«Əgər nəfsin sınağı, lənətlənmiş şeytanın yoldan çıxarması olmasa, əxlaqın bir zərrə qədər qiyməti olmaz»
C.Rumi

Ta qədimlərdən insanlar xeyir və şərin qoşa yarandığının, bir-birinə zidd olduğunun fərqində olublar. Şər dedikdə insana zərər verən, xeyir deyəndə isə onu qurtululşa aparan bir kateqoriyanı nəzərdə tutublar.

Din və inancların çoxuna görə, insan xeyir və şərdən birini seçmək məcburiyyətindədir. Bəs şər haradan yaranıb?. Hər şeyin yaradıcısı olan Absolyut şəri Özümü yaradıb? Onunla münasibətləri necə aydınlaşıdırır? Şərin Ona da xətəri toxuna bilərmi? Bəs insan necə? Bəlkə, işini yola vermək üçün bu heç də aciz olmayan qüvvə ilə çözüm yolları arayasan?

Din və inancları bu baxımdan araşdırdıqda belə bir nəticəyə gəlmək olur: inanc nə qədər ibtidaidirsə,din nə qədər təhrifə məruz qalıbsa, din nə qədər təhrifə məruz qalıbsa, şərin imkanları daha güclü təsəvvür edilir. Səmavi dinlər xaricində olan inanclarda şərin azman və iddialı obrazı ilə rastlaşırırq. O, panteonda yer alır. Özünə qurban kəsilməsini tələb edir, xeyirlə açıq döyüşə çıxır, hakimiyyətdə pay bölgüsünə nail olur. Hətta bəzən rotasiya qaydası ilə dünyanı müəyyən müddətə idarə edir... Zərdüştilikdə olduğu kimi. Guya Hürmüz və Əhrimən dünyanı adama, pardon «allaha» üç min il olmaqla idarə edirlər. Nenlərin mifologiyasında xeyiri təmsil edən «allah» Numu və şəri təmsil edən Nqo obrazı var. Nqo yeraltı dünyanın ağasıdır. O öz nökərləri – şər ruh olan nqılekalar vasitəsilə insanlara cürbəcür xəstəliklər göndərir. Adamlar xəstələnəndən sonra Nqo onların canını yeyir. Nəticədə adam ölür. Nqo həm də demiurqdur. Yəni o, dünyanın yaradılmasında Numu ilə bərabər iştirak edib, əziyyət çəkib. Həm pozitiv, həm neqativ fəaliyyəti olub. Müsbət işi o olub ki, möhkəm dursun deyə, yerin altına balina, yerin üstünə isə dağları – Ural dağlarını qoyub. Nenlər düşünür ki, Nqo elə qorxaq deyil, lap Numu ilə davaya da qalxışır. İldırım çaxanda nenlər deyirlər ki, Ay və Gün üstündə Numu ilə Nqo dalaşır. Çünki Nqo Ayı və Günü yeraltı dünyaya aparmaq istəyir. Ora qaranlıqdır axı. Mənfi işi isə odur ki, oğrudur, Numudan torpaq rüşeymi – gil oğurlayır və ondan öləri adamlar düzəldir, sonra da onları yeyir.

«Onlar əkizdilər»

Zərdüşt təliminə görə, Ahuraməzda yaratma aktını iki mərhələdə həyata keçirib. Əvvəlcə o hər şeyi bədən örtüyü olmayan şəkildə, yəni ruhani biçimdə yaradıb. Sonra o, yaratdıqlarına maddi forma verib. Məxluqat bədənli olandan sonra şərlə mübarizə başlayıb. Çünki qeyri-maddi varlıqlardan fərqli olaraq, bədəni olanlar şər üçün zəif imiş. Bunu bilən Əhrimən (Anqramanyu) tez onlara hücum edib. Əsatirə görə, Əhrimən qəzəblə ñəmanın daş örtyünün aşağısından yerə soxulub. O getdiyi yerlərdə səhra yaranıb. Sonra şər ruh bitkiləri qurudub. Nəhayət, yeddinci yaradılışa - oda hücum edib. Oddakı tüstü guya Əhrimənin xətəridir.

Ümumiyyətlə, zərdüştilikdə xeyir və şərin qardaş olduğu deyilir. Bu qardaşlıq fikri sasanilər dövründə yaranan zurvanilikdə yeni çalarlar qazanıb. Zurvanilər «Avesta» qatlarında olan fikirlərə istinad edərək Zurvanı valideyn qismində görürdülər. «Həqiqətən, iki ilkin ruh var, onlar əkizdirlər və bir-birləri ilə mübarizə aparırlar» (Yasna, 30:3). Bu fikrə əsaslanıb belə qərara gəliblər ki, «əkizlər» varsa, onların atası da olmaıdır. Və Zurvanı – hüdudsuz zamanı təmsil edən ilahı onların atası elan ediblər. Əsatirə görə, Ahuraməzdanın yaranması üçün Zurvan min illər boyu qurban kəsib (bəlli deyil kimə). Umurmuş ki, Ahuraməzda yaranıb Yeri və Göyü yaradar. Bu qurbanlar sonucu, daha doğrusu, qurbanların nəticəsizliyi sonucu Zurvanda: «Muradım hasil omursa, duanı neylərəm?» tipində şübhə yaranır. Bu zaman onun bətnində əkizlər meydana gəlir: qurbanın nəticəsi olaraq müdrik hökmdar Ahuraməzda, şübhədən isə şər ruh Əhrimən. Buradan o da görünür ki, zurvani təsəvvürdə bu ilah ikicinsli imiş. Maraqlıdır ki, şər və şübhənin əlaqəsi islamda da var. Amma belə primitiv şəkildə yox. Bu məsələyə irəlidə qayıdacığıq.

Doymadım çayı

Altay mifoloji təsəvvürlərinə görə, şər allahı yeraltı dünyaya rəhbərlik edən Erlikdir. O, xeyir allahı Ülgenin qardaşıdır. (Bir sıra araşdırıcılar haqlı olaraq Ahuraməzdanın Xormustu, Əhrimənin isə Ermen və Erlik şəklində Hindistandan Monqolustan və Sibirə keçdiyini bildiririlər). Erlik icazəsiz olaraq insanlara ruh verdiyinə görə (bir neçə başqa versiya da var), Ülgen tərəfindən lənətlənib və sonra yeraltı dünyaya enib – cəhənnəmə. Gecələr o, yerin altından çıxır, ən gözəl qadın və kişiləri öldürür, onları öz köləsinə çevirir. Sonradan onları yer üzünə göndərir ki, şər işlərlə məşğul olsunlar. Erlik köləyə çevirdiyi kəslər vasitəsilə adamlara xəstəliklər göndərir. Məqsədi odur ki, adamlar ona qurban kəssinlər. Erlik qaniçəndir. Qanla qidalanır, içkisi insanların ciyər qanıdır. Onun zahiri görünüşü çox pis cizgilərlə təsvir olunur. Ucaboylu qocadır. Dizə qədər uzanan haça saqqalı var. Saçları pırtlaşıqdır. Qulaqlarının dalına keçirilən uzun, qara qıvrım bığları var. Qara və keçəl öküzə, qara yorğa ata və ya qara çəpsiz qayığa minib gəzir. Əlinə qamçı əvəzinə qara ilan götürür. Onun sarayı qara palçıqdandır. Yerin altındakı Bay Tenqiz dənizinin yanında yaşayır. İkinci versiyaya görə doqquz çayın bir çaya qovuşduğu yerdə. Sonuncu çay Toybodım – Doymadım adlanır. Bu çayların suyu ... insanların göz yaşlarından ibarətdir. Çayın üstündən at tükündən olan körpü keçir. Altay mifologiyasında Erlikin ailəsi, xüsusən qızları haqda da məlumatlar var. Onun qızları zahiri cəhətdən èäáàr, mənəviyyatca pozğun kimi təsvir olunur. Hesab edirlər ki, onlar o dünyaya gedən şaman ruhlarını yoldan çıxarmaq üçün yüz oyundan çıxırlar. Altaylılar Erlikdən qorxduqlarından ona da qurban kəsərdilər.

Altaylılar ilk qara şamana qamlamanı Erlik öyrədib. Kimsə xəstələnəndə altaylılar hesab edir ki, onun ruhunu şər ruhlar - Erlikin kölələri oğurlayıb. Ona görə də mütləq qurban kəsər və Erlikin payını «göndərərdilər». Dualarında da təxminən belə bir not olardı: «Bu da qurban, sən Allah, apar, amma xətan bizdən xali olsun». Göründüyü kimi, əski türklər şəri təsvir edərkən obrazlı təfəkkürlərinin imkanı qədər onu neqativ boyalarla təsvir ediblər. Amma nəzərə alsaq ki, Erlik və Ülgenin atası Kudaydır (bunun da farsca «xuda» sözünün təhrif olunmuş variantı olduğu deyilir). Burada da şərin absolyut yaradıcının varlığının bir parçası kimi təqdim edildiyini görürük. Bəlkə də, bu təhriflərdən dolayıdır ki, sonrakı vəhylərdə, məsələn, İncildə şərin ilahi mahiyyətin parçası olmadığı xüsusi vurğulanır: «Allah nurdur və bu nurda heç bir qaranlıq yoxdur»

İslamda

Şər əsl qiymətini islam dinində alır. Allahdan başqa heç kəsdə qüdrət və qüvvət olmadığını deyən dinimiz demonik varlıqlarla «hakimiyyət bölgüsünü» rədd etməklə qalmır, şərin təcəssümü olan şeytanı qanundan kənar elan edir və hər bir kəsi onunla mübarizəyə çağırır və qurtuluşun onunla aktiv mübarizədə olduğunu vurğulayır. Dinimiz şeytanla hər hansı anlaşmanı rədd edir. İslamda Allahın şərə olan münasibəti birmənalıdır və şərin acizliyi dəfələrlə vurğulanır.

İslama görə, iblis dünyada şərin və Allahsızlığın ilk səbəblərindən biridir. Ondan başqa bəzən analoji, bəzənsə identik anlamda «şeytan», «xaris», «əzazil», «xənnas», «mərid» və s. adlar da işlənir. Müsəlman duaları bir qayda olaraq «Əuzu billahi min əş-şeytanir-rəcim» - «Daşlanmış şeytandan qaçıb Allaha sığınıram» sözləri ilə başlayır. «Şeytan» sözü islamdan əvvəl də ərəblər arasında işlənib. Həm ilan mənasında, həm də şəxs adı kimi. İslam öncəsi ərəblər şeytanın insana nəsə öyrətdiyinə inanırdılar. İslamın ilk zamanlarında mÿêêÿëèlər Məhəmməd peyğəmbərin təbliğatını şeytanın təlqini sayırmışlar: «Qovulmuş şeytan kəlamı deyil bu kitab» (Təkvir, 25).

Təkgözlü intellektual

Yuxarıda deyildiyi kimi, zurvanilərdə şərin yananma qaynağı kimi şübhə götürülürdü. İslamda da şübhə ilə şərin əlaqəsi var. Belə ki, Quranda İblisin dərgahdan qovulmasının səbəbi olaraq onun şübhəsi göstərilir. Hicr surəsində deyilir ki, Allah insanı qara palçıqdan xəlq eləyib ona öz nəfəsindən üfürəndən sonra mələklərə əmr edir ki, Adəmə səcdə eləsinlər. Təkcə İblis əmri icra eləməkdən boyun qaçırır, Adəmə səcdə eləməkdən imtina edir: «Quru gildən, qara palçıqdan yaratdığın bəşərə səcdə eləyən deyiləm» - dedi İblis» (Hicr, 33). İblis Adəmin səcdəyə layiqliyinə şübhə etməklə Allahın dediyinə şübhə edir. Sui-zənni yüksəkdir: «Torpaqdan yaradılanamı ...» tipində etirazda bulunur. Bəlli olduğu kimi, insan torpaq (kimyəvi elementlərdən tərtibi nəzərdə tutulur) və ilahi nəfəsdən ibarətdir. («Və Öz nəfəsindən ona üfürdü»). İblis əsas diqqəti torpağa ayırmaqla ilahi nəfəsin qüdrətini görmür. Èblisin mifoloci təfəkkürdə tək gözlü təsvirini görürük. Bu, əhaliyə onun bir gözünü Cəbrayılın qanadı ilə vurub tökməsi ilə izah edilir. Amma islam mütəfəkirləri onu kor, təkgözlü adlandıranda (bu anlamda «təkgözlü intellektual» ifadəsi də işlənir) başqa şeyi nəzərdə tuturlar. Bu onun ilahi nəfəsin qüdrətini görməməsidir.

Əbu Hamid əl-Qəzali şeytanın mahiyyətindən çox onun zərərləri üzərində düşünülməsi lazım olduğunu bildirib. Çünki «Şeytan haqqında lətif bir cisimdirmi, yoxsa cisim deyilmi? Cisim isə insanın vücuduna necə girir? və s. suallar çıxsa da, işin əsası bu deyil. Şeytanın necəliyi üzərində durmaq, “Paltarına ilan girdi» deyən adamdan ilanın enini, uzununu, rəngini, şəklini soruşmaq kimidir. Əslində, əgər paltarına ilan giribsə, o ilandan qurtulmalıdır».

Saxtakarlar atası

Ümumiyyətlə, şeytanın görkəmi haqda xalq arasında müxtəlif versiyalar var. O, adətən, buynuzulu və quyruqlu olaraq təsvir edilir. Amma bu, xalq arasında yaranan təsəvvürdür və Quran məntiqinə ziddir. Çünki şeytanın əsas cəhətlərindən bir saxtakarlıqdır. İblis öncə bu barədə səhih məlumat verib: «Rəbbim! Məni azdırdığına görə mən onlara mütləq bər-bəzəkli göstərərəm günah işləri və doğru yoldan azdıraram hamısını. Sənə sadiq olanlardan savayı» (Hicr, 39).

O, missiyasını yerinə yetirmək üçün müvafiq forma seçmək imkanına malikdir. İmanın az və ya çoxluğundan asılı olaraq insanlar onun tələsinə düşə və ya düşməyə bilərlər. Şəms Təbrizi «Məqalat»ında yazır: «Bir gün nüktə söyləyirdim, Quranda «Bu, şeytan işidir» (Qasas, 15) anlamındakı ayəninin izahını anladanda dedim ki, Allah rəsulu buyurur ki, şeytan Adəm oğlullarının sinirlərində, qan damarlarında dolanır» Amma bu şeytan külahlı türkmən surətində deyil ki, tanımaq mümkün olsun».

Şərdə insanlara fərdi yanaşma var. Zəif və güclü adamalara qarşı fərqli taktika və ya arsenaldan istifadə edilir. Cəlaləddin Ruminin oğlu Sultan Vələd «Maarif» adlı əsərində yazır: «Tanrısal olmayan hər düşünjə şeytandandır. Şeytanlar başını pusqudan çıxaran kimi mürid Rüstəm kimi onların başını kəsməyə hazır olmalıdır. Bu yolla mürid yolu qət edib sağ-salamat mənzilə yetə bilər. Şeytan bir adamın üzərinə əsgər göndərəndə onun kimliyini nəzərə alır. Özü hər kəslə mübarizəyə çıxmaz. Bu dünyada əsgərlər arasında, pəhləvanlar arasında olan kimidir. Kiçiklə kiçik, böyüklə böyük, pəhləvanla pəhləvan çarpışar. Şeytan yalnız onunla bir Rüstəm kimi vuruşan peyğəmbər, övliya üzərinə bütün şeytanlığı ilə gedər. Doğrusunu Allah bilir ”.

«Şeytanın cənnət ümidi»

Uca Tanrı Quranda hər şeyi cüt olaraq yaratdığını deyir. Şər də dünyanın yaradılma hikməti və məqsədinə uyğun şəkildə xeyirin korrelyatı olaraq xəlq edilib və özünün məqsədi bu olmasa da, insan seçiminə xidmət edir. Bu məqamı Cəlaləddin Rumi «Fihi ma fih» adlı əsərində belə izahlayır: «Bəli, hamısı Allahdandır və Allaha nisbətdə yaxşıdır. Çünki namazsızlıq, namaz, küfr, islam, şirk və tövhid hamısı Allahın dərgahında yaxşıdır. Məsələn, ölkəsində zindan, asmaq, hilət, mal, mülk, rəiyyət, şeypur və bayraq olan bir padşah üçün bunların hamısı yaxşıdır. Hilət səltənətin kamalına əlamət olduğu kimi, dar ağacından asmaq, öldürmək və zindan da eynən bunun kimidir» (Cəlaləddin Rumi «Fihi ma fih»). Yoxsa şeytan Allaha müxalif olub nəyəsə nail olacaq birisi deyil.

Deyilənə görə, məhşər günündə Allah taalanın hüdudsuz rəhmətini görəndə şeytan da ümidlənəcək. Buna «şeytanın cənnət ümidi» deyirlər.