Müqəddəs Oxunu orijinalda oxuyarkən hər şeydən öncə bir dil möcüzəsilə təmasa girdiyini duyursan. Bəlağət və ecaz baxımından sözlərin düzümü, eyni sözün, ifadənin yerinə görə çeşidli mənalar daşıması, səslərin alliterasiyasının aşıladığı ovqatlar, mənaca oxşar ayələrin təkrarlanması ilə bağlı psixoloji təsirləri, təlqinləri gücləndirən qafiyələr, düşünüb-daşınmaq imkanını saxlamaqdan ötrü qulağı rahat buraxan qafiyəsiz məqamlar və s. – qüdsal Kitabımızın müşahidəyə gələn bəzi məziyyətlərindəndir.

Quran vəhylərinin ilkin enişində iman dəvətlərinə bunların sehrini duyar-duymaz bütpərəstlərin etirazı ondan ibarət olmuşdur ki, ayələr guya şeir nümunələri imiş. Peyğəmbər dəvətlərinin mahiyyətinə kölgə salmaq niyyəti güdən həmin arqument o zamankı mədəni çevrəyə hakim kəsilmiş poeziyanın yüksək mövqeyindən güc alırdı. Əski ərəb təfəkkürü islamöncəsi “cahiliyyə çağı”nın bəlağət və fəsahət örnəyi sayılan poeziyasını yaşatmaqda idi. Ömər Xəttab oğlunun “cahiliyyə” əhli barədə söylədiyi “Qövmün elmi şeirdən ibarətdi, onun bundan savayı doğru-düzgün bir elmi yoxdu” ifadəsi o dövrün nadanlıq mühitində poeziyanın əlahiddə rolundan xəbər verir.

Qurana savaş açmış soydaşlarının Peyğəmbərə şair söyləmələri bu baxımdan təbiidir. Belə bir dil möcüzəsi qarşısında dinlərinin zavala uğrayacağından əndişə keçirən bütpərəstlərin təbliğatı ona yönəlmişdi ki, camaatı nazil olan ayələrin ilahidən gəlmə deyil də insan kəlamı olduğuna inandıra bilsinlər. Ulu Yaradan həmin təbliğatı cavabsız qoymamışdır: “Yoxsa ki, deyirlər: “Bunu uydurmuş o?!”. De “Siz də bunun bənzəri uydurulmuş olaraq onca surə gətirin və Tanrıdan başqa kimi bacarırsız çağırın, doğrucullarsınızsa. Sizi cavablamasalar, bilin, bu, Tanrının elmiylə endirilmiş, Ondan başqa ilah yox. Necədir, təslim olursunuzmu?” (Hud, 13-14); “Və Biz ona şeir öyrətməmişik, heç ona gərək də deyil. Bu, yalnızca bir Anım, aydınladan bir Oxu” (Yə-sin, 69).

Islamın yayılıışından sonrakı çağlarda da bu ilahi Söz nümunəsinin bənzərini belə yaratmaqda aciz qələm yiyələrinə təkcə o qalmışdır ki, Tanrı kəlamının yaradıcı mahiyyətinin dərki naminə cəhdlər göstərsinlər, ondan ilham alıb söz yaradıcılığı ilə məşğul olsunlar. Söhbət Quran-i Kərimin istər mövzu, istər də bədii sənətkarlıq baxımından ədəbiyyata, özəlliklə də poeziyaya göstərdiyi böyük yaradıcı təsirdən gedir.

Yazıya köçürülməsi XI əsrdə təxmin edilən milli abidəmiz “Kitab-i Dədə Qorqud”da bu təsirin izləri aydın görünür. “Hecasından düz oxunsa yə-sin görklü” deyən Qorqud müəllifinin də müqəddəs mətnin dil möcüzəsi məziyyətlərilə təmasda olduğu aydınlaşır. Abidənin bədii cəhətdən mükəmməlliyinin əsas səbəbini Tanrı qaynaqlı ilhamla yazıldığında axtarmaq mümkündür. Bəzi Quran ayələrinin türkcəmizə şeirlə tərcüməsi öz yerində, kitabda gedən sırf türk Tanrı öyümləri ilahi vəhylərin dil ecazına can atmaq təsiri də bağışlayır:

Urduğun ulıtmayan ulu Tanrı!
Basdığın bəlirtməyən bəlli Tanrı!
Götürdüyün göyə yetirən görklü Tanrı!

Vəhylərin şeirlə qarışıq salınmaması, şeirin vəhy dışı bir kəlam olduğunu təlqin etmək naminə müqəddəs Oxu şairlər barəsində öz dəyərləndirməsini verir: “Şairlərə gəlincə, onlara azmışlar uyar. Məgər görməzmi oldun, çaşqın-çaşqın dolaşırlar hər vadidə. Etmədiyi şeyləri söyləyirlər. O şairlər istisna ki, inanmış da xeyircil əməllərdə bulunmuşlar, Tanrını bol-bol anmışlar, zülm çəkəndən sonra uğur qazanmışlar...” (“Şuara” – Şairlər, 224-226).

Şairlərin Quran təsnifatındakı istisnaya görə dahi şairimiz Məhəmməd Füzulı öz divanına yazdığı dibaçəsini ulu Tanrıya həmd oxumaqla başlayır. Ümumiyyətlə, Füzuli sənətkarlığının ana qaynağı Qurandır. Şairin dühasından vəcdə gələnlər onun obraz yaratma mexanizminin məhz ilahi mətndən alınma olduğunun da fərqinə varmalıdırlar. Bir misal. Ayələrin birində Rəbbimiz buyurur: “Kafirlərin işləri çöllükdə ilğım kimi. Su təşnəsi su zənn eylər, yaxın gələr, o suyu yox bular, bir də baxar yanındakı Tanrıdır ki, O da tam bir ölçüdə çəkər beləsilə haqq-hesabını. Tanrı hesabı yeyin aparan” (Nur, 39). Burada batil olacaq işlər görən imansızlar səhrada su gəzən kimsə ilə müqayisə edilir. Bu adam ilğımı su zənn edərək yaxınlaşdıqca “suya” çata bilmir ki, bilmir. Füzulinin “Leyli və Məcnun”undakı qəzəl qəhrəmanı isə imansız deyil, anlamazların mühitində təkləndiyindən dərdini suya söyləmək üçün ətəyindən tutmaq istəyir, o da ilğım olduğundan həmdərdə çevrilə bilmir. Bu yerdə Füzuli deyir:

Əgər su damənin tutdum rəvan döndərdi üz məndən,
Və gər gügudən umdum sidq əksi-müddəa gördüm.

Cəmiyyətdən baş götürüb qaçan şəxs səhrada suya, məcazi mənada saflığa, aydınlığa təşnə olub su şəklində görünən ilğıma can atırsa da axıb gedən ilğım əlçatmaz olur. Və görünüşü etibarilə həmin ilğım bir növ güzgünü xatırlatdığından qəhrəman bu dəfə də güzgüdən sidq umur. Güzgü isə hər şeyi tərs göstərdiyindən tənhalığa çəkilmiş qəhrəmanın həmdərdinə çevrilə bilmir.

Poetik lövhə, ahəng və fəlsəfi məna vəhdətini nümayiş etdirən Füzuli misraları bütövlükdə Qurana borcludur ki, bu məsələdə yeni araşdırmaların yaranacağı şəksizdir.

Dindarların mədəni mühitinə ünvanlanan şeirlərdə ilahi yaradıcılıq işinin poeziya obyektində təcəllisini verməklə qələm əhli eyni zamanda sözün təsirini artırmağa çalışmışlar.

Nə deyim xalü-xətün vəsfini mundan artux,
Oxur eşq əhli onu sureyi-Quran yerinə

- deyən Racinin də barındığı mənbə aydın görünür.