 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Piter
ŞRÖDER |
| DİNİ FUNDAMENTALİZM |
| Allah
heç kəsə başqalarını öz dininə tabe etdirmək Con Lokk FUNDAMENTALİZM NƏDİR? Fundamentalizm anlayışına dini və qeyri-dini izahdan kənara çıxan tərif ancaq son zamanlar dəqiqləşməyə və xüsusi önəm qazanmağa başlayıb. Bu anlayışdan tənqidə və alternativ variantlara açıq olmayan təfəkkür və fəaliyyət sistemi kimi səciyyələnən struktur anlayış kimi istifadə olunur. Bununla yanaşı, fundamentalizm hərtərəfli mədəni və siyasi antimodernizmin çeşidli formalarının və nəzəri yönümlərinin sinoniminə çevrilib. Bu anlayışın ancaq antimodernizmin dini təzahürlərinə və ya həm də başqa sahələrə tətbiq edilməsi məsələsi mübahisələr doğurur. Klassik anlamda fundamentalizm cəmiyyətdə maarifçilik və plüralizmə qarşı dayanan əks hərəkatdır; o, müstəqil düşünmə zərurətinə, öz üzərinə məsuliyyət götürməyə, əsaslandırma zərurətinə, inamsızlıq və aşkarlığa qarşı çıxan təfəkkür tərzidir. Bütün bunların əvəzinə o, mütləq fundamentlərin qapalılığını və onlara inamı təklif edir. Bunun fonunda hər şey, o sıradan insan haqları məhz fundamentləri nisbilikdən qorumaq üçün nisbiliklərə çevrilir. Fundamentləri əsas kimi qəbul etməyənlərin rədd edilən arqumentləri, şübhələri, mənafeləri, hüquqları hətta hörmətə də layiq sayılmır. Əksər hallarda fundamentalizm dini yönümdə yozulur. Bu zaman onun aşağıdakı yönümləri fərqləndirilir: -xristian fundamentalizmi; -islam fundamentalizmi; -buddist fundamentalizmi; -siãh fundamentalizmi; -yəhudi fundamentalizmi; -hinduist fundamentalizmi; -sintoist fundamentalizmi; Lakin fundamentalizmin formaları sadalananlarla bitmir, onun müəyyən mədəniyyətlərdə etnik fonda inkişaf edən başqa formaları da var. Çağdaş diskussiyalarda başlıca diqqət islam fundamentalizminə yönəldilir ki, bu da iki səbəbdən düzgün sayıla bilməz: birincisi, bunun nəticəsində başqa dinlərin və etnik icmaların din üçün eyni nəticələr doğuran başqa çoxlu dini fundamentalizm formaları gözdən qaçırılır; ikincisi, islam fundamentalizmi yalnız bir formada təzahür etmir, tez-tez bir-birinə qarşı dayanan çoxlu variantlarda özünü göstərir. Aşağıda dünyanın çeşidli bölgələrində fəaliyyət göstərən bəzi fundamentalist hərəkatların və onların məqsədlərinin qısa təsviri verilir. 1. Xristian fundamentalizmi 1.1. İrlandiyada Olster protestantları Olster protestantlarının fundamentalist çıxışlarının kökündə dini konflikt dayanmasına baxmayaraq, bəlli oldu ki, xarizmatik lider prenodobis İen Peysli lider olduqdan sonra din əslində etnik konfliktin həlli üçün alət kimi istifadə olunur. Beləliklə, konflikt şotland-ingilis protestantları ilə irland katolikləri arasında mövcuddur. 1.2. ABŞ-da protestant xristianları (2-ci dalğa, 70-ci illərin axırlarından indiyədək) İkinci dalğa protestant fundamentalizmi dəyişilmiş formada özünü göstərir. Qabaqlar onlarda sərt premillenarist yönüm müşahidə olunurdu: zəmanə pisləşir və İsa minillik ədalətli dövrü bərpa etmək üçün qayıdır. İndi isə postmillenarist yönüm üstünlük təşkil edir: İsa yalnız o zaman qayıdacaq ki, dindar xristianlar ədalət dünyasına yol hazırlayacaqlar. Premillenarist yönümün vəzifəsi o idi ki, dünyanın dərdini çəkməyə dəyməz, öz ruhunu özünə qaytarmağa imkan verən alternativ xeyirxahlıq aləmi – anklav yaratmaq yetərlidir. Postmillenarist yönüm 60-70-ci illərin mənəvi və sosial böhranının təsiri altında formalaşıb. Ali Məhkəmə məktəblərdə dua oxunmasını ləğv etdikdən və aborta icazə verdikdən sonra onlar Bibliyada insanlar üçün messiyanın gəlişini passiv gözləmək imkanının artıq aradan çıxdığını söyləməyə başladılar və onlar üçün təhlükə törədən plüralizmin qarşısını almaq üçün siyasətə və cəmiyyətə fəal təsir etməyə başladılar. Məsələn, Pet Robertsonun «Xristian koalisiyası» və onun «Yeni dünya qaydası» kitabı teoloci dövlət tərəfdarlarının belə aktiv iştirakını təsvir edir. Amerika teoloqu Xarsi Koks «Dünyəvi şəhər» kitabında fundamentalizmin iki formasını fərqləndirir: konservativ fundamentalizì və adventistlərin fundamentalizmi.Birincilər formal və yazılı qanunlara istinad edərək dindarların identifikasiyasını təbliğ edirlər. Adventistlər isə əksinə, gələcəyə daha açıq gözlə baxırlar, guya haçansa mövcud olmuş təmiz və dindar Amerika arzusu ilə yaşayırlar. Minillik dövrün gələcəyinə inamdan ruhlanan adventistlər belə ideyalarla yoxsullar və cəmiyyətdə öz yerini tapa bilməmiş adamlara, yəni yoxsulluq həddindən aşağıda dayanan 87% dünya əhalisinə arxalanırlar. 1.3. Qvatemala adventistləri Qvatemalada adventist icmalarının yaranma səbəbləri aşağıdakılardır: a) Bill Brayt, Pet Robertson kimi Şimali Amerika missionerlərinin təsiri; b) yevangelist hərəkatı möhkəmləndirmək məqsədi ilə fundamentalist təşkilatların sağ hökumətlərlə birgə siyasi fəaliyyəti; c)Roma katolik kilsəsinin statusu və təsirinin azalması. Bu meyl katolik kilsəsinin Avropa xarakterinə yad olmasıyla bağlıdır. Bundan başqa, irad tuturdular ki, o, iqtisadi siyasəti uğursuzluğa düçar olmuş və aclıq, köləlik, savadsızlıq, miqrasiya, istismar, kütlələrin sıxışdırılmasına gətirib çıxarmış hökumətlərlə əlbirdir. Yalnız kasıblûq gətirmiş köhnə dindən uzaqlaşmaq və yeni iqtisadi sistemə keçid cəhdi ona gətirib çıxardı ki,Qvatemalanın adventist icmaları Rios Montun uğursuzluğundan sonra onun dəstəklədiyi Serranonun prezidentliyə namizədliyini müdafiə etdilər. 1.1. İtaliyada «Comunione e Liberpzione» Bu hərəkatın əsasını siyasi hakimiyyət barədə mühafizəkar katolik ideologiyası və strategiyası təşkil edir. Hərəkat müharibədən sonra Milanda xarizmatik lider Lunca Cusaninin rəhbərliyi altında yaranıb. O, çağdaş mədəniyyətin xristian tənqidini verərək «Yeni xristianlıq» fəlsəfəsini irəli sürdü. Papa II İohan Ïavel bunu məhvə məhkum italyan katolikliyini dirçəltmək yolu adlandırdı. Hərəkat iş tapmaqda çətinlik çəkənlərə, inqilabi radikalizmdən üz döndərənlərə ünvanlanmışdı və italyan cəmiyyətinin mənəvi korrupsiyasını rədd edirdi. Hərəkat sekulyarizasiyaya qarşı çıxış edərək hazırladıqları proqramı bu «məktəbləri» vasitəsilə yaymağa başladılar. Hərəkatın daxili rəhbər orqanı (Movimento Popolare) və cəmiyyətə, öncə iqtisadiyyata və siyasətə təsir etməyə çalışan alternativ orqanı (Compagnia delle Opere) var. 2. İslam fundamentalizmi 2.1.İranda inqilabi şiə fundamentalizmi İranda fundamentalist hərəkatı 60 - 70-ci illərdə iki sabit tendensiya ilə bağlı yarandı: sekulyarizasiya prosesi və sürətli, balanslaşdırılmamış sosial-iqtisadi inkişaf. Şahın xəstəliyi və ABŞ prezidentinin zəifliyi fonunda xarizmatik lider Xomeyninin rəhbərliyi altında hərəkat ölkədə müsəlman dövləti yarada bildi. 2.2. Misirdə radikal sünni hərəkatı «Müsəlman qardaølar» hərəkàtını1928-ci ildə müəllim Həsən əl-Bənna yaradıb. Öncə hərəkat müsəlman məktəbləri, gənclər klubları, həmkarlar ittifaqları və s. yaratmaqla Qərb sekulyarizminin ölkədə idxalına qarşı çıxmaqla özünü yumşaq formada göstərdi. Hərəkatın ideologiyası ona əsaslanmışdı ki, hər zaman və bütün sahələrdə islam dünyasının bərpasının yeganə mümkün yolunu Quran və hədislər göstərir. İslamlaşdırmaya qarşı çıxış edən dünyəvi Misir hökuməti ilə qarşıdurma hərəkatın radikallaşmasına səbəb oldu. Siyasi fəaliyyətə görə «Müsəlman qardaşların» cəzalandırılması, xüsusilə Camal Əbdül Nasirin rəhbərlik etdiyi Azad Zabilər Birliyinin onların liderlərini həbs etməsi və səlahiyyətlərinin qadağan olunması hərəkatın radikallaşmasını daha da sürətləndirdi. Seyid Qütb radikal sünni hərəkatının ideoloci bazasını yaratdı. Onun qətlindən sonra hərəkat daha da genişləndi. Qütbün ideologiyası radikallaşmanı əsaslandırır. Hərəkatın özəkləri bu gün də bu ideologiyanı rəhbər tutur. Ümumi düşmən barədə (bütün Misir cəmiyyəti, dövlət, yaxud dövlət rəhbərləri) konsensus olmadığından, liderlər çeşidli strategiyadan istifadə edirlər. 2.3. Fələstində «Həmas» «Həmas» islamlaşdırma layihəsi çərçivəsində Qəzza şəhərində «Müsəlman qardaşlar»ûí haçalanması nəticəsində yarandı. Kiçik «cihad» qruplarının cəsur aksiyalarından ruhlanan «Həmas» yenə də radikallaşaraq İsrail işğalına qarşı müqavimətə nəzarəti ələ keçirmək məqsədi ilə FAT ilə rəqabətə başladı. 1993-cü ildə Oslo müqaviləsi imzalanandan sonra işğal olunmuş ərazidə ən yaxşı təşkil olunmuş nüfuzlu qüvvə kimi tanındı. 3. Hinduist fundamentalizmi 3.1. Hindistanda hinduist fundamentalizmi Hindistanda bir-biri ilə bağlı olan üç hinduist fundamentalist təşkilatı var: RSS və ya Könüllülərin Milli Birliyi, VHP və ya Ümumdünya Indus Cəmiyyəti, BCP və ya Hindistan Xalq Xartiyası. Bu hərəkatlar müsəlman Liqasına cavab olaraq 1915-ci ildə yaradılıb. Bu birliyin rəhbəri «Hindutva» adlı kitab yazaraq hinduist fundamentalizminin ideoloci bazasını yaradıb. Hinduist fundamentalizminin məqsədi «İndutva»nın təsir dairəsini genişləndirmək və siãh, cayn və buddistləri birləşdirməkdir. Bu çeşidli qrupların məqsədi odur ki, toxunulmazlar kastası hinduist dinini qoruyub saxlasınlar və müsəlmanların təsir dairəsinə düşməsinlər. Bundan başqa, dünyəvi Hindistan Konstitusiyasının «Hindutva»ya əsaslanan konstitusiya ilə ÿvəz edilməsi nəzərdə tutulur. 4. Yəhudi fundamentalizmi 4.1. İsraildə Ravvin Kukanın rəhbərliyi altında Quş Eminum. Quş Eminum Israil hökumətinin iradəsi əleyhinə olaraq 1977-ci ildə İsrail elitasının məğlubiyyət ovqatı ilə mübarizə şəraitində Fələstin torpaqlarında yəhudi yaşayış məntəqələri tiklməyə başladı. 4.2. ABŞ-da və İsraildə Meir Kaxaninin rəhbərliyi altında Kax təşkilatı. 60-cı illərin sonlarında Amerikada, xüsusilə Nyu-Yorkda Meir Kaxaninin rəhbərliyi altında yəhudi Müdafiə Liqası yaradıldı. Liqa azlıqların hüquqlarını müdafiə edir, o sıradan qara dərili əhalinin davakar çıxışlarına qarşı çıxış edirdi. Təşkilat yerli xeyriyyə cəmiyyətlərinə, təhsil və tərbiyə sferasına təsir göstərməyə çalışırdı. Eyni zamanda, o, «mühasirədə» olan yəhudi icması ilə cəmiyyət arasında ciddi sərhəd qoyaraq liberal isteblişmentlə mübarizə təşkil edirdi. Kaxani 1971-ci ildə İsrailə köçəndən sonra iri şəhərlərin kasıb məhəllələrində yaşayan sefardları (ispan-portuqal yəhudiləri və onların törəmələri) bu təşkilata cəlb edərək onlarda yəhudi etnosunun mövcudluğu haqqında troybalist təsəvvür yaratmağa çalışırdı. Əmək bazarında rəqibləri sayılan ərəblərə qarşı çıxış edərək Kaxani öncə ərəblərin yəhudi qonşuluğundan, sonra isə bütün İsrail torpaqlarından uzaqlaşdırılmasını tələb etməyə başladı. Başqa bir «cəbhədə» də mübarizə gedirdi: kasıb sefardların lap əvvəldən şübhə ilə yanaşdığı və maddi cəhətdən daha imkanlı qrup olan liberal aşkeniazilərə (Mərkəzi və Şərqi Avropadan gəlmiş, öz ənənələri və xüsusi dinləri olan yəhudilər) qarşı da mübarizə gedirdi. 4.3. Belarusda, ABŞ-da və İsraildə Xabad (Xasidizm). Bu hərəkat Belarusda yaranmış, sonradan Polşaya sıxışdırılmışdı. Onlar müasir rabitə vasitələrindən intensiv istifadə edərək özlərinin mərkəzləşdirilmiş təşkilatlarını (rebbe) yaradaraq bütün dünyada fəaliyyət göstərirlər. Hərəkatın mərkəzi elementi gözlənilən mehdilik xilaskarlığıdır. Onun dünyəvilik tərəfdarları yəhudiləri öz təşkilatlarına qaytarmaq məqsədi ilə göstərdiyi intensiv missioner fəaliyyəti bununla bağlıdır. 4.4. İsraildə «Xarodi» yəhudiləri «Xaredi» sözü Bibliyadan (İsaiya 65:5) götürülüb. Orada göstərilir ki, «ey Allah kəlamı qarşısında titrəyən kimsələr, Onun kəlamına qulaq asın». Xarodi yəhudiləri Kəlama əməl edirlər. Onları ultraortodoksal yəhudilər də adlandırmaq olar. Çünki onlar mümkün qədər kompakt yaşayır və xarici aləmdən ciddi şəkildə müdafiə olunurlar. Onlar iudaizmin göstərişlərinə ciddi əməl olunmasını tələb edirlər. 5. Buddist fundamentalizmi 5.1. Şri-Lankada Sinhal Maha Sabha 1933-cü ildə Şri-Lankada Dharmapalanın rəhbərliyi altında yaradılmış bu hərəkat buddizmi, demək olar ki, tamamilə məhv etmiş britaniyalılara qarşı çıxış edirdi. Onun ölümündən sonra hərəkata Bandaranayke rəhbərlik etməyə başladı. O, müstəmləkəçilikdən azad olunduqdan sonra uğurlu buddist və sinqalpərəst kampaniyaya başladı. Bu kampaniya tamil qruplaşması ilə zorakı konfliktə səbəb oldu. Britaniyalıların keçmiş müttəfiqi kimi sonuncular dekolonizasiya gedişindəki yenilik prosesində daha çox uduzanların tərəfində dayanırdılar. Onlar separatçı ideyalar irəli sürən təşkilat yaratdılar. Bu gün kimin hakimiyyətdə olmasından asılı olmayaraq, (qeyri-leqal qanadı ilə birlikdə buddistpərəst Şri-Lanka Azadlıq Partiyası və ya Milli Azadlıq Cəbhəsi, yaxud Birləşmiş Milli Partiya) siyasi sferada konflikt iki siyasi düşərgə arasında son dərəcə kəskin mübarizəyə çevrilib. Bu mübarizə xüsusi qəddarlıqla tamil təşkilatlarına (Tamil Birləşmiş Azadlıq Cəbhəsi və Tamil Pələngləri) qarşı yönəlib. 6. Siqh fundamentalizmi 6.1. Pakistan və Hindistanda siqh fundamentalizmi Siqhizmin əsasən Pəncabda yaşayan 14 milyon tərəfdarı var. Siqhlərin müqəddəs kitabı «Adi Qrant» adlanır. 6-cı quru Xarqobind dövlətlə dinin bölünməzliyini təsdiq edir və siqhlərin mənafelərinin müdafiəsi üçün qılınc tətbiqinin yolverilÿíliyini əsaslandırır. 1947-ci ildə Hindistan bölünəndən sonra bir neçə milyon siqh Pakistanı tərk etməli və yeni sərhəddən cənubda yerləşməli idilər. Eyni zamanda, yeni hind hökuməti britaniyalıların hakimyyəti zamanında siqhlərin istifadə etdikləri imtiyazları məhdudlaşdırdı. Ona görə də dekolonizasiyanın nəticəsi kimi yeniləşmə gedişində siqhlər klassik mənada uduzanların tərəfində qaldılar. Dini zəmində «Shiromani Akali Dal» partiyası yaradıldıqdan sonra Pəncabın ayrılması ideyası irəli sürüldü. 80-ci illərin əvvəllərində lider Carnail Sinqh Bhindranvale «Khalsa Dal» (Paklar Qrupu) birliyini təşkil etdi. Bu qrup dərhal qətl və həbslərlə nəticələnən zorakı aksiyalar keçirməyə başladı. Başlıca tələb müstəqil siqh dövlətinin (Kxalistan) yaradılmasıdır. 7. Sintoist fundamentalizmi 7.1. Yaponiyada Meydzi sülaləsinin hakimiyyəti zamanında yaranmış fundamentalizm 1868-ci ildə Meydzi sülaləsinin bərpasından sonra yapon sintoist fundamentalizminin yaranması öncə xarici təsirə və Yaponiyada durumun aydın olmamasına reaksiya idi. 1930-cu ildən 1945-ci ilədək olan dövrdə millətçi ideyalarla çalışsa da, açıq-aşkar dövlət və dini fundamentalist hərəkatların birliyi kimi üzə çıxmağa başladı. Nəticələr bunlardır: imperator hakimiyyəti (dövlət və dini hakimiyyətin birləşməsi), dövlət sintoizmi, milli mənəviyyat, ailə dövləti, ultramillətçilik və faşizm. İkinci dünya müharibəsindən sonra qalib dövlətlərin və imperator sarayının qərarı ilə sintoizmlə dövlət arasında əlaqə ləğv edildi. Buna baxmayaraq, Yaponiyada dinlə dövlətin birliyinin bərpa edilməsini tələb edən sağ təşkilatlar hələ də mövcuddur. Siyasi sahədə də əsas qüvvə olan liberal partiyanın baxışlarında tədricən təhsil və dövlət rituallarında müəyyən sintoist elementlər bərpa olunur. Bununla yanaşı, Yaponiyada fundamentalist davranışlardan istifadə edən yeni dinlər və dini fonda təşkilatlar (mahikari, God Light Association, Agonshu) fəaliyyət göstərir.
«Fundamentalizm» sözü ilk dəfə 1910-1915-ci illərdə ABŞ-da «The Fundamentals» («Əsaslar»), «A testimony to truth» («Həqiqətin şəhadəti») başlığı ilə nəşr olunan dini əsərlərdə işlənib. 1919-cu ildə bu əsərləri nəşr etdirən protestant xristianlar bütün dünyada fəaliyyət göstərən «Worlds Cristian Fudamentals Association» («Xristian Əsaslarının Dünya Antologiyası») təşkilatını yaratdılar. Bununla da, xristian dindarlığın belə bir anlayışı meydana çıxdı və tezliklə ümumi və eyni zamanda, elmi dövriyyəyə daxil oldu. Yalnız son zamanlar bu ad başqa dinlərin analoci təzahürlərinə və son nəticədə həm də qədim ənənələri olan oxşar təşkilati formalara və qeyri-dini xarakterli təmayüllərə tətbiq olunur. Belə hərəkatlar öncə dörd mütləq əsas həqiqətlərlə («fundamentals») səciyyələnir: 1) Bibliya, Quran, Veda, Adi Qrant kimi «əsl» ilahi göndərişlərin mütləq anlamda qüsursuzluğu və həmçinin «əsl» ilahi göndərişlərin qüsursuzluğuna sarsılmaz inam; 2) «əsl» ilahi göndərişə zidd olan müasir ilahiyyatçılığın və başqa bütün elmlərin əhəmiyyətsizliyi; 3) fundamentalist mövqelərdən geri çəkilənlərin əsl dindar olmamasına inam; 4) siyasi vəziyyət fundamental dini inamlarla toqquşanda kilsənin dövlətdən ayrılması barədə qaydanın siyasətin dini müəyyənliyinin xeyrinə ləğv edilməsinə inam. Bu, dini əsərlərdən daha çox praktikada üzə çıxır. Əslində, fundamentalizm anlayışı 19-cu əsrin əvvəllərində mövcud idi. O, Avropada dində və ilahiyyatçılıqda modernizmə qarşı müqavimət hərəkatı kimi meydana gəlib: Kantın fəlsəfi baxışlarında əsaslandırılmış dini və teoloci modernizm. Protestant və katolik fundamentalizminin qarşı çıxdığı modernist mövqelər ilahiyyatçılığa və dinə maarifçilik ruhu gətirməklə dini yalnız mənəvi dəyərlərin təminatçısı sayırdı. 12-ci əsrdən başlayaraq tədricən böyük təkanlarla bütün Qərb mədəniyyətini müəyyən etməyə başlayan modernləşmə prosesi 18-ci əsrdən sekulyarizasiyanın sürətlənməsinə gətirib çıxardı. Dini fundamentalizm dini idraka hər cür qeyri-müəyyən iddialardan sərbəst ehkamlar irəli sürməklə kənarda saxlayan və alternativ variantlara münasibətdə bütün ictimai sistemlərin açıqlığını, müəyyən fundamentlərin hər cür şübhə və tənqidə məruz qalmamasını süni surətdə təmin etmək cəhdidir. X.Kinqin din tarixi sahəsində tədqiqatları göstərdi ki, 19-cu əsrə qədər analoci modernizasiya prosesləri dünyanın bütün dinlərində müşahidə olunub. Fundamentalizm hər yerdə aşkarlığın belə tətbiqi prosesinə reaksiya kimi yaranmışdı. Son dövrlərin elmi tədqiqatlarında göstərilir ki, fundamentalizmin buddist, islam, hinduist, konfusian, yəhudi və sair formaları aşkarlığa dinin özündən doğan uyğun cəhdlərə qarşı reaksiya olmuşdur. Ayrı-ayrı mədəniyyətlərdə dini-mənəvi ənənələrin çağdaş dini izahı ilə mübarizədə fundamentalizmin uğuru müxtəlifdir və tarixi tərəddüdlərə məruz qalır. Başlıca məqam kilsənin dövlətdən ayrılmasıdır. Siyasi ideologiya və ya siyasi funksiyalı ideologiya kimi fundamentalizm həmişə dövlətin və dinin vahidliyini təmin edən müəyyən tələblərlə xarakterizə olunur. Fundamentalizmin izahına yanaşmalar Dini və qeyri-dini fundamentalizmin yaranması və yayılması şanslarının izahına yanaşmaları çeşidli səviyyələrdə axtarmaq və tapmaq olar. Psixoloci səviyyə – fundamentalizm çağdaş inamsızlıq şəraitində mütləq inam vəd edən sığınacaq kimi çıxış edir. Plüralist cəmiyyətdə sosial identifikasiyanı təmin etmək barədə söhbət getdikdə, sosial səviyyədə belə motivlər mövcud olur. Demokratiyanın siyasi nisbiliyi ilə barışmağa yetərli hazırlıq olmaması barədə söhbət getdikdə siyasi səviyyədə belə motivlər mövcud olur. İnsan üçün son nəticədə inamı təmin etməyən əsas prinsiplər olmadan insan mövcud ola bilməz. Bu halda belə motivlər antropoloci səviyyədə mövcud olur. Ayrı-ayrı adamlar və ya qruplar yalnız özləri üçün belə bir inam əldə etməyə çalışırsa, fundamentalizm heç bir problem yaratmır. Fundamentalizm o zaman problemə çevrilir ki, belə qruplar bir halda inam hiss edirlər: inam hamı üçün eynidir və bu inamı hamıya zorla qəbul etdirmək olar. Fundamentalist hərəkatlar həmişə yalnız o zaman formalaşır və uğurla inkişaf edir ki, müəyyən şərait olsun və müəyyən hadisələr baş versin. Bu, o deməkdir ki, fundamentalist əqidələrin kütləvi inkişafı ümumi şəraitdə müəyyən olunur, lakin təsadüfi hadisə də ola bilər. Ümumi şərtlərə aşağıdakılar daxildir: 1. Sabit sosial və mədəni identifikasiyanın və yönümün laxlaması. Buraya daxildir: - artmaqda olan konfliktlərin geniş əhali kütləsini təmin etməyən şəkildə həll edilməsi dövlət quruluşunu sual altında qoyur. - Dövlətçilik sisteminə və mövcud rəhbərlərə inam son dərəcə azalır (siyasi kastaların nüfuzunu itirməsi, korrupsiya, ənənəvi davranışdan imtina və s.). 2. Sosial inamsızlığın olması və ya real baş verməsi imkanı Buraya aiddir: - siyasi və iqtisadi tendensiyaların mənfi nəticələri; - sosial gərginliyin baş verməsi, yəni əhalinin aşağı və orta təbəqələrinin iqtisadi və sosial inamsızlıq hiss etməsi və ya gözləməsi. 3. Belə şəraitdə fundamentalist təşkilatların təkliflərinin, ritorikasının və rəhbərliyinin inandırıcılığı Buraya daxildir: - «əsl» ilahi göndərişlərin (Bibliya, Quran və s.) mövcudluğu; - həqiqəti əks etdirən «rəsulun» və ya xarizmatik liderin olması; - icmanın mövcudluğu və dünyadan tədric olunması; - cənnət, darül-islam, sinifsiz cəmiyyət, dünya ağalığı və s. kimi təyinatların mövcudluğu; - icmadan kənarda «başqaları»nın, başqa dinlərin, müstəmləkəçilərin, başqa etnik qrupların və millətlərin simasında «şər»in mövcud olması. FUNDAMENTALİST QRUPLARIN DÖVLƏTƏ VƏ İQTİSADİYYATA TƏSİRİ Fudamentalistlərin tənqidinin predmetini nə təşkil edir? Tənqidin əsas hədəfi çağdaş Qərb sənaye ölkələrində mövcud olan reallıqlar –şəxsi həyat sferasının ictimai həyatdan ayrılması. Dini fundamentalistlər belə zərərli Qərb təsirinə qarşı çıxış edir və onlar üçün süni və özbaşına sayılan belə bölgünün ləğvini tələb edirlər. Hüquq dövlətlərində şəxsi sferanın ictimai sferadan ayrılması azadlıq konsepsiyasına əsaslanır. Demokratik konstitusiyalı dövlətlərdə bu konsepsiya konstitusiyada möhkəmləndirilir. Vicdan azadlığı və dəyərlər haqqında çeşidli təsəvvürlərin mövcud olması kimi vətəndaş azadlıqları, yəni plüralistik cəmiyyətdə konstitusiya vətəndaşların şəxsi işlərinə hökumətin qarışmamasına təminat verir. Bununla da insanların şəxsi işi olan dinlə dünyəvi ictimai sfera arasında bölgü təmin olunur. Milli dövlət və bazar iqtisadiyyatının gücünün uzlaşdırılması kiçik və ya böyük ərazidə yaşayan çoxlu sayda adamlardan ibarət cəmiyyətin formalaşdırılmasına gətirib çıxarır. Belə cəmiyyətlərin vətəndaşlarını iqtisadi əlaqələr və patriotizm birləşdirir, bundan başqa, onlar kiçik qruplarda bir-biri ilə dostluq, qohumluq və dini bağlarla bağlanırlar. Azadlıq qaydaları ilə nə qədər çox şəxsi münasibət müdafiə olunursa, şəxsi həyat dövlətdən o qədər çox ayrılır. Müstəmləkəçilik ləğv edildikdən, xüsusilə İkinci dünya müharibəsindən sonra dini fundamentalistlər, ayrı-ayrı hallarda həm də etnik fundamentalistlər üçün dünyada getdikcə genişlənən belə cəmiyyət formaları qəbuledilməzdir. Siyasi cəhətdən aktiv fundamentalistlər nə məqsəd güdürlər? Siyasi aktivistlər əslində qısaca olaraq «izolyasiya», «vahidlik» və «məcburiyyət» adlandırılan üç məqsəd güdürlər. İzolyasiya İzolyasiya o deməkdir ki, fundamentalistlər onların qruplarının istədikləri vaxt bütövlükdə cəmiyyətdən ayrılmasını və ictimai normalara tabe olmamasını tələb edirlər. Belə «izolyasiya» bir neçə səbəbdən cəlbedici variantlardır. Fundamentalistlər həyatı süni surətdə şəxsi və ictimai sferaya bölən sosial sistemə qarşı çıxış edirlərsə, onlar üçün ən yaxşı variant ümumiyyətlə bu sosial sistemi tərk etməkdir. Buna görə də onlar kiçik, daha ùomogen sistemlərdə yaşamağı üstün tuturlar. Cəmiyyətdən təcrid olunma müxtəlif formalarda ola bilər. Bu zaman ifrat və mülayim formalardan istifadə olunur. İfrat forma yeni dövlətin yaradılmasıdır. Məsələn, Pəncabda siqhlər, Şri-Lankada tamillər buna nail olmağa çalışırlar. Siqhlərin müəllimi Tara Siqh bunu belə ifadə edir: hinduistlar Hindistana, müsəlmanlar Pakistana sahib olublar, bəs siqhlərə nə düşür? Belə təcridolunma formaları son nəticədə milli dövlət ideyası ilə bir araya sığmayan sesessiya ideyasını da əhatə edir. Bu gün dini disidentlər qədim zəvvarlar kimi yeni dövlət təsis edə bilmirlər, onlar məcburdurlar ki, Pəncabı Hindistandan ayırmaq istəyən siqhlər kimi, öz torpaqlarını «götürüb» özlərini təcrid etsinlər. Aydındır ki, dini konfliktlərin, həm də bəzi etnik konfliktlərin həlli vasitəsi kimi sesessiya vətəndaş müharibəsinin qızışdırılması resepti kimi çıxış edir. Dünyəvi dövlət çərçivəsində anklav yaradılması daha mülayim forma hesab olunur. Məsələn, Amerikada «Amiş» mennonitləri, İsraildə «Xaredi» ultraortodoksal yəhudiləri belə hərəkət edirlər. Lakin anklav yaradılması da bir neçə səbəbdən populyar variant sayılmır, çünki inkişaf etmiş cəmiyyətlər öz vətəndaşlarını daha bol nemətlər, məsələn, milli müdafiə, yollar, məktəblər, hətta hökumət sistemi ilə təmin edirlər. Cəmiyyətin üstünlüklərindən istifadə etmələrinə baxmayaraq, cəmiyyətdən təcrid olunmuş qruplar, məsələn, «Amiş» və ya «Xaredi» qrupları cəmiyyətə öz töhfələrini verməkdən imtina edirlər. Məsələn, «Xaredi»nin üzvləri İsrail ordusunun müdafiəsindən istifadə etsə də, bu orduda xidmət etməkdən imtina edirlər. «Amiş» məcburi sosial sığortaları ödəməkdən və dövlət qulluğundan imtina edir. Belə situasiya hər bir halda mümkün siyasi vasitələrlə aradan qaldırılması çətin olan ictimai gərginliyə səbəb olur. Belə anklavlar yalnız liberal demokratiya şəraitində mövcud ola bilər, çünki cəmiyyətin dözümlü olması onlara müəyyən şans verir. Beləliklə, məhz liberalizm plüralist cəmiyyətin düşmənlərinin möhkəmlənməsi və inkişafına şərait yaradır. Bu qrupların, sadəcə, coğrafi konsentrasiyası və izolyasiyası daha az radikal forma hesab olunur. Bu, əsasən, federal idarəçilik sistemi olan böyük dövlətlərdə, məsələn, ABŞ-da mümkündür. Tez-tez belə tələblər irəli sürülür ki, müəyyən dinləri möhkəmləndirmək məqsədi ilə federal strukturlar genişləndirilməlidir. Məsələn, müsəlmanlar üçün daha geniş inkişaf imkanları yaratmaq məqsədi ilə Nigeriyada federalizmin genişləndirilməsi tələb olunur. Hətta cəmiyyət coğrafi izolyasionizmə mənfi münasibət bəsləməsə də, belə ərazilərin mövcudluğu rabitə və nəqliyyat texnologiyaları sferasında inkişafa mane ola bilər. Belə inkişaf maneələri aradan qaldırır və müqavimət göstərən qrupları inteqrasiyaya məcbur edir. Vahidlik Təcridolmanın alternativi, cəmiyyətdən ayrılmanın alternativi milli birliyin yaradılmasıdır, yəni şəxsi sferanın ictimai sferadan ayrılmasının qarşısının alınması uğrunda mübarizədir. Bu variantın tərəfdarları şəxsi və ictimai sferaların ayrılmasından imtina olunmasına qarşı çıxış edirlər. Onların fikrincə, bu, süni və zərərlidir, ona görə də onlar təcrid olunmaqdansa, sistemi dəyişməyə çalışırlar. Bu zaman belə təəssürat yaranır ki, onlar nə qədər çox itirirlərsə, bir o qədər əzmlə mübarizə aparırlar. Başqa sözlə, onlar cəmiyyətdə nə qədər çox plüralizm görürlərsə, daha yüksək tələblər irəli sürməyə çalışırlar. Məsələn, onlar çalışırlar ki, ictimai sferaya müəyyən dini elementlər qaytarsınlar. Buna misal olaraq Amerika dövlət məktəblərində dualar oxunmasına qayıdışı göstərmək olar. İsraildə xaredilər də siyasi fəaliyyəti intensivləşdiriblər. Lakin bu zaman özlərinin dini təsəvvürlərini yaymaqdan daha çox, onların fikrincə təhlükə altında olan nailiyyətləri saxlamağa çalışırlar. İranda vəziyyət tamamilə başqa cürdür. İranda şah idarəçiliyi zamanı müsəlmanlarda belə bir fikir formalaşmışdı ki, onların ənənəvi inkişaf yolu sual altındadır. Ona görə də cəmiyyətdə müqavimət başlandı. Lakin onların planı daha radikal idi və müəyyən dərəcədə həmin planı həyata keçirmək mümkün oldu. Onlar islam hüququnu tətbiq etmək yolu ilə Xomeyninin təsəvvürlərinə uyğun islam hökuməti yaratdılar. Məcburiyyət Təcridolunma və birləşmə ilə yanaşı, məcburiyyət barədə tələblər də irəli sürürlər. O, dini etiqad azadlığının ləğv edilməsi və başqa dinlərə itaət edənlərin məcburi inteqrasiyası və ya onların qanundan kənar elan olunması ilə bağlıdır. Bu, əslində ifrat tələbdir. Tamamilə mümkündür ki, cəmiyyətdə ictimai işlərə təsir edən rəsmi din müəyyən olunsun, lakin bununla yanaşı, fərdə imkan verilsin ki, başqa dinə itaət etmək barədə müstəqil qərar qəbul etsin. «Məcburyyət» tələb edən fundamentalistlər üçün məhz bu qəbuledilməzdir. İranda babilərə münasibət buna misal ola bilər. Babilik inancı islamın düzgün təlimindən sapmalar sayılırdı və ölüm cəzası ilə cəzalandırılırdı. Başqa bir misal Pakistanda Əhmədiyyə dini azlığına qarşı elan olunmuş kampaniya ola bilər. 1984-cü ildə qəbul edilmiş qanun onlara özlərini müsəlman, dinlərini isə islam dini adlandırmağı, islam terminologiyasından istifadə etməyi, müəzzinin ibadətə çağırmasından istifadənin tətbiq olunmasını qadağan etdi. Belə qanunvericilik dinin dövlətdən ayrılmasını tamamilə ləğv edir. O nəinki dini ictimai həyatın tərkib hissəsinə çevirir, üstəlik, şəxsi həyat sferasını tamamilə ləğv edir. Fundamentalistlər iqtisadiyyatda nəyi tənqid edirlər? Fundamentalist qrupların iqtisadi təsəvvürləri, əsasən, iqtisadi sistemin onlara qarşı ədalətsizliyinə, sənaye inqilabı nəticəsində onun dəyişdirilməsi, dünyəvi hökumətlərin sayının artması, informasiya inqilabına reaksiyadan ibarətdir. İstər varlı, istərsə də kasıb cəmiyyətlər bu fikrə tərəfdardırlar ki, modernizasiya fərdlərin pozulmasına, cəmiyyətin və insan birliyinin bölünməsinə, çağdaş iqtisadiyyata qədərki qardaşlıq atmosferinin bazarda antihumanist yarışla və ya ictimai resurslar ətrafında sərt rəqabətlə əvəz olunmasına gətirib çıxarıb. Fundamentalistlərin iqtisadi sistemi tənqid etməsi ümumi məqsədli ustanovkalara söykənmir. Fundamentalistlərin iqtisadi təsəvvürləri bir-birindən əsaslı şəkildə fərqlənir və ümumi xarakter daşımır. Hinduist iqtisadiyyatı ona əsaslanır ki, ənənəvi qapalı xarici rəqabətdən yaxşı müdafiə olunmuş Hindistan iqtisadiyyatını əvvəlki formada saxlasın və açıqlığa yol verməsin. Belə siyasət mağaza sahibləri və sahibkarların mənafeyinə xidmət edir, lakin istehlakçıların əsas kütləsinin mənafeyinə ziddir. İslam iqtisadiyyatı geniş müqavimətin komponentlərindən biridir. Bu müqavimətin məqsədi Qərb təfəkkür tərzinin hakim olmasının aradan qaldırılması və islam cəmiyyətinin üstünlüyü hissinin bərpa olunmasıdır. İslam iqtisadiyyatı barədə son dövrlərin çoxsaylı tədqiqatları bu elementar motivasiyanı gizlədərək belə təsəvvür yaradır ki, guya söhbət, sadəcə, ədalətin və effektivliyin artmasından gedir. Buddist iqtisadiyyatında prioritet buddist monarxlarının sosial-iqtisadi statusunu təmin edən bəzi şərtlərə verilir. Açıq bəyan olunan məqsəd daha xeyirxah görünür: fərdin materializm buxovlarından azad olunması. Protestant-xristian iqtisadiyyatı radikal liberalizm iqtisadiyyatından fərqlidir. Tənqid hər hansı hökumətə qarşı deyil, yalnız qeyri-xristian hökumətlərinə qarşı yönəldilir. İqtisadiyyət barədə fundamentalist təsəvvürlərin məqsədi nə qədər müxtəlifdirsə, onlar dünya iqtisadi sisteminin tənqidində bir o qədər yekdildir. Onların hamısı belə hesab edir ki, çağdaş sivilizasiyanın xəstəliklərinin səbəbi onun mənəvi degenerasiyasıdır. Dünyəvi hökumətlərin və dünyəvi təhsil sisteminin nəticələri qeyri-məhdud eqoizm və xeyirxah hisslərin yayılmamasıdır. Fundamentalist iqtisadi təsəvvürlər iqtisadi mülahizələrə sosial mənafe qatmağı insanlara aşılayır ki, iqtisadi mülahizələrə sosial mənafe, yəni iqtisadiyyata mənəvi komponent əlavə etsinlər. FUNDAMENTALİST HƏRƏKATLARIN İNKİŞAF ETAPLARI VƏ TƏZAHÜR FORMALARI HAQQINDA ÜMUMİ İCMAL 1. İnkişaf etapları Fundamentalizm bir sıra xarici və daxili şəraitdən asılı olan müxtəlif inkişaf etapları keçmişdir. 1. Yalançı düşmənlər: - ətrafda mövcud olan sabit dinlər; - dünyəvi dövlət; - mülki cəmiyyət; - dini rəqabət; - etnik-milli rəqabət; - imperializm və neokolonializm. 2. Cəmiyyətdə struktur faktorlarının durumu Din. Əsasında fundamentalizmin
inkişaf etdiyi dinin mahiyyəti fundamentalist Tərbiyə və təhsil Bilik və informasiyaların yayılmasına kömək edən dünyəvi təhsil sistemi, rabitə və informasiya vasitələri din üçün daimi təhlükə mənbəyi sayılır. Ona görə də özünü müdafiə məqsədi ilə, sonradan isə məhz bu instrumentlərdən istifadə etməklə təhsil sisteminə və informasiya vasiətlərinə təsir göstərirlər. Məqsəd təhsil və tərbiyəni, informasiya yayılmasnı kontrol altında saxlamaqdır. Kommunikasiya Kommunikasiya vasitələri (qəzetlər, KİV, filmlər, televiziya və s.) fundamentalist hərəkatlara münasibətdə çeşidli funksiyalar yerinə yetirir. KİV-dən azad istifadə öncə informasiyanın genişlənməsinə gətirib çıxarır ki, bununla da mənəvi normalar, dini ehkamlar və dualar sual altında qoyulur. Daha sonrakı etaplarda fundamentalizmin liderləri KİV-lərdən öz məqsədləri üçün istifadə edə bilərlər (teleyevangelizasiya). Bu zaman müxtəlif ölkələrdə çeşidli metodlar tətbiq olunur. Məsələn, məlumat bazasından məktublar göndərilməsi üçün istifadə olunması. Missioner fəaliyyəti üçün audiokassetlərin tətbiq edilməsi, internetdən istifadə. Mülki cəmiyyət Müstəqil həmkarlar ittifaqları, işəgötürmə təşkilatları, assosiasiyalar və ittifaqlar, müstəqil KİV-lər və siyasi partiyalar kimi güclü mülki cəmiyyət təşkilatlarının olması sosial böhran situasiyalarının dünyəvi formada aradan qaldırılmasına kömək edir. Mülki cəmiyyətin zəifliyi və ya onun ümumiyyətlə olmaması fundamentalist qrupların yaranmasına gətirib çıxara bilər. Ona görə də nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, məhz islam ölkələrində dövlətin müdaxiləsi dəfələrlə mülki cəmiyyətin zəifləməsinə gətirib çıxarıb. Sosial struktur Ölkələrin sosial strukturu, onların daxili konfliktləri fundamentalist qrupların yaranmasına və onların davakar strukturlara çevrilməsinə təsir göstərir. İsraildə sefardlarla aşkeniazilər arasında parçalanma buna səciyyəvi misal ola bilər. Nəticədə Kaxani öz fundamentalist qrupunu yaratdı. Yerdəyişmə Müəyyən ərazidən köçmək kimi miqrasiya ona gətirib çıxarır ki, azlıqda qalanlar xarici aləmdən daha dəqiq təcridolunma yolu ilə müdafiə olunmağa çalışır və nəticədə fundamentalist əlamətlər özünü göstərir. Müəyyən əraziyə immiqrasiya kimi miqraiya hər iki tərəfdən fundamentalist aksiyalara gətirib çıxara bilər. Çünki immiqrasiya etmiş azlıq ona yad olan mühitdən müdafiə olunmaq, eyni zamanda, qarşı tərəfə təsir etmək istəyir, yerli əhali isə öz növbəsində hesab edir ki, immiqrantlar onlar üçün təhlükə mənbəyidir. Ona görə də fundamentalist çıxışlarla öz həyat tərzlərini yad təsirin və yeni dəyrlərin artmasından müdafiə etməyə çalışırlar. Etno-linqvo-regional struktur Cəmiyyətin etno-linqvistik, ərazi tərkibinin tarixi fonu etnik və regional qruplar arasındakı qarşılqlı münasibətlərə xeyli dərəcədə təsir edir. Bir etnik və ya regional qrupun başqasını əzməsi, yaxud istismar etməsi, tarixən mövcud olan etnik gərginliklər qarşılıqlı düşmənçilik hisslərini uzun müddət qızışdıra bilər. Zorakı toqquşmalar ümumi diqqət və geniş fəaliyyət doğurur. Ona görə də davakar dini hərəkatlar, heterogen ölkələrdə baş verən toqquşmalar əksər hallarda etnik xarakter daşıyır. İqtisadi inkişaf Fundamentalist qüvvələri, adətən, cəmiyyətin az inkişaf etmiş kasıb təbəqələrində, kənd yerlərində, yetərincə təhsil almamış daha az «müasir» olan hissələrində axtarırlar və orada da tapırlar. Ona görə də depressiya, resessiya, inflyasiya, tətillər və işsizlik fundamentalist potensialın yaranması üçün əlverişli münbit mühitdir. Dövlət təşkilatlarının və dövlət rəhbərliyinin legitimliyi Dövlətin nüfuzunun zəif olması dövlət institutlarına və siyasi rəhbərliyə inamın aşağı olması fundamentalist qrupların müəyyən əlavə təsadüfi hadisələr şəraitində öz bazalarını genişləndirmək üçün istifadə etdiyi zəif nöqtələrdir.
Fundamentalizmin yaranması üçün real və yalançı Qərb imperializminin nəticələrini qiymətləndirməmək olmaz. Beynəlxalq ticarət, elmi mübadilənin dünyəvi xarakteri, texnologiyaların və müasir sənaye nümunələrinin verilməsinə əksər üçüncü dünya ölkələlrində Qərb dövlətlərinin istismarçı, müstəmləkəçi aksiyalarının təzahürü kimi baxılır. 3. Hərəkatın daxili durumu Tarixi təcrübə Dekolonizasiya və demokratikləşmə nəticəsində öz təsirini itirməsi, istismar, təqiblər və s.-lə bağlı müəyyən qrupların tarixi təcrübəsi fundamentalist qrupların yaranmasına kömək edən başlıca faktorlardandır. İnkişaf Fundamentalist qrupların davakarlıq xarakterinin dərəcəsi daha çox onların inkişafından və bu inkişafın gedişində toplanmış təcrübədən asılıdır. Qrupun həyata keçirdiyi strategiyanın uğur və ya uğursuzluğundan asılı olaraq, bu qruplar güc tətbiq edilməsinə az və ya çox dərəcədə hazır olmaqla bağlı başqa strategiyalar seçirlər. Təşkilat -daxili təşkilati struktur -daxili möhkəmlik -xarizmatik rəhbərlik -nüfuz və davranış İdeoloci orientasiya -millinarist orientasiya. Fundamentalist qrupların davranışı əsasən, «həqiqət» anı barədə təsəvvürlərlə müəyyən olunur. Son məqsəd messian zamana aiddirsə, messiyanın gəlişi momenti və şərtləri mühüm əhəmiyyət kəsb edir (premillinarist və ya postmillinarist). Məqsəd tarixi dövrlə bağlıdırsa, fundamentalist qruplar daha davakar xarakter daşıyır. -qüsursuzluq. Bunun üçün Bibliya, hədislər və sair ilahi vəhylər, habelə cənnət, cəhənnəm, darül-islam, sinifsiz cəmiyyət, başqaları üzərində şovinizmə əsaslanan hökmranlıq və sair lazımdır. Ayrılmaq Bu, həmişə xarici aləmdən ayrılmış, təcrid olunmuş icma deməkdir. Açıq təşkilati struktur mumkünsüzdür. Çünki bu, icmanın mövcudluğunun özünü sual altında qoya bilər. Başlıca ideoloci instrumentlərdən biri kənar aləmdən, «başqalarından», başqa dinlərdən, müsitəmləkəçi və zülmkarlardan, başqa etnik icmalardan və ya imperiya dövlətləri və ya millətlərindən kənarlaşmaqdır. Yuxarıda göstərilən amillər bu və ya başqa strategiyanın seçilməsini müəyyən edir. Dörd strategiya mövcuddur ki, bir halda bunlar ardıcıllıqla, başqa halda isə eyni zamanda tətbiq edilə bilər: I. Dünyadan təcrid olunmaq strategiyası II. Öz dünyasını yaratmaq strategiyası III.Dünyanı dəyişdirmək strategiyası IV. Dünyanı fəth etmək strategiyası Dünyadan təcrid olunmaq strategiyası a) özünümüdafiə strategiyası Bu strategiyanın tərəfdarları paklıq və özünümüdafiə axtarırlar. Onlar dünyadan kənarda qalmağa çalışırlar və öz normalarına əsaslanan mikrodünyalarında yaşayırlar. Bu mərhələdə onlar təhlükəli deyillər. b) mövcud olmaq üçün şərait yaratmaq strategiyası Qruplar dünyadan, xarici aləmdən təcrid olunmaq strategiyasını o zaman qəbul edirlər ki, daha aktiv strategiya uğursuzluqla nəticələnir və ya qrupun özü məğlubiyyətə uğrayır. Bu halda qrup müəyyən dövrdən sonra aktiv fəaliyyətini bərpa edə bilir. c) imtina strategiyası Xarici aləmdən təcrid olunmaq strategiyasını dövlətə zərər vurmaq istəyən qruplar da qəbul edə bilər. Onlar ictimai vəzifələri (orduda qulluq, səhiyyə sahəsində vəzifələrə əməl edilməsi, vergilərin ödənilməsi və s.) yerinə yetirməkdən imtina edirlər. Belə davranış cəmiyyətdə uzun sürən konfliktlərə gətirib çıxara biləcəyindən, onu nəzərə almamaq olmaz. Öz dünyasını yaratmaq strategiyası Bu strategiyanın məqsədi anklav yaradılmasıdır. Anklav xarici aləmlə birbaşa rəqabətə girir. Daxili aləmdə (anklavda) «həqiqət» normaları fəaliyyət göstərir. Beləliklə, dünya yaratmaq strategiyası alternativ və əhatəli sosial struktur və institutların (öncə şəbəkələrin) yaradılmasına yönəldilir. Anklavlar «boş qalmış dünyaya» alternativ funksiyasını yerinə yetirir və hərəkat üçün təcrid olunmanın vacib instrumenti kimi çıxış edir. Anklavın fəaliyyət göstərməsinin başlıca ilkin şərtləri intizama əməl edilməsi, ikincisi isə xarici aləmdən təcridolunmadır. Təcridolunma «mənəvi əsirlik», bəzi hallarda isə məcburi fiziki iştirak formasında reallaşdırıla bilər. Missioner fəaliyyət xarici aləmə aid deyil, bununla da yalnız anklavın və ictimai institutların yaradılmasına xidmət edir. Dünyanı dəyişdirmək strategiyası Bu strategiya xarici sferaya yönəldilib. Onun məqsədi cəmiyyətin strukturunu, institutlarını, qanunlarını və həyatını yenidən izah etmək və bu sferalara təsir göstərməkdir. Bununla bağlı belə dəyişikliklər üçün şəraitin azaldılması və ya fundamentalist qrupların marqinalizasiyası üçün şəraitin yaxşılaşdırılması yolu ilə fundamentalizmə qarşı mübarizə daha da çətinləşir. Dünyanı dəyişdirmək strategiyası dünyanı fəth etmək strategiyasına nisbətən daha cəlbedici görsənir, lakin o eyni dərəcədə cəmiyyətin öz təsəvvürlərinə adaptasiyasına yönəldilib. Bu istiqamətin tərəfdarları məqsədə çatmağa tələsmirlər. Onlar siyasi həyatda iştirak üçün qanuni vasitələrdən, qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətinin imkanlarından, liberalların və plüralistlərin dəstəyindən istifadə edirlər ki, son nəticədə onların fəaliyyəti məhz bu dəstəyi verənlərə qarşı yönəldilir. Dünyanı fəth etmək strategiyası Bu strategiyanın məqsədi
fundamentalizmin o dövr üçün düşməni olan cəmiyyət strukturlarının
mövcudluğunu təmin edən strukturları nəzarət altına almaqdan ibarətdir.
Həmin nəzarəti ələ keçirdikdən sonra bu strategiyanın tərəfdarları
öz «həqiqətlərinə» uyğun qeyri-plüralist cəmiyyət yaradırlar.
Dünyanı fəth etməyə yönəldilmiş bu strategiyanın həyata keçirilməsi
əksər hallarda davakar formalar alır, dövlətin və ya onun rəhbərliyinin
zəiflinidən istifadə edir.
|
| <<< |
|
|||||
 |
