İslam təxminən min dörd yüz il öncə Ərəbistan çöllərində Qüreyşli Abdullah oğlu Muhamməd-ə (salam olsun ona) Quranla nazil edilmiş bir dindir. İyirmi üç il ərzində İslam-ın təbliğinə çalışmış Peyğəmbərimizin şəxsi həyatı insanlığa, Quran təbirincə desək, «əl-usvatu-l-hasənə», yəni «gözəl örnək» olmuşdur.

Allah Elçisinin zamanında cəmiyyət sadə bir həyat tərzi keçirirdi. Hər hansı hadisəyə münasibətdə Quran kəlamı əsas götürüldüyündən, son sözü Peyğəmbərin özü söylədiyindən məsələlər asanlıqla çözülürdü. Ancaq Həzrət Muhamməd dünyadan ayrılalı körpülər altından çox sular axmış, qosqoca tariximiz çox olaylar görmüşdür.

Allah həkimlərin carçısı İslamın ən əsas, bəlkə də yeganə qaynağı olan Quranın anlamları o zamandan bəri təhriflərə uğraya-uğraya dinimizə xeyli zərər vurmuşdur. Məsələ burasındadır ki, Quran mətni dəyişməz qalmışsa da, dəyişən müsəlmanların beynindəki Quran olmuşdur. Yəni bugünkü müsəlman zehninə hakim kəsilən Quran və İslam Allah Rəsulunun dövründəki Quran və İslam deyildir. Tarix boyu dinimizi qəbul edən qövmlər onu müəyyən dərəcədə gücləndirməklə, bir həyat tərzi olaraq mənimsəməklə bərabər müqəddəs Kitabımıza yanaşma üslubu baxımından Allah kəlamının təlqinlərini yanlışlıqlara da məruz qoymuşdur.

Dini qavrayışlardakı sapıntıların ümdə mənbəyi müsəlmanların düşüncə yönümünü müəyyənləşdirən praqmatikutilitarist (fayda, yarar verən) həyat anlayışları idi.

Cənnət-cəhənnəm mövzuları xalq arasında o qədər yayılmış ki, bunlar əksər müsəlmanların rəhbər tutduğu dini və dünyəvi dəyərlərə təsirsiz qalmamışdır. Nəticədə də dünyadakı ibadətin özü axirətdə insanı cəhənnəm odundan qurtarıb cənnətə aparacaq bir vasitə sayılmış, ticari zehniyyətlə, yəni filan miqdarda əməlin müqabilində filan qədər savab qazancı olaraq qiymətləndirilmiş və Quranın əsl bəşəri qayələri get-gedə assimiləyə uğramışdır.

Sırf savab qazancı, daha açıq desək, sırf mənfəət naminə, əməl və davranış Quran təfəkkürünə ziddir. Məsələn, Allahın qüdsal Kitabımızda mükafatlarla mücdələdiyi bir ucalıq dəyərinə malik şəhidliyin müqabili barədə öncədən düşünməyi kimsə ağlına belə gətirmir. Savab qazancı əslində bir sıra əxlaqi, əqli, insani dəyərləri qorumaq, ədaləti gözləmək, zülmün qarşısını almaq, cəmiyyətin islahı naminə çalışmaq kimi həyati zərurətdən doğan şəhidliyin nəticəsi olaraq meydana çıxır. Eləcə də hər-hansı doğru söz – mükafat almaq üçün söylənilmir, məhz sırf əxlaqi və əqli mətləbə dayanılı olduğundan insani dəyər daşıyıcısı kimi qavranılır.

Məsciddə camaatla birgə qılınan namaz savabının iyirmi yeddi dəfə artıq ilə bağlı inanışın xalq içində intişar tapması utilitarist din anlayışının yaşarlılığına adi bir nümunədir. Camaat nazamanın rəqəmlə ifadə edilən savabı təbii olaraq ibadətin ilahi mahiyyətinə kölgə salır.

Dində fayda ummaq məcazında bulunan müsəlmanlar onun saf başlağıcından bir növ kənar düşmüş, rəvayət və əfsanələrdə çözülən mətləbləri özlərinin iman obyektinə çevirmişlər.

Biz o fikirdə deyilik ki, dində təmənna məsələsi yerli-dibli yoxdur. Məsələ burasındadır ki, son dərəcə mükəmməl, çağlara hökm edən, bütün kainatı quca bilən İslama mənsubluq iddiasında bulunan müsəlmanların öz dinini bəsitləşdirməyi və din adına yayılan yanlış təsəvvürlərin əsiri olmağı narahatlıq doğurmaya bilməz. Məqsədi insan xislətini təmizləmək, insanlığı kamilləşdirmək, sağlam, əxlaqlı cəmiyyət yaratmaq olan, dünya həyatına aid vacib və əhatəli hökmlər vəz edən dinimizi savab və günah anlayışları ilə açıqlana biləcək bir səviyyəsizliyə endirməyə kimsənin haqqı yoxdur.

Allahın Elçisi həzrət Muhamməd Məkkədə yeni vəhyi öz canı bahasına insanlara çatdırarkən gördüyü işlərin savabını hesablamırdı. Bu hamıya bir örnəkdi, əmanətdi və insanlıq borcuydu eyni zamanda. Onun peyğəmbərliyi dövründə sürdüyü həyat tərzi öncəki yaşayışının daha da dolğunlaşmış davamı kimi idi. yəni o hələ peyğəmbər olmamışdan Hirə mağarasında insnalığı düşünürdü, dərdlərə əlac axtarırdı. Kimdən qarşılıq umacaqdı bunlara görə? Peyğəmbərliyə başlayandan sonra da savab-günah qayğılarının fövqündə duraraq yalnız əxlaqi dəyərlər naminə ona İlahidən gələn əmrləri yerinə yetirməklə məşğul idi.

Quran-i Kərimin buyruqları və yasaqları savab-günah qazandırmaq mənasında başa düşülməməlidir. Bunlar tamamilə rasional məzmun daşıyır. Əlbəttə, bir çox ayələrin sonunda cənnət mükafatını mücdələyən, yaxud da cəhənnəm əzabını bildirən ifadələr vardır. Və təbii ki, Həzrət Muhəmmədin cənnət xoşbəxtliyi ilə mücdə verən və cəhənnəm olacağı ilə qorxudan bir peyğəmbərlik missiyasını unutmamaq lazım. Çünki insanlar müxtəlif xislətlərdə yaradılmışdır. Buyruqlara hər kəsin eyni dərəcədə tabe olmadığından bunların icrasına mükafat və cəza ilə təşviq etmək zərurəti də üzər çıxır. Yoxsa ki, namazı müsəlmanlara sadəcə savab qazandırmaq naminə ibadət saymaq onun əsl mahiyyətini inkar deməkdir. Namaz Tanrı ilə bəndə arasında bir əlaqə, bağlılıq göstəricisidir və insanı kamilləşdirən vasitədir, bütün bütləri rədd edib təkcə Allaha səcdə qılmanın ifadəsidir. İbadətə görə axirət qarşılığı haqqında isə düşünməyə belə dəyməz. Çünki Allah Onu Haqq Tanrısı tanıyıb vahid bilən, Ona səcdədə olan insanın davranışlarını mütləq dəyərləndirəcəkdir. Sırf savab naminə qılınan namaz boşuna gedər. Və bu baxımdan da iyirmi yeddi dəfə artıq savab qazancı üçün məscidləri dolduran camaat gümanlarında yanılırlar.

Zəkat ibadətini də «savab-günah» fəlsəfəsi kontekstində açıqlamaq düzgün deyil. Fəqət mükafat-cəza məsələsini zəkata dünyəvi qavrayışlar səpkisində aid etsək, bu ibadətin savabı da, zəkat verməməyin günahı da aşkar gerçəkləşər. Belə ki, valıların zəkat verdiyi cəmiyyət rifaha çatacaq, fəqirlərin qarnı doyacaq, insanlar daha xoşbəxt olacaqlar, sosial ədalətsizlikdən qaynaqlanan bəzi pis əməllərə şərait yaradılmayacaq və s. Zəkat olmayan yerdə isə fəqirlərlə ciblərini şişirdən varlıların arasında dərin uçurum yaranacaq – insanlar bir-birinə düşmən kəsiləcək, «cənnət» həyatını yaşayan müsəlman yatan din qardaşından xəbərsiz olacaq. Deyilənlərin birincisi zəkatın mükafatı, bu ikincisi də cəzası!

Ümumiyyətlə götürdüydə doğruçuluq, ədalət, ehtiyacı olana yardım, şəfqət, mərhəmə, qadın, valideyn, övlad sevgisi və s. hər cür təmənnadan uzaq, qorxu hissindən doğmayan uca dəyərlərdəndir ki, müsəlman əxlaqını da başlıca olaraq bunlar şərtləndirməlidir.

Utilitarist din anlayışı dinimizi sağlam düşüncəli kəslərin qəbul edə bilməyəcəyi bir şəklə gətirməkdə, xürafatdar yığınına döndərməkdədir.

Namaz üstündə oxunan Quranla ilgili bir rəvayətdə deyilir ki, hər kimə gecələr yerindən qalxıb namaz qılarsa, Quran oxuyarsa şeytanların və cinlərin dəstələri pərən-pərən düşər, göylərdəki və evdəki mələklərsə Ebu Allah kəlamını dinləməyə gələrlə. Həmin kəs öləndən sonra torpağa tapşırılan məqamda Quran onun kəfəni ilə köksü arasına girər, münkir-nəkir yaxınlaşanda isə onların qarşısını kəsər. Münkir-nəkir «Sən çəkil, biz onu (ölünü) bəzi şeylər barədə sorğuya tutacağı» deyənlər Quran «Xeyr, vallahi ki, mən onu cənnətə salmayınca ondan ayrılacaq deyiləm» söylər. Sonra da ölüyə üz tutub «Mənim kimliyimi bilirmisən?» soruşar, özü də bildirər ki, «Mən həmin o gecələr oxunan Quranam, səni şəhvətlərdən və s. qorumuşam, sənə yaxın dost və qardaş olmuşam». Bunları deyib Allah dərgahına qalxar, xaliqdən həmin adam üçün maddəsi cənnət nurundan yataq, paltar, işıq istər. Mələklər o adama yer salarlar, paltarı ayaq ucuna qoyarlar və onu sağ böyrü üstə yatırarlar. Sonra Quran İsrafil suru səslənincədəyədək qəbrin qibləsindən beş yüz illik, yaxud daha uzun bir məsafə üçün yol açmağa girişər.

Bəzi rəvayətlərdə isə cümə gecəsi Duxən surəsini oxuyana Allahın cənnətdə ev, hər namazdan sonra ayətu-l-kursini oxuyana isə peyğəmbərlərin savabını verəcəyindən danışılır.

Bütün bunlarla İslamın heç bir əlaqəsi yoxdur. Bəşəri nicatı naminə Quranın bu dünyada rolu haqqında düşünməyənlər xəyalət içində vurnuxaraq Allahın adına daha çox maddi dəyərləri andıran mükafatlar uydurmuşlar.

Müsəlmanlara əsrlər uzunu təlqin edilən və dinin ilahiliyinə müğayir olan anlayışlar İslamın ilkin saflığına xələl gətirmişdir. «Xalis din Allahındır» (Zumər surəsi, 3) deyildiyi halda Allahdan iznsiz mükafat dərəcələri arayanların əməli dini təhrif deyilsə, bəs nədir? Belələri bütpərəstlik hədəfindən olanları xatırlatdığından Quran istehzasına da tuş gəlməyə bilməzlər: «Yoxsa ki, onların şərikləri var və bu şəriklər də Allahın dində izn vermədiyi bir şeyi qanun bilmiş onlara?» (Şura surəsi, 21).

Azərbaycan türkcəsində işləyəni: Nəriman QASIMOĞLU