçdiyimiz insanlaşma prosesini, bəşəri dəyərlər uğrunda mübarizə acılarını bəlirdən bir vasitədir. Dinimizin belə vasitəçiliyinin uğurlu taleyi, hər şeydən öncə, İslamı insana tanıdan Allah elçisi – həzrət Muhəmmədin şəxsiyyəti ilə əlaqəlidir.

Ümumiyyətlə götürdükdə, islami siyasətin tanınıb anlaşılması isə peyğəmbərləri tanımaq məsələsindən çox asılıdır. Məsələn, peyğəmbər siyasətinə söykənən mətləbləri bilməklə eyni soydan olan ata-oğul, ər-arvad münasibətlərindəki ziddiyyətləri yozmaq, vicdana əzab verən hər hansı bir hadisəni anlamaq asanlaşır.

Həzrət İbrahimin bütləri sınıq-sınıq eləməsi də, atası Azərin bütpərəstliyi də bir siyasi mövqeyin, yaxud əqidənin ifadəsi olaraq aşkarlanır. Başqa sözlə desək, ədalətli siyasətlə iqtidar bütpərəstliyi qarşıdurmasındakı barışmazlıqların dərkinə bizi yalnız peyğəmbərliyə aparan yollar yetişdirə bilər. Gəmi üçün kompas, yaxud yerin maqnit sahəsi, insan üçün ağıl və vicdan, bitki üçün yaşıl rəng və su, qadın üçün iffət və həya nə deməkdirsə, cəmiyyət üçün də siyasət həmin dəyərdədir. Siyasətin ruhu həyata keçirdiyi ideologiyadan ibarətdir ki, bu da həddini aşmış bir kimsənin, bir zorbanın davranışı çərçivəsinə salındığı təqdirdə iqtidar bütpərəstliyi üzərində köklənən təfəkkürün silahı kimi meydana atılaraq azadlıq deyilən şeyə düşmən kəsilir. Yəni adil əsaslara söykənili qayda-qanunlardan kənarlaşan siyasət iqtidar bütpərəstliyi təzahüründə özünü göstərir. Syasətin əks qütblər arasında belə dəyişikliyə uğramasının əzəli və iç məntiqi «yer üzündə qarışıqlıq salmayın» deyiləndə onlara «Biz hər şeyi islah edən kimsələrik, sadəcə söyləyərlər» (2,11) ayəsində yetərincə öz ifadəsini tapmışdır. Bu baxımdan məlun Yezidin liderliyi ilə aparılan islami siyasət olsa-olsa ancaq bir bütpərəstin gücünü, iradəsini qanuniləşdirməyə, dini xalq üçün tiryək halına gətirmək işinə xidmət edirdi ki, nəticədə də islami siyasət, əslində isə iqtidar bütpərəstliyi həzrət Hüseynin qətlinə fitva verilməsinə səbəb olmuşdur.

Unutmamalıyıq ki, din sabit əsaslar üzərində qurulu anlayışlardan ibarətdir. Anlayışları kafirləşdirilmiş dindən mətləb hasil olmaz. Düşüncəyə, fikrə meydan verməyən bir din hakimiyyət bütpərəstliyini hərəkətə gətirən mexanizmin işləkliyinə əlverişli şərait yaradır. Məhz bu səbəblə də tarix boyu taxt-tac yiyələri heç zaman ictihada meylli olmamıışlar.

Fitva mürtəce islamın, ictihad gerçək və dinamik islamın dilidir. Fitva başqasının çıxardığı qərarı qeyd-şərtsiz məqbul sayan donuq düşüncənin, ictihad yaradıcı, kəşfedici, ətraf mühitə müdaxilə edərək təsir göstərən, aktiv və müxalif təfəkkürün qidavericisi durumundadır. Fitva – hadisəyə zorakı bir münasibətdə, ictihad – idraklı, savablı bir cavabda təcəllisini tapır. Fitva ölünün, yaxud ölümün bizi idarə etməsidir, ictihad olumun düşüncə dünyasına müdaxiləsidir. Qısaca desək, fitva – tarixi və məhəlli ilə kifayətlənməkdirsə, ictihad ilahi vəhylərlə çağdaş hadisələrin islami bir sintezinə nail olmaqdır. Fitva uydurulan, ictihad nazil edilən Qurandır. Fitva ənənəvi möminlikdə, ictihad isə gündəlik çalışqanlığımızdan qazandığımız savablarda təzahür edir.

Dinin ruhu – azadlıqdır. Savaşda, fövqəladə hadisələrdə, eləcə də demokratik quruluşlarda keçirilən seçkilərdə millət iradəsinin qələbəsini təmin etmiş ayrı-ayrı fərdlərin bir varlıq kimi fəaliyyəti zamanı aparılan siyasət ideal olanla gerçəklik arasında bir uzlaşma, ahəng yaradan vasitə rolunu oynayır. İqtidar bütpərəstliyi isə idealı nəzəri qəliblərin məhbəsində saxlamaqla insanı ilahi iradəyə tabe olmağa dəvət pərdəsi ilə gücə, qüvvəyə ehtiram göstərməyə çağırır. Gücə ehtiramın digər adı Firon məntiqidir. Tarixə hökmlər verən iki məntiqdən biri isə peyğəmbər məntiqidir ki, bunun da nə demək olduğunu bəlirdən mətləblər hansı siyasətə varolmağın və belə siyasətdən nəyə görə faydalanmağın zəruri olduğunu açıqdan-açığa sübuta yetirir.

Peyğəmbərlər fani deyil, əbədi dəyərlərin sevdalıları idilər. Çünki onlar Allahın insanlığa bəxş etdiyi kimsələrdir. Çünki onlar Qurani-Kərimdə özgələrinə nisbət olaraq belə vəsf edilmişlər: «Ölü ikən diriltdiyimiz və insanlar arasında yürüyə bilməsi üçün nur verdiyimiz kimsənin qaranlıqlar içində çıxılmazda qalan kimsəyəmi bənzəri var?» (6,122). Çünki onlar gündəlik güzəranda əldə etdikləri nə varsa, «göylərdə nə varsa, yerdə nə varsa, hər şeyi Allaha aid bilən, sərvət üstə sərvət toplamayan və kor sevgi ilə mal-dövlətə qurşanmayan» insanlardır.

Peyğəmbərlər, məcazi mənada desək, iki Quranın varlığını anlamış olan Allah elçiləridir. Biri oxunan, nazil olan, digəri isə bunu təcrübədən keçirən Quran, yəni Quranın açıqlanması olan Quran. Başqa sözlə, təbiət, yaxud kauni-şəriət. Peyğəmbərlər təbiətə yaranmışların Quranı kimi baxmışlar.

Peyğəmbərlərin başqa bir özəlliyi də materialistlərin dialektika qanunu kimi tanıtdıqları səbəb-nəticə anlamları səpgisində təcəssüm edir ki, insanlığa bir peyğəmbər ərmağanı olaraq çatdırılan ilahi vəhylərin gerçəkliyi bu məsələyə aydınlıq gətirir. Cəmiyyətin də özlüyündə dəyişikliyə uğraması zərurəti Quran mətnində belə açıqlanır: «Dəyişdirmədikcə özünü bir dəstə adam, dəyişdirən deyil onları Allah». Ayədə çıxarılan bu hökm əbədi köləliyə çağıran fikirlərin buxovundan bizi azad etməyə çağırır.

Bəşəriyyətin diqqətini «mütləq və əbədi ilə izafi və tarixi arasındakı xüsusi əlaqəyə» cəlb etməyə yalnız peyğəmbərlər çalışmışlar. Onlar eyni zamanda Allahın statik büt timsalında varlıq deyil, varlığın yaradıcısı olduğunu bəşəriyyətə öyrətməklə hər insanı «öz varlığının peyğəmbəri olmağa» dəvət etmişlər.

Peyğəmbərlər nəyə görə bir-birinin ardınca göndərilmişlər? Ona görə ki, insanda gücə tapınmağa meyli Allaha tapınmağa meylinə, gözəllik xisləti azadlıq ruhuna peyğəmbərlərin yoxluğu zamanı həmişə üstün gəlmişdir. Ona görə ki, doğulan hər insan Firon olmaq, yaxud fironluq mücəssəməsi olan piramidalar ucaltmaq arzusu ilə içində azğın diktator böyüdə-böyüdə boy atır.

Yazının sonunda bir mətləbə də toxunmaq istəyirəm ki, bu da siyasi həyatımızda rəhbərliyin təməl prinsiplərindən sapmağı ilə, indi söhbət mövzusuna çevrilən «qutsal ittifaq»lara qoşulmaq səpgisində siyasi alverə qurşanmağı ilə bağlı məsələdir. Rəhbərliyin bu istiqamətdə atdığı addımları yumşaqlıqla qarşılamamaq gərəkdir. Çünki yumşaqlıq, etinasızlıq bəzi hallarda cinayətkar məzmun daşıyır. Müstəqil dövlətimizin müstəqilliyimizi boğan hər hansı ittifaqa daxil olması müsəlmanın siyasət şüurunda günahdır. Çünki nəzərdə tutulan ittifaqların gerçək məzmunu, şəriət ifadəsilə desək, «Firon sarayına daş daşıyan bir kölə» olmağa çağırış təşkil edir. İslama müğayir çağırışın günah yükü iqtidar bütpərəstliyinin əsiri durumunda fəaliyyət göstərən siyasi xadimlərin çiynindədir. Mən təmiz ruhları məqsədi düzgün olmayan bu əməldən uzaq durmağa dəvət edirəm.

Azərbaycan türkcəsində işləyəni Nəriman Qasımoğlu