Quranda adı çəkilən peyğəmbərlərdən biri də Salehdir. Onun qədimdə Səmud camaatına peyğəmbər olaraq göndərildiyi, səmudluların yaşadığı yerin isə Mədinə ilə Şam arasında olduğu ehtimalı var. Deyilənə görə, səmudluların yaşadığı ərazinin münbit və məhsuldar torpaqları olub. Dağları yarıb möhkəm evlər tikirmişlər – divar, döşəmə, tavan hamısı daşdan. Uzun müddət xoşbəxt yaşayıblar. Axırda Allahı unudublar. Qayalarda bütlər yonub onlara ibadət etməyə başlayıblar. Hesab ediblər ki, axirət, cəza və mükafat yoxdur. Bibliyada Saleh peyğəmbər haqda məlumat yoxdur.

Nə zaman və harada

Səmud qövmü və Saleh peyğəmbər haqqında Quranda geniş söz açılır. Belə hesab olunur ki, Hudun vəfatından sonra yaşayıb. Səmud camaatı Şimali Ərəbistanda məskun imiş. Saleh peyğəmbər səmudlu olub. Onlar maldarlıq və əkninçiliklə məşğul olur, bütlərə sitayaş edirmişlər. Saleh peyğəmbər onlara tövhidi – tək olan Allaha ibadət etməyi tövsiyə edir.

Hud surəsində bu barədə deyilir: «Səmud qövmünə də göndərdik Biz Salihi, onların öz qardaşını elçi olaraq. Dedi: «Ey qövmüm, təkcə Allaha ibadət eləyin, yoxdur sizin Ondan başqa tanrınız. Odur sizi torpaqdan inşa eləyən, yer üstündə yerləşdirən. Ondan məğfirət diləyin, sonra Ona tövbə eləyin. Yaxındır bəndəsinə, istəyinə cavab verəndir bəndəsinin Rəbbim, şübhəsiz». Onlar dedilər: «Ey Salih, bunları deməmişkən biz sənə bel bağlayırdıq. Sənmi qoymayırsan bizi ibadət eləyək atalarımızın tapındıqlarına? Sənin çağırdığın şeyə biz şübhəylə yanaşırıq doğrusu» (Hud 61-62).

İnkar

Səmudlular da özlərindən əvvəlki bir sıra camaat kimi inkara baş vururlar. Bu tövr tək səmudlulara məxsus deyildi. Onlar Nuhun qövmü və Ad əhalisi kimi hərəkət edirdilər. Quranda bu barədə deyilir: «Gəlib çatmamışmı sizə sizdən öncə gəlib getmiş olanların, Nuh, Ad, Səmud qövmlərinin xəbərləri və o kəslərin ki, Allahdan başqa heç kim tanımayır onları. Aşkar dəlillər gətirmişdi o nəsillərə peyğəmbərləri. Hikkəsindən dişləyib barmaqlarını «Sizinlə göndəriləni biz danırıq, nəyə səsləyirsinizsə bizi ona şəkk gətiririk, şübhə edirik» dedilər (İbrahim 9). Saleh xeyirxah, sağlam düşüncəli bir şəxs imiş, hamı da onu yaxşı tanıyırmış. Ona qədər Səmud qövmünün içində böyük hörmətə malik olan Saleh bu təbliğə başlayandan sonra ona münasibət pisləşib. Atalarının getdiyi yola zidd bir yol göstərdiyinə görə Salehdən inciyiblər. Kafirlər ona qarşı cəbhə yaradıblar.. Saleh yaxşı bilirmiş ki, bütpərəstlik onun qəbiləsinin ürəyində çoxdan kök salıb. Çünki müasirlərinin ata və babaları da bütpərəst olublar. Saleh onları tutduqları yanlış yoldan üz döndərməyə, haqq yola üz tutmağa çağırlanda səmudlular onun çağırışına rədd ediblər. Salehə inananlara isə deyiblər: «Onun qövmündən olan təkəbbürlü kübarlar zəif sandıqları kimsələrə dedilər: «Salihi öz Rəbbinin göndərməyini gerçəkdənmi bilirsiz?» «Biz onunla göndərilənə gerçəkdən inanırıq» deyə bildirdilər. «Sizin inandığınızı biz danırıq» dedi təkəbbürlük edənlər» (Əraf 75-76).

Bir sıra başqa peyğəmbərlərin rastlaşdığı vəziyyətlə Saleh də üzləşir. Ona inanmır, yalançı, lovğa adlandırırlar: «Xəbərdarlıq eləyən peyğəmbərini Səmud qövmü də dandı. Dedilər: «Öz içimizdən olan bir bəşərin ardıncamı biz hamımız getməliyik? Getsək, sapqınlıq içindəyik, dəliyik, deməli. İçimizdə təkcə onamı vəhy verilmiş? Yalançının, lovğanın biridir o» (Qəmər 23-25).

Saleh peyğəmbər öz təbliğində Ad qövmünün taleyini in onların yadına salır ki, bəlkə, ibrət alarar: «Xatırlayın ki, xəlifələr olaraq sizi Ad qövmünün yerinə gətirmiş, yer üzündə yerləşdirmiş Allah. Yer üzünün düzündə qəsrlər qurursunuz, dağ-daşından evlər yonursunuz. Xatırlayın Allahın ne'mətlərini, yer üzündə qarışıqlıq salmayın» (Əraf, 74).

Möcüzə istəmələri

Bütün bütpərəst cəmiyyətlərə məxsus anlayış, düşüncə tərzi səmudlulara da hakim olub. Quranda bu, «qəlbləri bir-birinə bənzəyirdi» şəklində ifadə olunur. Səmudlular da Salehdən möcüzə istəyirlər. Rəvayətlərdə deyilir ki, bu camaatın dağda ibadət etdikləri, qurban kəsdikləri bir daş var imiş. Ondan yardım, ruzi və bərəkət istəyirmişlər. Saleh bir gün onların ibadət yerinə gəlib təbliğat aparanda, bütlərdən əl çəkib, bir olan Allaha ibadət etmələrini istəyəndə ondan israrla möcüzə istəyirlər. Biri deyir ki, əgər sən həqiqətən də Allah elçisisənsə, onda bu daşdan bir dəvə çıxar. Bir başqası isə əlavə edir ki, qoy bu dəvə dişi və hamilə olsun. Quranda da səmudluların israrına cavab olaraq möcüzə kimi dəvə göndərildiyi deyilir: «Səmud qövmünə də göndərdik Biz Salihi, onların öz qardaşını elçi olaraq. Dedi: «Ey qövmüm, Allaha ibadət eləyin. Yoxdur sizin Ondan başqa tanrınız. Aşkar bir mö'cüzə göndərmiş Rəbbiniz sizə. Bu, Allahın dəvəsidir, sizin üçün bir dəlildir. Buraxın onu otlasın Allahın torpağında. Nəbadə ona pisliyiniz toxuna, yoxsa sizi bir ağrılı əzab yaxalar» (Əraf 73). Bu möcüzə bir qrup adamın tövhid dininə gəlməsi ilə nəticələnir. Başqa bir qisim isə yenə iman etmir. Onlar indi də başqa bəhanə arayır, Saleh peyğəmbəri cadugər adlandırırlar. Möminlər hər gün bu dəvəni görəndə imanları artırmış. Kafirlərin isə küfrü çoxalırmış. Bu möcüzədən sonra iman edənlərin sayının artdığını görən bütpərəst çoxluq dəvəni atalarının dini üçün təhlükə mənbəyi saymağa başlıyır və onu məhv eləmək üçün tədbirlər tökməyə başlayırlar.

Dəvənin kəsilməsi

Nəhayət, onlara sonuncu şans verilir. Saleh onlara dəvəni göstərib deyir ki, bu, Allahın dəvəsidir. Onun rəhmət nişanəsidir. Nəbadə ona toxunalar – Allahın qəzəbinə gələrlər. Bütpərəstlər cəbhəsi dəvəyə kin bəsləyir və onu öldürməyi qərara alırlar: «Dedi: «Mö'cüzə bu dişi dəvədir. Bəlli bir gündə onun da su payı var, sizin də. Ona pislik eləməyin, böyük günün əzabı yaxalar sizi» (Şuara 155-156).

Bundan sonra Saleh peyğəmbər onlara bildirir ki, üç günləri qalıb: «Salih dedi: «Üçcə gün də yaşayın öz yurdunuzda, sonra öləcəksiniz. Bu deyilən yalan deyil» (Hud 65). Onlar isə yenə də küfrlərində israr edir, Allaha inanmadıqlarını bir daha göstərir və cəza istəyiblər:

«…pozdular Rəblərinin əmrini, «Ey Salih, gerçəkdən elçisənsə, qorxuzduğun o əzaba sal bizi» dedilər» (Əraf, 77); «Kəsdilər dəvəni, sonra peşman oldular. Yaxaladı onları o əzab. Şübhəsiz, insanlara bu da bir dərs olmalı. Amma çoxları yenə gəlməyirlər imana» (Şuara 157-158).

Cəza

Dəvəni kəsəndən sonra bir müddət salamat qaldıqlarını görən zalımlar daha bir cinayət hadisəsi törətmək qərarına gəlirlər. Salehi və tərəfdarlarını məhv eləmək üçün doqquz nəfərlik bir qrup plan hazırlayır: «O şəhərdə doqquz adam vardı ki, yer üzünün nizamını pozandılar, düzəldən deyildilər. Allaha and içərək dedilər: «Ona və ailəsinə gecə ikən basqın edəcəyik, sonra da dostuna deyəcəyik ki, onları öldürəni görməmişik. Biz doğru sözlü, düz əməlli kimsələrik». Bir qurama qurdular» (Nəml 48-50).

Salehə qarşı sui-qəsd xəbəri ona çatır və o, tərəfdarları ilə birgə hicrət edir. Sui-qəsdçilər gecə vaxtı onun evini mühasirəyə alırlar. Amma evdə heç kəsi tapa bilmirlər. Saleh peyğəmbər və tərəfdarları xilas olur: «Gəlib çatdı əmrimiz. Rəhmətimizlə xilas elədik əzabdan, o günün zillətindən Salihi və onunla bərabər iman gətirənləri. Qüvvətlidir, güclüdür, şübhəsiz, Rəbbin sənin» (Hud 66). Bütpərəstləri isə əzab yaxalayır və hamısı həlak olur: «Biz də hiylə qurduq onlara. Bunu duymaz oldular. Bax necə olmuş axırı onların bu hiyləsinin. Onları da, qövmünü də darmadağın elədik. Odur çökmüş evləri, zalımdı yiyələri. Şübhəsiz, bu da ibrət olmalı anlayan bir qövm üçün. O kəslər ki, iman gətirmişdilər, Allahdan qorxurdular, onları xilas elədik» (Nəml 50-53); «Yaxaladı zalımları o uğultu, yurdlarında meyit düşüb diz çökərək qaldılar. Sanki bu yerlərdə heç yaşamamışdılar da. Axı Səmud qövmü danmışdı öz Rəbbini, axı Səmud qövmü uzaq düşmüşdü Rəbbinin rəhmətindən» (Hud 67-68).

Son olaraq

Müəyyən arxeoloci qazıntılar zamanı Səmud qövmünə aid olan qədim tikililər, qaya oymaları aşkar edilib. Bu qövmdən bəhs edən ən qədim qaynaq isə Babil kralı 2-ci Sarqonun bu qövmlə müharibədə qələbə qazandığını yazan Babil dövlət yazılarıdır. Bu, hadisə eramızdan əvvəl 8-ci əsrdə baş verib. Sarqon Şimali Ərəbistan yaramıdasına etdiyi yürüş zamanı səmudlulara qalib gəlib. Tarixçilər Aristotel və Pliyiniyin də bu qəbilədən bəhs etdiyini yazırlar.