Prof. Bassam TİBİ
Georq-Avqust adına Gettingem Universiteti
beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin müdiri

Dünyanın «soyuq müharibə» illərində davam edən iki hissəyə bölünməsi və ondan sonrakı ikiqütblülüyün aradan qalxdığı zamanlaräà uzun müddət gözlənilən sülh dünyaya gəlmədi. Öñtəlik, yeni münaqişələr və yeni qüvvələr diqqəti cəlb edir – hər şeydən əvvəl fundamentalizm və etnoslararası ədavət. Beynəlxalq siyasətin bu dəyişikliklərin sonucunda yeni təhlükəsizlik konsepsiyasına ehtiyacı varmı? Heç də bütün ekspertlər və siyasətçilər bu suala birmənalı müsbət cavab vermirlər. Çoxları hesab edir ki, fundamentalizm keçəri, müvəqqəti bir siyasi təzahürdür.

Bununla belə bütün müasir beynəlxalq konfliktlərin əsasında ya fundamentalizm, ya da etnik özgürlük cəhdləri və ya bunların hər ikisi, başqa sözlə desək, etnofundamentalizm durur. Əski təhlükəsizlik siyasətinin kateqoriyaları ilə düşünəndə bu çağırışlara adekvat cavab vermək olmur. Beləliklə, fundamentalizmlə təhlükəsizlik siyasəti arasında qarşılıqlı əlaqə var, bunun təsvirində isə artıq söhbət islamdan getmir. İslamla bir din kimi söhbət aparmaq olar. İslam fundamentalizmi isə artıq təhlükəsizlik siyasətinin predmetidir. İslam bir dünya dinidir və bu dinin mənsubları planet əhalisinin beşdə birini təşkil edir (1,3 milyard nəfər), amma fundamentalizm deyəndə söhbət artıq bir siyasi hərəkatdan gedir, elə bir hərəkat ki, dini silah edib qeyri-dini hədəflər uğrunda çalışır və ifrata varır.

İslamla islamizm arasında fərq olmasından çıxış edərək, sonuncunu isə dini fundamentalizmin növü sayaraq, mühakimə yürüdəndə ki, fundamentalizm hərəkatının beynəlxalq siyasətə və təhlüksizlik siyasətinə dəxli var, irəlidə dörd fikri inkişaf etdirmək lazım gəlir.

İslam bir din kimi

Birinci tezisə görə, islam din və sivilizasiyadır, buna görə təhlükəsizlik siyasətinin predmeti ola bilməz. O, bir monoteist dindir, ilahi vəhylərə əsaslanır. Bir dünya dini və sivilizasiyası kimi islam gerçəkliyi dini rəngarəngliklə səciyyələnir. Biz nəzərdə tuturuq sünnilik və şiəlik cərəyanlarını, müxtəlif konfessiyaları və saysız-hesabsız təriqətləri. Mədəni tərəfdən də islamın müxtəlif növləri var. Belə ki, Afrika islamı özünün cənub-şərqi Asiyadakı qardaşından və ya hind-islam tipindən fərqlənir, biz hələ onun ilkin ərəb ipostasını demirik.

İslamın dini və mədəni rəngarəngliyi fundamentalizmə də öz möhürünü vurur. Bircə örnək göstərək: İndoneziyada 300-ə qədər lokal mədəniyyət var. Amma islamın bu fərqlənən növləri heç vaxt bir-birinə yabançı olmayıblar. Çünki islamı vahid bir dünyagörüşü birləşdirir. Bu şərait imkan yaradır ki, vahid islam sivilizasiyası mövcudluğunu davam etdirsin. Bu sivilizasiyanın tsəvvürləri bütün müsəlmanlar üçün birdir. Amma bu, islamı bir monolitə çevirmir, xüsusən də onu təhlükəsizlik siyasəti nöqteyi-nəzərindən əhəmiyyəti olan bir simaya çevirmir

Sivilizasiyalararası dialoq təhlükəsizlik siyasətinə paralel olaraq aparılan bir proqram olmalıdır. Bunun köməyi ilə fundamentalistlərin fitnələrinə son qoymaq olar. Bir sözlə, təhlükəsizlik siyasəti kontekstində islamla məşğul olanda təsəvvür olunan monolitdən yox, siyasi hərəkatlardan söz açmalıyıq. Onlar bir tərəfdən dindən legitimlik əxz edib cəmiyyətin düzəni haqda öz təsəvvürlərini formalaşdırırlar, digər yandan da irrequlyar – qeyri-nizami müharibələr aparırlar.

Və onda ki, islamın daxili hərəkətverici qüvvələrərindən bixəbər təhlükəsizlik siyasəti üzrə ekspertlər şübhəli tezislər irəli sürürlər ki, guya islam birgə hərəkət edən vahid qüvvə kimi Qərb üçün təhlükə törədir, lazım gəlir ki, dəqiq analizlərlə problemi açasan. Semuel Xantinqton doğru olaraq qeyd edir ki, mədəniyyət və sivilizasiyalar beynəlxalq siyasətdə get-gedə mühüm rol oynayırlar. Amma onun problemi bundadır ki, sivilizasiyaların guya dünya çaplı siyasi konfliktlər yaradacağını düşünür. Xantinqton bu problematik ehtimalı «core state» - əsas dövlət anlayışı ilə ört-basdır eləmək istəyir. O mümkün sayır ki, sivilizasiyalara hansısa əsas bir dövlət başçılıq edir. İslama gəlincə, bu, gerçəkliyə uyğun deyil. Xantinqton məcburdur razılaşsın ki, istər indi, istərsə də gələcəkdə 55 islam dövlətinin vahid islam sivilizasiyası halında bir araya gəlməsi mümkün deyil. O, təhlükəsizlik siyasəti məsələsini islam dövlətləri və ya sivilizasiyasına yönəltmək istəyir. Halbuki qeyri-nizami müharibələri islam yox, fundamentalistlər yaradır. Dövlətlər yox, məhz onlar müasir təhlükəsizlik siyasətinin predmetidirlər.

Bağlanğıc nöqtəsi olaraq bu ehtimal götürülür ki, sivilizasiyaların təməlində duran dünyabaxışı bu gün dünya siyasətində əvvəlkindən daha böyük rol oynayır. Müharibə dedikdə burada Xantinqtondan fərqli olaraq, hərbi silahların istifadə edildiyi dövlətlərarası konflikt nəzərdə tutulmur. Bu tezis onu nəzərdə tutur ki, sivilizasiyalararası toqquşmalar dünyabaxşı müharibəsidir, burada söhbət norma və dəyərlərin etiraf olunmasından gedir. Dəyər toqquşmalarının ordularla heç bir əlaqəsi yoxdur. Burada əsas olan sosial ədavətdir. Tezisdə 21-ci əsrin sülh strategiyası kimi mədəniyyətlərarası dialoq müdafiə olunur. Bundan fərqli olaraq fundamentalistlər sivilizasiyalar arası dünyagörüşü fərqini siyasiləşdirir və konfliktlər yaradırlar. Təbii ki, birinci tezis islamla islamizm arasında fərq qoymağı tələb edir və onu təsdiq edir ki, yeni təhlükəsizlik siyasəti iki səviyyə daşıyır: biri siyasi nəticələrə gətirib çıxara bilən, amma silahla həll edilməyən dəyərlər konflikti, ikincisi isə fundamentalist zorakılığı. Bu iki səviyyəni fərqləndirmək çox vacibdir.

Fundamentalizm ideologiya kimi

İkinci tezis göstərir ki, fundamentalizm siyasi ideologiyadır: dinin siyasiləşdirilməsi istisnasız olaraq islam təzahürü deyil. Təhlükəsizlik probleminin analizi çərçivəsində iki fərqli cəhətə diqqət lazımdır. Əvvəla, bütün fundamentalistlər dinin siyasiləşdirilməsi nəticəsində əvvəlkilərə meydan oxuyan yeni düzənlər haqda düşünürlər. İkincisi, iş bu dünyagörüşü konfrontasiyası ilə bitmir, ziddiyəti qeyri-nizami hərbi əməliyatlar vasitəsilə – dəqiq desək, terrorla gerçəkləşdirməyə səy edilir. Fundamentalistlər tərəfindən dinin siyasiləşdirilməsi milli-dünyəvi dövlət quruluşuna qarşı yönəlib. Mark Yurqenmayster bununla bağlı «yeni soyuq müharibəyə» aparan konfrontasiyadan danışır: «Əgər fundamentalistlər bu dünyagörüşü ziddiyyətini dağınıq hərbi əməliyyatlar vasitəsilə həll etmək istəyirlərsə, onda ikinci – dinin siyasiləşdirilməsindən doğan təhlükəsizlik siyasəti ilə bağlar yaranır».

İkinci tezis isə onun iqrarını əhatə edir ki, dinin siyasiləşməsi təkcə islama aid təzahür deyil. Təəssüf etmək lazım gəlir ki, fundamentalizm deyəndə avropalıların çoxu islam haqda düşünürlər, çünki Avropa kütləvi informasiya vasitələri istisnasız olaraq islam fundamentalistlərinin terror aktları haqda məlumatlar yayırlar. Hindistanda Ayodha məscidinin fundamentalist hindlilər tərəfindən dağıdılması və ya başqa fundamentalistlərin belə hərəkətləri, məsələn, yəhudi qaçqınların işğal olunmuş Fələstin ərazisində törətdikləri terrorlardan heç kəs danışmır. Bu o demək deyil ki, islam fundamentalistlərini məsum quzu kimi təsəvvür edək, məsələ ondadır ki, üç əsas fakt arasında qarşılıqlı əlaqəyə diqqət yetirək.

Əvvəla, fundamentalizm dinin və sivilizvsiyalar arasında olan fərqlərin siyasiləşdirilməsi kimi qlobal xarakter daşıyır və bütün dünya dinlərində var. Və onun bütün növləri «bir bezin qırağıdır». Fundamentalist, düzdür, onun ikili xarakteri var, hər halda daha çox homo politicus dur, nəinki homo religiosus. Nə qədər təhlükəli olurlarsa, olsunlar, onlarla ordunun köməyi ilə mübarizə aparmaq olmaz. Çünki onlar əksər hallarda adi hərbi vasitələrə əl atmadan hərəkət edirlər. Onlarla davranmaq üçün yeni təhlükəsizlik siyasəti lazımdır.

İkincisi, fundamentalizm bütün dinlərdə ilahi düzənə əsaslanan dünyagörüşü kimi mövcuddur. Fundamentalistlərin çoxu bu məqsədə çatmaq üçün siyasi üsullarla mübarizə aparırlar. Onların az bir qismi isə bunun üçün zorakılığa, terrora əl atırlar. Buna görə də empirik planda fundamentalizmi terrorçuluqla eyniləşdirmək düzgün deyil. Zorakılıq fundamentalizmin aspektlərindən biridir. Daha vacibi onun siyasiləşdirilmiş dəyərlər konfliktidir, dünya düzəni haqda təsəvvürləidir.

Üçüncüsü, bir sıra avropalılar islamın siyasiləşməsi məsələsinə yanaşanda xoş məramla «islamizm» anlayışını ifadə edirlər. Və bunu «islam fundamentalizmi» anlayışına alternativ kimi işlədirlər. Bunun işin arxasında isə «fundamentalizm» ifadəsinin damğa kimi işlədilməsi xüsunda qınaqlara məruz qalmamaq istəyi durur. Bununla yanaşı, onlar istəmədən islamla bağlı stereotip təsəsvvürləri yaymış olurlar. Bu halda onlar «islamizm» anlayışını yaymaqla dinin siyasiləşməsi məsələsinin yalnız islama aid olması kimi yanlış bir fikri yaymış, bunun qlobal bir hadisə olduğunu gizlətmiş olurlar.

Fundamentalizm və təhlükəsizlik siyasəti

Üçünü tezis sübut edir ki, fundamentalizm yeni təhlükəsizlik siyasətinin predmeti kimi «yeni təhlükəsizlik sərhədləri» tələb edir. Bura ənənəvi hərbi təhlükəsizlik anlayışının üstünlük təşkil etdiyi təhlükəsizlik siyasətindən imtina etmək tələbi əlavə olunur. Bu nöqteyi-nəzər Şərqlə Qərb arasında konflikt qurtarandan, mütəşəkkil ordular arasında hərbi əməliyyatlar – yəni dövlətlər arasında müharibə bitəndən sonra bir sıra qarşılıqlı əlaqələri yenidən nəzərdən keçirməyin labüdlüyünün izahına yönəlib. Təhlükəsizlik siyasəti üzrə ekspertlər baş verən dəyişiklikləri nəzərə alıb, yeni yanaşma tərzinin labüd olduğunu deyirlər. Bu sahədə Barri Butsan, onun ardınca isə Martin van Krefeld və Kalevi Xolsti yeniliklər ediblər. Onlar bildirirlər ki, artıq institutlaşdırılmış orduların müharibəsi bitib, indi ön plana qeyri-hərbi aspektlər çıxır, bunlar da yeni təhlükəsizlik siyasətinin predmeti olmalıdırlar.

Əlcəzair, Misir, İsrail, Əfqanıstan və Kosovo hadisələri göstərir ki, mütəşəkkil ordular etnik millətçilər və fundamentalistlərin qarşısında acizdirlər. Kosovo nümunəsi göstərir ki, NATO öz hərbi arsenalı ilə serb ordusunu məğlub etdi, amma qeyri-mütəşəkkil müsəlman gücləri – Kosovo azadlıq ordusunun xristianlara qarşı əməliyyatlarını nəzarətə ala bilmədi. Fundamentalizmlə mübarizəni hədəfə alan istənilən təhlükəsizlik siyasəti konsepsiyası fundamentalistləri islamla qarışdırmaqdan, eyniləşdirməkdən çəkinməlidir. Bu fərqin qoyulması Avropadakı islam diasporasına münasibətdə xüsusəilə qorunmalırdır. Əgər bu fərq qoyulmasa, bu, islamçılara böyük xidmət olar ki, islam diasporasını özlərinin siyasi fəaliyyətlərinin səhnəsinə çevirsinlər və bütövlükdə islam adından danışsınlar.

Fundamentalizmlə rəftar

Nəhayət, dördüncü tezisdə postulat irəli sürülür ki, yalnız islam ölkələri ilə əməkdaşlıq yolu ilə Avropa dövlətləri islam fundamentalizmi fenomeni ilə davranmağı öyrənə bilərlər. Yeni təhlükəsizlik siyasətinin bütün müzakirələrində ona diqqət yetirmək zəruridir ki, siyasi sığınacaq almaq hüququ funamentalistlər və etnik millətçilər üçün bir vəsilə olmuşdur ki, bununla onlar özlərinə Avropada arxa cəbhə təmin etsinlər.

1996-cı ilin martında Misirin Şarm əl-Şeyx şəhərində terrorizmlə mübarizəyə həsr olunmuş yüksək səviyyəli görüşdə islam dövlətlərinin başçıları öz qərbli həmkarlarının yekun kommnükeyə «islam terrorçuluğu» anlayışını salmaq cəhdlərinin əleyhinə getdilər. Belə əsaslandırdılar ki, islam terrora nifrət edir və ona görə də terrorun islam sifəti ola bilməz. Eyni zamanda, onlar avropalıları islam fundamentalistlərinə siyasi sığınacaq verməməyə çağırdılar. Bir fransız müşahidəçi bu zaman məsələ ilə bağlı «demokratiya özü öz əleyhinə» adlı anlayış irəli sürdü. İslam dünyasında avropalıların islamı fundamentalizm və terrorizmlə eyniləşdirməklə gözdən salmaq və eyni zamanda fundamentalistlərə Avropada sığınacaq vermək kimi qeyri-ardıcıl siyasəti riyakarlıq kimi qarşılanır. İslam dünyasında hələ onu da unutmayıblar ki, aktiv şəkildə terrorla məşğul olanların çoxu Əfqanıstanda müharibə zamanı Amerikanın Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi tərəfindən hazırlanıb. ABŞ-da «islam təhlükəsi» haqda danışa-danışa amerikalılar bu müharibənin elə əvvəlində Pakistan xüsusi xidmət orqanları tərəfindən ən radikal və dözümsüz fundamentalistləri - taliban hərəkatını dəstəkləyirdilər. İndi taliblər artıq ABŞ-la münasibətləri kəsiblər, necə ki bundan əvvəl bunu «ərəb əfqanları» eləmişdi. Əslində islam fundamentalistləri Qərb demokratiyası və xüsusən Avropa üçün təkcə terrorizmə görə yox, daha çox islam diasporasından sui-istifadə cəhətdən, müsəlmanların inteqrasiyasına əngəl törətmək cəhətdən təhlükə yaradırlar. Bunun ucbatından mədəni getto doğa bilər, bu isə uzun müddətə sosial konfliktlərin mənbəyinə çevrilə bilər. Bu səbəbdən qərar qəbul edən siyasətçilərin təcili tədbir görməsi lazımdır. Əgər bu baş verməsə, Qərbi Avropa Bosniya şəraiti ilə üzləşməli olacaq. Bu barədə xəbərdarlıq eləmək izah üçündür, vahimə toxumu səpmək üçün yox. İslam və Qərb dövlətlərinin terrora qarşı mübarizədə əməkdaşlığı məsələsinə gələndə bir nümunə göstərmək istərdik. İslam terror təşkilatları «İslam İnternasionalı» adlı təşiklat yaratmaq niyyətində idilər və onu 1996-cı ildə Londonda reallışdırmaq istəyirdilər. Yalnız Misirin və digər ərəb ölkələrinin davamlı təzyiqləri sonucunda Böyük Britaniya hökuməti bu qurultayı yasaqladı.

Nəticə

Burayacan deyilənlər dinin siyasiləşməsinin təhlükəsizlik siyasəti üçün verəcəyi nəticələri göstərmək, həm də bunun beynəlxalq kontekstdə müxtəlif formada təzahürlərinin mənzərəsini cızmaq cəhdlərindən ibarət idi. Yekunda bu çərçivədə klassifikasiya olunmalı dörd problemli sahədən danışmaq və nəticələr çıxarmaq zəruridir.

Birincisi. Qərbdən olan daha çox sosioloji yox, filoloci təhsilli islam tədqiqatçıları haqlı olaraq islamın çoxyönlülüyünə diqqət yönəldirlər. Amma bundan düzgün olmayan nəticə çıxarırlar – ümumiləşdirmənin imkansızlığı nəticəsini. Bəlkə bu, filologiyada belədir, amma siyasətdə və cəmiyyətdə yox. Bu sferalarda bu tip arqumentasiyalar aşkar yanlışdır. Predmeti dərindən biləndə nəticə çıxarmaq nəinki olar, hətta zəruridir, əks halda - məsələdən xəbərsiz olanda isə özünü təhlükəyə atmış olursan. İslam dünyası çox rəngarəngdir, amma bu rəngarəngliyi bir spektrdə yerləşdirmək olar: islam sivilizasiyası. İslamizm də çoxüzlüdür və hər halda bir fenomendir. Buna onu da əlavə edək ki, filologiyanın köməyi ilə nə fundamentalizm fenomenini, nə də onun təhlükəsizlik siyasətinə görə ölçülərini dərk etmək olar. Qərbin islam tədqiqatçılarının məhdudluğu da elə bundadır.

İkincisi. Fundamentalizm həm təfəkkür, həm də struktur böhranından nəşət edir, bunun əsas səbəblərindən biri isə dünyanın geniş bir sahəsində insanların kasıblaşmasıdır. Belə şəraitdə fundamentalizm xilaskar ideologiya kimi çıxış edir. O, yaxşı həyat perspektivi vəd edir, şirnikdirici vədlər verir. Terrorçular fundamentalistlər arasında azlıq təşkil edirlər. Və burada, əsasən, cavan adamlar təmsil olunublar. O adamlar ki, hər hansı perspektivdən məhrumdurlar. Onlar gizli terrorizmin toruna düşür və hesab edirlər ki, bunu islam naminə edirlər. Diletant olduqlarından, islam təlimini bilmədiklərindən anlamırlar ki, onlar islam norma və dəyərlərini pozurlar.

Üçüncüsü. İslama yönəlik dedi-qoduların izahını vermək, onun adına yaradılan «düşmən obrazı»nı açmaq, vurulan damğanın əleyhinə çıxmaq nəcib bir hərəkətdir, tərifə layiqdir, amma real konfliktləri də açmaq, onların səbəbini də izah eləmək lazımdır. Müsəlmanların Avropaya miqrasiyasına tənqidi baxmaq, ondan doğacaq potensial konfliktləri göz önünə gətirmək və izah etmək ki, fundamentalistlər siyasi sığınacaq hüququndan sui-istifadə edirlər, başqa mədəniyyətlərlə dialoq və islam cildinə girmiş düşmənlə mübarizə aparmaqla ziddiyyət təşkil etmir. Təəssüf ki, bu sahələri tez-tez bir-biri ilə qarışdırırlar.

Dördüncüsü. Avropada müsəlman gəlmələr arasında islamın orta əsrlərdəki yüksəliş dövrünün islam rasionalizmi ənənələri üzrə «açıq islam» tipində maarifçi versiyasını yaymaq gərəkdir. Bu, və islamı Avropaya inteqrasiya siyasəti islamizmin Avropadakı islam diasporasının arasında yayılmasına qarşı ən yaxşı vasitədir. Müsəlmanlar həmvətənlər qismində çox yaxşı portnyordurlar, nəinki təhlükəsizlik siyasətinin predmeti olan müsəlmanlar. Ona görə də fundamentalistlərin Avropada arxa cəbhədəki fəaliyyətlərinə qarşı mübarizə aparmaq və ya islamistlərin qayda-qanun haqda totalitar təsəvvürlərini izah etmək, eyni zamanda, müsəlmanları vətəndaş kimi inteqrasiya eləmək məntiqsizlik deyil.

Avropa qarşısında gələcəkdə də islam fundamentalizminin daxili-siyasi və ümumdünya siyasi şəbəkəsini bir-birindən ayırmaq kimi son dərəcədə prinsipial və mürəkkəb məsələ duracaq.

«İnternationale politik» jurnalı, № 2, 2000-ci il.