Son illərdə mətbuatda insanların diqqətini çəkmək üçün haqqında çox yazılan mövzulardan biri də reinkarnasiyadır. Çoxları öz dinini dərindən bilmədiyindən, islamla bir əlaqəsi olub-olmadığının fərqinə varmadan və bəzən bilmək belə istəmədən bu təsəvvürü dəb kimi qəbul edir, bu termini bilməyi müasirlik əlaməti ñàéûr âÿ götürüb leksikalarına daxil edirlər. «Əvvəlki həyatım» məsələsi fikirləri məşğul edən... daha doğrusu, zövqləri oxşayan bir mövzudur deyə bilərik. Bu səbəbdən deyilən məsələyə bir qədər aydınlıq gətirməyin, islami inanc baxışından dəyərləndirlmənin aktual olduğunu düşünürük.

«Reinkarnasiya» latınca olub « ölümdən sonra fərdin ruhunun insan, heyvan, və ya bitkiyə keçməsi anlamına gəlir. Ölümlə bağlı mifik təsəvvürlərdə ölənin ruhunun heyvana (məsələn, asteklərdə) və ya başqa cinsdən olan insana çevrilməsi (qədim Meksika inancı) haqda nümunələr var. Reinkarnasiya daşlaşma, bitkiləşmə, metamorfoza (heyvanlaşma) yolu ilə baş verir. Amma bunlar reninkarnasiya olmaya da bilər. Animist təsəvvürlərdə arzu, dua, qarğış yolu ilə çevrilmələrin baş verdiyinə inanılır. Məsələn, «Hophop və Gültop» adlı Azərbaycan əfsanəsinə görə, zalım ağanın inəklərini otaran Hophop və Gültop heyvanları itirəndə qorxudan Allaha yalvarırlar ki, onları ya daşa, ya da quşa çevirsin. Allah onları quşa çevirir. Və ya Apuleyin «Metamorfozalar» əsərində qəhrəman Lukiy cadugərin köməkçisi vasitəsi ilə dərman içib cildini dəyişmək istəyir və səhvən eşşəyə çevrilir. O, ətrafda baş verənləri eşidir, insan kimi düşünür, amma danışa bilmir. Bu da metamorfozadır, amma reinkarnasiya deyil.

KARMA İNANCI

Reinkarnasiya deyiləndə ilk ağıla gələn hinduizm və buddizmdir. Məlum olduğu kimi, hinduizmin təməl inanclarından biri karma qanunlarıdır. Biruni yazır: «İslam üçün şəhadət kəlməsi, xristianlar üçün təslis (üç üqnuma – İsa, Ruhulqüds və Məryəmə etiqad etmə – V.S.), yəhudilər üçün şənbə nədirsə, hinduistlər üçün də karma qanunları odur». Reinkarnasiya inancına görə, hər bir canlı sansaranın (sansara ruhun bir bədəndən başqasına keçməsindən ibarət üzücü bir dairədir) dövrəsindən qurtulmaq üçün çalışır. Bu, karma qanunları ilə tənzimlənir. Hər bir fərd dharmaya – yəni dinin insanın üzərinə qoyduğu vəzifələrə tam əməl etməyəndə, yolunu azanda onu incidir. Dharmanı incidən kəs karma qanunları ilə cəzalanır -ruhu heyvana, bitkiyə keçir. «Bhaqavad-Gita»da oxuyuruq: «Xeyirxahlıq qunasında olan insan yüksək planetlər sisteminə qovuşur və orada cənnət zövqü alır». «Əgər insan ehtiras qunasında ölürsə, o, heyvanlar səltənətində doğulur» («Maddi təbiətin üç qunası», mətn 15). Həmin mətnin kommentarisində isə deyilir: «Bəziləri düşünür ki, ruh insan səviyyəsinə qalxdısa, bir daha oradan düşməyəcək. Bu, yanlış fikirdir. Özündə cəhalət qunasını inkişaf etdirən kəs ölümdən sonra heyvan formasına enir. Bu mərhələdən yenidən təkamül eləmək lazımdır ki, insan səviyyəsinə çatasan. Bunun üçün insan öz əməllərinə diqqətlə baxmalı, özündə xeyirxahlıq qunasını inkişaf etdirməlidir. Yoxsa qarantiya yoxdur ki, mütləq insan cildində doğulacaqsan» («Bhaqavad-Gita»15-ci mətnin kommentarisi). Daha sonra deyilir ki, heyvanların həyatı iztirabla doludur. Heyvanı öldürmək böyük cahillikdir. «Onları öldürənlərin xəbəri yoxdur ki, gələcəkdə həmin heyvan müvafiq bədən alacaq ki, onu öldürəni öldürüb qisas alsın» və s. və ilaxır...

QARIŞQADAN FİLƏ DOĞRU

Oxşar inanc monqollarda da var. Onlar inanır ki, çox günah edənlər, amma hər halda təmizliyi olanlar yeni doğuluşda kasıb və ya şikəst olaraq yaşayırlar. Günah bir az ağır olanda insan cəhənnəmə, daha ağır olanda beritə (burada cəza daha pis olur) göndərilir. Lap yaramazlar isə heyvan olaraq doğulurlar. Bu heyvanlar sırasında fildən başlamış qarışqa və bitə kimi bütün növlər var. Çevriləcək heyvan nə qədər kiçikdirsə, demək, cəza o qədər ağırdır. Çünki cəzaya məruz qalan ən kiçikdən ən böyüyə döğru bütün heyvanlar olaraq doğulub ölməlidirlər. Yalnız bundan sonra bağışlanma baş verir.

İslam reinkarnasiyanı qəbul etməsə də təriqətlər içərisində kaysanilər, ismaililər, mötəziləçilər, əliallahilər, druzlar bu görüşləri təbliğ edib. Bu təriqətlərdə eyni anlamda «tənasüx» termini işlənib. Tənasüxçülərin fikrincə, adam köhnə paltar dəyişən kimi, ruh da bədəndən bədənə keçərək yaşayır və bu proses bu dünyada baş verir. Tənasüxçülər ruhun təmizlənənəcən bədəndən bədənə keçməsini, həşəratlarda, müxtəlif heyvanların bədənində yaşadığını deyirdilər. Guya Qiyamət, cənnət və cəhənnəm də şərtidir – bunlar ruhun bədəndə çəkdiyi cəza və ya aldığı mükafatdır. Ruhun yeni bədəndə həzz alması və ya iztirablara düçar olması isə onun əvvəlki əməllərinə görədir. Bu təlimə görə, heç bir günah işlətməmiş uşaqlar ona görə müxtəlif xəstəliklərdən və sairədən əzab çəkirlər ki, canları əvvəlki bədəndə yaşayanda günahlara yol verib. Hinduizmdə olduğu kimi, islam tənasüxçüləri də reinkrnasiya dairəsinin olduğunu (sansara kimi), ruhun bitki, həşərat, heyvan bədənində yaşayaraq tədricən təmizlənmə prosesi keçirməsi fikrini müdafiə edirdilər.

“ÖRDƏYİN SUYA BAŞ VURMASI”

Əsasən 14-cü əsrdən etibarən gizli şəkildə yayılmağa başlayan «Əhli-həqq» icması mənsublarının görüşləri də ənənəvi islam düşüncəsindən fərqlidir. Daha çox «əliallahi» adı ilə tanınan əhli-həqçilərin esxatoloci təsəvvürlərinə görə, ölüm yoxdur, ölüm deyilən «ördəyin suya baş vurması» kimidir. İnsan şəklini dəyişə-dəyişə ömrünü davam etdirir. Tənasüx yolu ilə hər bir fərd min bir təcəssüm yaşamalıdır. Bu proseslərdə o, öz əməllərinə görə əvəz alır və çirkabdan təmizlənir.

Maraqlıdır ki, Cəlaləddin Rumidə də buna oxşar fikirlərə rast gəlmək olar: «Mən cəmadatdan (cansız təbiət) idim, öldüm, yetişib inkişaf edən bir varlıq – nəbat (bitki) oldum. Nəbat ikən öldüm, heyvan surətində zühur elədim. Heyvanlıqdan da keçdim, heyvan ikən ölüb insan oldum. Artıq ölüb yox olmaqdan niyə qorxum? Bir həmlə daha edim, insan kimi ölüm, mələklər aləminə keçib qol-qanad açım. Mələk olduqdan sonra da irmağı adlamaq, mələk sifətini də tərk eləmək gərəkdir. «Hər şey fanidir, həlak olur, ancaq onun həqiqəti baqidir». (Quranın Qasas surəsinin 88-ci ayəsi: «Allaha tay tutmayasan başqa tanrını. Ondan başqa tanrı yoxdur. Ondan başqa hər şey məhv olandır. Təkcə Onun üzü (həqiqəti) qalır. Hökm Onundur və axırda Ona dönəcəksiniz» - V.S.) Bir dəfə də mələk ikən qurban olar və o vəhmə gəlməyən yoxdumu, bax o olaram» (Cəlaləddin Rumi, «Məsnəvi», III cild, beyt 3901-3905). Amma bu, tənasüx deyil. Sufilərə görə, yaradıcû qüdrət öncə əqli-küll və nəfsi-küll şəklində təcəlli edir. Bundan göylər var olub. Göylərin hərəkəti ünsürləri meydana gətirib. Doqquz göylə dörd ünsür – su hava od və torpaq birləşərək məvalidi-salisəni – üç uşağı (cansız təbiət, bitki və heyvan) əmələ gətirib. İnsan maddi tərəfdən ünsürlərə bağlıdır. Cansız təbiətdən, bitki və heyvanlardan qidalanır, ruhu isə o biri aləmə bağlıdır. Sufizmdə «dövr» adlanan bu təlimi tənasüxlə qarışdırmaq olmaz. Tənasüx insanın öləndən sonra yenə heyvan, bitki və ya cansız materiya şəklinə dönüşüdür. Sufizmdə isə ölən insan geridə qalan növlərə dönmür, o, əməlindən asılı olaraq mükafat və ya cəza alır.

RUHLAR TƏNASÜX ETMƏZ

Tənasüx inancı islam mütəfəkkirləri tərəfindən rədd edilir. Məşhur sufi, «Əl-Luma» müəllifi Əbu Nəsr əs-Sərrac (?-988) bu xüüsusda yazır: «Zənnimcə bu məsələdə doğru düşüncə budur: Ruhların hamısı məxluqdur. Əmri-ilahidən bir əmrdir. Ruhlar tənasüx etməz. Bir cəsəddən çıxıb o birinə girməz. Bədən ölüm acısını daddığı kimi, ruh da dadar. Bədənin nemətlənməsi ilə nemətə nail olar. Bədənin əzaba uğramasıyla əzab görər. Çıxdığı bədənlə həşr olunar».

İmam Rəbbani isə bu xüsusda daha sərtdir: «Bəzi mülhidlər var ki, tənasüxü caiz sayırlar. Zənn edərlər ki, nəfs kamala çatana kimi bədəndən-bədənə keçər, dolaşar. Kamala çatandan sonra isə ondan qurtular. Bu, apaçıq bir küfrdür. Əgər hər bir nəfs kamal həddinə çatarsa, onda bəs cəhənnəm kimin üçündür? Onların bu baxışı cəsədlərin dirilməsini də inkardır».

Ruhun yeni bədənə keçərək həyatını davam etdirdiyini deyənlər Quranın bu ayələrinə istinad edirlər: «Siz Allahı necə inkar edərsiniz, ölüydünüz diriltdi sizi, yenə öldürəcək, yenə dirildəcək sizi. Və Onun dərgahına dönəcəksiz axırı» (Baqara 28); «Gecəni gündüzə, gündüzü gecəyə qatırsan, ölüyə can verirsən, diridən can alırsan, istədiyini hesabsız ruzuya çatdırırsan» (Ali İmran 27); «(Nuh peyğəmbər dedi):Torpaqdan yaratmış, bitki tək bitirmiş sizi Allah. Yenə torpağa qaytarar, yenə də oradan çıxarar sizi. Yer üzünü sizinçün döşəmiş Allah. Döşəmiş ki, üstündəki geniş-geniş yollar ilə gedəsiz» (Nuh 17-20).
Baqara surəsində verilən ayə bunu bildirir: Ey insanlar, Allahın mövcudluğunu necə inkar edirsiniz? Sizi ölü ikən O dirltdi. Yəni bədən və ruhdan ibarət bir varlıq olaraq O xəlq etdi. “Sonra sizi öldürcək” yəni bədən və ruhu ayıracaq. “Təkrar sizi dirildəcək” yəni qiyamət vaxtı həşr olunacaqsınız, haqq hesab üçün. “Və Ona dönəcəksiniz”. Yəni daha bədənə girmədən yeni tərtibli bir varlıq kimi Allaha qovuşacaqsınız. Göründüyü kimi, dəfələrlə müxtəlif bədənlərə keçmə haqda heç bir işarə yoxdur.
Ali İmran surəsindən verilən ayədə ölüdən diri çıxarılması cansız bədənə ruh üfürülməsi, diridən ölü çıxarılması isə ruhun candan çıxması anlamını ifadə edir. Və burada da fərqli bədənlərdə yaşamaqdan söz belə açılmır.

Nəhayət, Nuh surəsindən insanı bitki kimi bitirmə məsələsinə gələk. “Allah sizi ot kimi bitirdi” deynədə insanın bədəninin müxtəlif elementlərdən tərtibi, “Sizi təkrar onun içinə göndərəcək” deyəndə isə bədənin öləndən sonra torpağa qarışması nəzərdə tutulur. “Yenə oradan çıxarar sizi” deyəndə isə qiyamət günü ölülərin dirilib ayağa qalxması nəzərdə tutulur. Ölümü dadan insanın bir daha bu dünyaya gəlmə şansının yoxluğu isə aşağıdakı ayədə çox qəti şəkildə bildirilir. Əgər yen bədənlərdə yeni həyatlar yaşayıb təkamüllə irəliləmək, bitki, heyvan, yenidən yenə insan kimi doğulub məqsədə çatma imkanı olsaydı, bu ayə endirilərdimi: “Onlardan hər kimi ölüm haqlayarsa, deyər: «Rəbbim, geriyə qaytar məni. Yarımçıq qoyduğum işimi tamamlaram, yaxşı işlər görərəm». Bir sözdür deyir o, deməyin nə faydası? Diriləcəkləri günə qədər bir maneə dayanar onların arxasında» (Muminin 99-100)”