ALLAHIN SİFATLARINI BİLMƏK

Bu rükn on təməl, əsas üzərində qurulub.

I əsas. Qüdrət

Aləmin yaradıcısı olan Allahın kamil qüdrət sahibi olduğunu bilməkdir. Dəlili:

«Allah hər şey üzərində mütləq qüdrət sahibidir» (Maidə, 120). Çünki kainatın yapısını möhkəm, yaradılışını sıralı və düzənli görürük. Gözəl toxunmuş, mütənasib naxışlarla işlənmiş bir paltarı görən kəs bu paltarın qüvvəsiz bir ölü və ya aciz bir insanın əsəri olduğunun vəhminə qapılarsa, o vaxt ağıl deyilən nemətdən məhrum, axmaqlıq və cəhalət ərbabının mənliyinə girmiş olar.

II əsas. Elm

Allahın bütün mövcudatı bildiyinə, bütün məxluqatı elmi ilə ehtiva etdiyinə, nə göydə, nə yerdə zərrə qədər heç bir şeyin onun elminin xaricinə çıxmadığına inanmaqdır. Necə ki Quranda buyurulur: «O, hər şeyi haqqı ilə biləndər» (Baqara, 29). Bu ayə də bunu başqa bir ifadə ilə sübut edər: «Bilməzmi yaradan? O, lütf edicidir, bilici və bildiricidir» (Mulk, 14). İncə yaradılışda, tərtib ilə süslənən sənətdə – lap həqir və zəif bir şeydə olsun – şübhə etməzsən ki, onun tərtibi yaradıcının bu keyfiyyəti bildiyinə dəlalət edər. Binaənəleyh, yaradılmışlarla və yaratmaq feliylə zikr etdiyi dəlillər hidayət aə tanımaq və ya tanıma xüsusunda dəlillərin ən əlasıdır.

III əsas. Həyat

Allahın həyy (diri) olduğunu bilməkdir. Çünki elm və qüdrəti olan bir zatın diri olması da istər-istəməz labüddür. Əgər qüdrət və elm sahibi yaradıcının diri olmadığı təsəvvür edilə bilərsə, o vaxt yeriyib gəzən məxluqatdan da «əcəba, canlıdırmı, yoxsa yox» şəklində şübhələnmək mümkün görülə bilər. Bəlkə sənətkarların sənətlərinə rəğmən həyatlarının varlığından şübhə etmək lazımdır. Belə bir şübhəçilik cəhalət və zəlalətə batmaqdan başqa bir şey deyil.

IV əsas. İradə

Allahın bütün fellərini iradə edici olduğunu bilməkdir. Heç bir mövcud yoxdur ki, Allahın iradəsindən nəşət etməsin. Çünki düzəldən, göndərən və geri qaytaran Odur. İradə etdiyini ən əla bir şəkildə düzəldən də Odur. Allah necə iradə sahibi olmaz? Halbuki Allahdan sadir olan bir felin ziddinin sadir olması da Allah üçün mümkündür. Ziddi olmayan fellər isə olduğu zamandan əvvəl və ya o zamandan sonra da vaqe ola bilərdi. Və bu hərəkət Allah üçün mümkündür. Əgər məlumun təhsilində elm kafi olub, iradəyə ehtiyac olmasaydı, bu üzdən «ancaq daha öncə elm varlığına ilişdiyinə görə o şey var oldu» deyilsəydi, o zaman qüdrətə də ehtiyac olmadığı caiz olacaqdı. Və «elmlə var olduğu daha öncədən bilindiyi üçün qüdrətsiz var oldu» deyiləcəkdi.

V əsas. Səmi və Bəsir

Allahın Səmi (eşidən) və Bəsir (görən) olduğuna qəlbdəki düşüncələri, vəhmləri və fikirdəki gizlilikləri gördüyünə, zil qaranlıq gecədə qara daşın üzərində yeriyən qapqara qarışqanın ayağından çıxan səsi eşitdiyinə və onu gördüyünə inanmaq və bilməkdir.

Allah necə eşidən və görən olmasın? Halbuki şəksiz və şübhəsiz, eşitmək və görmək əksiksiz və kamil sifatlardır. Necə olur ki, eşidən və görən məxluq yaradıcısından daha kamil ola bilir? Bir əsərin o əsəri yaradan müəllifdən daha üstün olması mümkündürmü? Eşitmək və görmək məxluqa aid edilir və yaradandan əsirgənərsə, ədalət haradadır? Əcəba, Allah üçün əksiklik, yaratdığı məxluq üçün kamal nə zaman vaqe olub? Və ya cəhalət və zəlalətdən ötrü bütlərə tapınan atası ilə mücadilədə həzrəti İbrahimin dəlili – əgər Allah eşitməz və görməz deyilərsə – necə doğru ola bilər? Zira İbrahim atasına eynən bunu söylədi: «Bir zaman atasına demişdi: «Atacan, axı nəyə görə nə eşidən, nə görən və nə sənə bir yararı, ya zərəri olan şeylərə ibadət eləyirsən?» (Məryəm, 42). Əgər İbrahimin düşmənləri İbrahimin məbuduna eyni vəsfləri izafə etsəydi və gerçək belə olsaydı, İbrahimin dəlili çürük olar və mənaya dəlaləti etibardan düşərdi. Həm də Cənab Haqqın bu ayəsi doğru olmazdı:

«Bu dediklərimiz Bizim İbrahimə onun qövmü əleyhinə verdiyimiz dəlillərdir» (Ənam, 83). Əgər Allahın əzasız fail olduğu, ürək və beyin olmadan alim olduğu düşünülürsə və bu, ağıl kəsəndirsə, eləcə də göz və qulaq olmadan görücü və eşidici olması da ağıl kəsəndir. Zira söylədiyimiz bu iki məna arasında fərq yoxdur.

VI əsas. Kəlam

Haqq taala zatı ilə qaim, səs və hərfdən ibarət olmayan bir kəlam ilə danışandır. Onun kəlamı başqasınınkına bənzəməz. Varlığı başqasının varlığına bənzəmədiyi kimi.

Danışma həqiqətdə nəfsin danışmasıdır. Hərfləri qırpa-qırpa çıxan səsə gəlincə, onlar nəfsdəki danışığa tərcüman olmaq üçündür. Necə ki bəzən (dilsizlərdə olduğu kimi) nəfsdəki danışma bacarığına hərəkətlər və işarələr də dəlalət edir.

Cahil şairlərə belə məlum olan bu keyfiyyət necə olur ki, bir qrup axmağa məchul olur? Və Allahın mütəkəllim olduğunu inkar edirlər? Gör cahiliyyə dövrünün şairi nə deyir:

Mühəqqəq və mütləq danışma qəlbdədir,

Fəqət dil qəlbdəki danışmağa tərcüman qılınıb.

«Dilim hadisdir, fəqət dilimlə oxunan Quran qədimdir» deyəcək qədər ağıl və fərasətdən məhrum bir kimsədən ümidini kəs. Artıq onunla danışmaqdan dilini mühafizə elə.

Musa əleyhissalamın dünyada səs və hərf olmadan bir kəlamı eşitməsini mümkün görməyən bir kimsə getsin cisim və rəngi olmayan bir mövcudun (Allahın) axirətdə görülməsini də inkar etsin. Əgər «cismi, kəmiyyəti və keyfiyyəti olmayan bir varlığın görülməsi mümkündür, fəqət bu ana qədər buna şahid olan görülməyib» qənaətində isə, göz üçün düşündüklərini qulaq haqqında da düşünməli və qəbul etməlidir. (Yəni Musa əleyhissalamın səssiz və hərfsiz bir kəlam eşitdiyinə də inanmalıdır).

Əgər Cənab Haqqın bir elm sifatı olduğuna və bütün mövcudatı onunla bildiyinə ağlı kəsirsə, bütün ibarələrin dəlalət etdiyi bir danışıq olan kəlam sifatına sahib olduğuna da inanmalıdır. Əgər yeddi qat göyün, cənnət və cəhənnəmin varlığının kiçicik bir vərəqə yazıldığına, qəlbin kiçik bir yerində gizli olduğuna; göylərin, yerin, cənnət və cəhənnəmin qəlbin o zərrəciyinə və o kiçik vərəqə girmədiyi halda, mərcimək dənəsi qədər olan göz bəbəyinə yerləşdiyinə ağlın kəsirsə, dillərdə oxunan, qəlblərdə hifz edilən, müshəflərdə yazılan kəlamın oralara hülul etmədən vüqu etməsinə də ağlın kəsir. Zira əgər Allahın Kitabı yazmaqla vərəqə düşüb orada qərar tutsaydı, o təqdirdə adı kağızda yazıldığı üçün Allahın da kağızın içinə düşməsi lazım gələrdi. Və kağızın üstünə atəş kəlməsi yazdığımız zaman bu adın zatının hərarəti kağızı yandırardı.

VII əsas. Allahın sifatları qədimdir

Allahın zatı ilə qaim olan kəlam qədimdir. Necə ki bütün sifatları da qədimdir. Allahın bütün sifatlarında zatında olduğu kimi qədimlik vəsfi vacibdir. Binaənəleyh, Allahın zatı başqalaşa və dəyişə bilməz və hadis olan nəsnələr da Allahın zatına hülul edə (daxil ola) bilməz. Bəlkə Allah ta əzəldən bəri bütün gözəl sifatlarla müttəsif olduğu kimi, əbəddə də dəyişmə və pozulmalardan münəzzəhdir. Çünki sonradan olan şeylərə mahal olan şey hadislərdən xali deyil.

Sonradan olan şeylərdən xali olmayan bir şey isə hadisdir. Cisimlərə pozulduqları və sifatları dəyişdiyi üçün hadis vəsfi verilir. O halda cisimlərin yaradanı necə olur ki, başqalaşma və dəyişməklə cisimlərlə eyni xüsusiyyət daşıyır? Bu həqiqətin üzərinə «Allahın kəlamı qədimdir. Zatı ilə qaimdir. Hadislər isə o kəlama dəlalət edən səslərdir» hökmü bina edilir.

Allahın: «Mənəm sənin Rəbbin, çıxar başmaqlarını, sən müqəddəs vadi olan Tuvadasan» (Ta-hə, 12) ayəsinin dəlalət etdiyi tələbin əzəldən bəri Allahın zatı ilə qaim olduğunu, bu tələbi biləcək bir elmin Həzrəti Musa üçün yaradıldığını, Musa əleyhissalamın var olduqdan sonra bu tələbə müxatib olub o kəlamı dinlədiyini də ağıl qəbul etməlidir.

VIII əsas. Elm sifatının qədimliyi

Allahın elmi qədimdir. Allah daim zat və sifatını bildiyi kimi, məxluqatından əmələ gələn felləri də bilməkdədir. Vücuda gətirilən məxluqu bilməsi üçün Ona yeni bir elm vaqi olmaz. Bunlar əzəli elmi ilə Ona kəşf olunub. Çünki bizlər üçün Zeydin günəş doğacağı zamanda gələcəyinə dair bir bilik yaradılırsa və təqdirən o bildiyimiz günəş doğana kimi davam edirsə, o anda Zeydin gəlişini bilməyimiz yeni bir elmlə deyil, əski elmimizlə hasil olur. Allahın elminin qədim olmasını da belə anlamaq lazımdır.

IX əsas. İradənin qədimliyi

Allahın iradəsi qədimdir. O iradə sonradan olan şeylərin əzəli proqrama görə təqdir edilən vaxtlarda, təqdir edilən hal və şərtlərə uyğun olaraq gerçəkləşməsinə aiddir. Əgər Allahın iradəsi zatında deyil, başqa bir yerdə və ya başqa bir varlığın zatında təcəlli etsəydi, o zaman iradə Allaha deyil, təcəlli etdiyi yerə izafə edilər, iradənin sahibi o olardı. Necə başqasının hərəkəti ilə sən hərəkət edici olduğun zaman sənin hərəkət etdirici sayılmamağın kimi. Yəni bir mühərrik səni hərəkətə gətirirsə, sən mühərrik deyil, mütəhərrik olmuş olursan. Allahın iradəsi əgər hadis olsaydı, onu da hərəkətə gətirən başqa bir iradənin olması lazım gələrdi. Beləcə o iradə də başqa bir iradəyə möhtac olmaq surətilə sonsuza doğru bu ehtiyac zənciri davam edərdi. Əgər iradə iradəyə möhtac deyildir deyirsənsə, aləmin də iradəsiz olması caiz olardı. O halda aləmin iradəsiz, kor bir təsadüf əsəri olaraq düzəlməsi necə mühal olursa, ilk iradənin də – əgər hadis olduğu qəbul edilirsə – iradəsiz düzəlməsi eləcə mühal olur.

X əsas. Zatın və sifatların qədimliyi

Şübhəsiz, Allah elm sifatı ilə alim, həyat sifatı ilə diri, qüdrətlə qadir, iradəsi ilə mürid (iradə edici), kəlam sifatı ilə eşidici və bəsir sifatı ilə görücüdür. Allahın bu sifatları zatı kimi əzəli və qədimdir. Bir şəxsin «Allah elmsiz alimdir» deməsi «malsız zəngindir, məlumsuz alimdir» deməsi kimidir. Çünki elm, məlum və alim öldurmək, öldürülən və öldürən kimi biri digərini zəruri edəndir. Öldürmək olmadan öldürən və öldürülən təsəvvür oluna bilmədiyi kimi, öldürənsiz öldürülən və ölümsüz öldürən də ola bilməz. Bunların hər ikisinin tək başına təsəvvürü də mümkün deyil. Beləcə elmsiz alim, məlumsuz elm, alimsiz məlum da təsəvvür edilə bilməz. Bəlkə bu üç vəsf əqlən biri digərini istəyən, lazım edəndir. Biri digərindən ayrılmaz. Binaənəleyh, alimin elmindən ayrılmasını caiz görən bir şəxs alimin məlumatdan ayrılmasını da caiz görməlidir. Və eyni zamanda, elmin də alimdən ayrılmasını caiz görməlidir. Çünki bu sifatlar arasında heç bir fərq yoxdur.