"Ölən heyvan imiş, aşiqlər ölməz!»
Laədri

Ölüm nədir? O, absolyut bir sonmudur? Yoxsa bir sonramı var. Bu «sonra»nın - axirətin olması çoxmu vacibdir? Bu sualları cavab axtarmağa çalışaq. Amerika materialist filosofu Korliss Lamont yazır ki, bir xristian kəndlidən soruşdum: «Axirətə inanırsanmı?» O belə cavab verdi: «Axirət yoxdusa, Allah mənim nəyimə lazımdır?».

Son dərəcədə allahsız görünən bu cavabın özü çox məntiqidir. Çünki dünya düzənini o dünyasız təsəvvür etmək olmaz. O dünyasız həyat yarıda qırılıb qalmış bədii əsər kimi yekunsuz, mənasız, məntiqsiz və çox ədalətsiz olardı.

Qeybə inam dinimizdə çox prinsipial bir məsələdir. Quranda o dünyanın varlığına inam Allaha imanla bərabər tutulur: «Təbii, təəccüb eləyəcəksən, təəccüblüdür onların sözləri: «Biz torpağa qarışandan sonramı yenidən xəlq olacağıq? Rəblərini dananlardır belələri» (Rad, 5). Əgər Allah var, qeyb aləmi yoxsa və hər şey elə bu həyatla sona çatırsa, sonra heç bir cəza və ya mükafatlandırma baş vermirsə, onda ya bu dünya məhkəmə və mükafat salonu olmalı, hər kəs cəzasını elə buradaca almalı idi. Ya da bu qəbul edilməlidir ki, insanlara göndərilən Kitablar daha çox səmimiyyəti olan adamları dünya nemətlərindən, rahat yaşayışdan məhrum eləmək, onlara zülm eləməklə nəticələnir, Uca Tanrı isə səmimi insanların pak inancından, təmizliyindən onların ziyanına olaraq istifadə edir. Bu imkansızdır. Bu qədər mükəmməl düşünülmüş dünya düzənində belə məntiqsizliklər üçün, belə sapqın düşüncələr üçün, belə ədalətsizliklər üçün heç bir çərrə qədər də yer yoxdur. Məhəmməd Füzuli «Mətləül-etiqad» («Etiqadın başlanğıcı») adlı fəlsəfi əsərində o dünyanın sübutlarından biri kimi bu dəlilləri göstərir: «Bu dünyada Allahın sevimli bəndələrinin zəhmət, düşmənlərinin isə nemət içində olması. Çünki əgər Allahın səxavəti ancaq yemək, paltar, evlənmək və s kimi arzu edilən şeylərin ÿëäÿ åäilməsi ilə məhdudlaşsaydı, onda bu nemətlərin sevimli bəndələrinə verilməsi və onlarda daimi qalması məqsədəuyğun olardı. Sevimli bəndələrin ağır zəhmətindən və Allah düşmənlərinin firavan həyat sürməsindən aydınlaşır ki, sevimli bəndələr üçün vəd olunmuş və həmişə davam edəcək bir nemət, eləcə də düşmənlər üçün həmişə davam edəcək bir əzab vardır. Göründüyü kimi, rahatlıq və sıxıntının hər biri iki hissəyə bölünür. Biri bu dünya ilə bağlı olub, fanidir, o biri axirətlə bağlıdır, daimidir. İnsanların bəzisi fani rahatlığı äàèìè rahatlıqdan, bəzisi də fani daimi sıxıntıdan üstün tutaraq bu günü üçün seçib».

«BƏLİ»DƏN «BƏLİ»YƏ FƏRQ VAR

Bir sıra müəlliflər ruhların bədənlərdən çox əvvəl yaradıldığını və Allahla ruhlar arasında bir anlaşma-müqavilə olduğunu Quran ayələri ilə isbata çalışırlar. Sultan Vələd «Maarif» adlı əsərində yazır: «Ulu Tanrı ruhları bədənlərdən altı yüz min ilə əvvəl yaradıb. Ruhlar bədənlərdən əvvəl Tanrının rəhmət dənizində iqamət edirdilər. Üzərlərində cismani bir zəhmət olmadan balıq kimi yaşayıblar. Ulu Tanrı ruhlardan: «Mən sizin Rəbbiniz deyilmiyəm?» (7:171) deyə soruşub. Ruhlar da «Bəli» deyə cavab veriblər (7:171). Ruhların dedikləri o «bəli»lərdə fərqliliklər vardı. Bəzisində fərq vardı və «bəli»dən «bəli»yə fərq mövcud idi. Bəzisi xalis, bəzisi xalisin xalisi idi. Ulu Tanrı yaxşı və pisin, uca və alçağın bir-birinə qarışmış olmalarını və bərabər görünmələrini və eyni mərtəbədə olmalarını yerində görmədi və buyurdu ki, hamınız bəli deyə iddia etdiyinizə və həqiqi ilə qəlpin, saf və qarışığın bəlli olması üçün sizi bu can və könül aləmindən su və palçıq aləminə göndərəcəyəm». Quranda ölümlə dirimin qoşa yaradılmasın imtahan üçün olduğu aşkarca deyilir: Ölümlə dirimi qoşa yaratımş ki, sınağa çəksin sizi, hansınızın daha gözəl işlə çalışdığını bəlli eləsin (Mulk surəsi 2).

GERİYƏ YOL YOXDUR

İslamda ölümdən Qiyamətə qədərki zaman və ya aradakı keçid məkanı mənasında «bərzəx», «bərzəx aləmi» anlayışları var. İstər ərəbcədə, istərsə də dilimizdə coğrafi termin kimi «bərzəx» sözü, adətən, iki dəniz arasında qalan quru parçası anlamında işlənilir. Dini termin olaraq, ölümdən sonra Qiyamətə qədər davam edən zaman, dünya ilə axirət arasındakı aləm mənasında işlənilir. Bu söz Quranda üç dəfə işlənilib. Furqan və Rəhman surələrində dadlı və duzlu iki dənizin bir-birinə qarışmasına əngəl olan maneə kimi göstərilir: «Şirin sulu, acı sulu iki dəniz yaratmış, qovuşuq görünür gözə onlar. Qovuşa bilmirlər bir-birinə, maneə kəsibdir aranı» (Rəhman, 19-20); «Bir-birinin yanında qoşa dəniz yaradıb, birinin suyunu içməli, şirin, digərinin suyunu duzlu, acı eləyən və qarışmasınlar deyə aralarında maneəyə qərar verən Odur» (Furqan, 53). Muminin surəsində isə bərzəx ölümlə yenidən dirilmə arasındakı müddət kimi verilir: «Onlardan hər kimi ölüm haqlayarsa, deyər: «Rəbbim, geriyə qaytar məni. Yarımçıq qoyduğum işimi tamamlaram, yaxşı işlər görərəm». Bir sözdür, deyir o, deməyin nə faydası? Diriləcəkləri günə qədər bir maneə dayanar onların arxasında. Sur çalınan gün əsil-nəsəb deyilən şey qaldırılar aradan...» (Muminin, 99-100). Bəzi sufi təfsirçilər hesab edirlər ki, Rəhman və Furqan surələrinin yuxarıda xatırladılan ayələrindəki «iki dəniz» maddi və mənəvi aləm, «bərzəx» isə bərzəx aləmi anlamında işlənilib.

«QORXUB ELƏMƏYİN...»

Quranda cənnət iman sahibləri və əməli saleh kimsələr üçün onların yaxşı əməllərinə görə mükafat olaraq hazırlanmış yer kimi göstərilir. Belə fikir var ki, cənnəti təxəyyül etmək belə insanın gücü xaricindədir. Buna misal olaraq Səcdə surəsindən bir ayəni göstərirlər: «Gördüyü işlərə görə gözaydınlığı olaraq özünə veriləcək şeydən heç kəsin xəbəri yox» (Səcdə, 17). Quranda olan cənnət təsvirlərinin, sadəcə, insanlar üçün bir təsəvvür yaratmaq üçün olmasını düşünmək olar. Aydın məsələdir ki, bir anlayışı ifadə etmək üçün ya hansısa bir oxşarı ilə analogiya aparılmalı, ya tam əksi – korrelyatı ilə qarşı-qarşıya qoyulmalıdır. Bu halda korrelyat cəhənnəmdir. Amma cəhənnəm özü də qeybdir. Onun təsvirindəki dəhşətlər də analogiyadır. Çünki cəhənnəmi də təsvir etmək üçün bir qarşılıq olmalıdır. Bu isə cənnətdir. Beləliklə, o dünyadakı yaşantıların təsviri üçün iki qarşılıqlı olaraq bir-birinə zidd anlayış ortaya qoyulur. Onların hər birinə aid məlumatı dərk eləmək, yəqin ki, insan üçün imkansız olduğundan, hər ikisi qeyb olduğundan bu dünyanın informasiyaları ilə analogiya aparılır. Cənnətin təsvirləri üçün insanın çox sevəcəyi, əvəzsiz dərəcədə gözəl təəssüratı yaratmaq üçün bu dünyada insanlara zövq verən ən gözəl anlayışlar sadalanır: yaşıllıqlar, xalçalar, sərinlik, şərab, bal, irigözlü, gözləri heç kimə baxmamış və baxmayacaq qadınlar; cəhənnəm üçün isə qır qazanları, dəhşətli isti və soyuq, sümüklərin sındırılması, zəqqum və s.

"SİRRİ-QEYBİ NƏ BİLƏR KİMSƏ XUDADAN QEYRİ?"

Dinimizə görə, qeybin pərdəsi ölümdən sonra qaldırılır. Əgər cəhənnəm və ya cənnət haqda daha müfəssəl məlumat verilərsə, bu qeybin pərdələrinin qaldırılmasına, ölümə bərabər olardı. Digər tərəfdən, dünya düzəni pozulardı, bu düzən o dünyanın qeyb olaraq qalması fəlsəfəsi üzərində qurulub. Ümumiyyətlə, «Siz qeybi bilməzsiniz», «Bu barədə sizə az məlumat verilmişdir» fikirlərinə istinad edib, yuxarıda bir qismi sadalanan təsvirlərin təsəvvür yaratmaq üçün olduğunu ehtimal eləmək olar. Beləliklə, istər cəhənnəmə aid təsvirlərdəki dəhşətlər, istərsə də cənnətə aid komfort və ataraksiya təsvirləri qeybdəki durumu insanlara, həm də ən bilgisiz kəslərə belə çatdırmaq üçündür. Bu səbəbdən istifadə olunan təşbihlərin yerdəki, insanlar tanış olan maddi təsvirlər olması tam təbiidir. Çünki yerdə olmayan bir anlayışın, şeyin, təbii ki, ifadəsi üçün müvafiq söz də yoxdur. Ona görə anlayış nə iləsə müqayisədə verilməlidir. İnsan beş duyğuya malik olduğundan, təsvirlər də təsəvvür yaratmaq üçün bu duyğularla hiss edilən əlamətləri sadalayır. Ağrı, isti, soyuq, zəqqum acılığı, bal şirinliyi, şərab təsiri və s. Cənnətə aid dadbilmə ilə dərk edilənlər təsvirlər: «Müttəqilərə vəd edilən cənnət budur: çirkab götürməyən sulu çaylar, dadı dəyişməyən südlü çaylar, içənlərə ləzzət verən şərab çayları, təmiz bal çayları axırlar orada» (Muhəmməd, 15). Gözlə görülənlər: «Yanlarında irigözlü qadınlar var, yalnız öz taylarına zillənmiş baxışları. Əl dəyməmş yumurta sayaq bəmbəyazdılar» (Saffət, 48-49) və s.

«CƏNNƏT-CƏNNƏT» DEDİKLƏRİ»

Bəzi ayələrdə cənnət və nemətləriylə bağlı təsvirlər dünya və axirət arasında oxşarlıqların olduğunu ifadə edir: «İmana gələnlərə, əməli salehlərə mücdə ver, içindən çaylar axan cənnətlər gözləyir onları. Onlara bu cənnətin meyvəsindən ruzi veriləndə: «Bu ruzidən əvvəl də (dünyada) verərdilər bizə» - deyərlər» (Baqara, 25). Cənnətdəki yaşayış yeri haqda Qurani-Kərimdə «üst-üstə qurulmuş mənzillər» (Zumər, 20), «ev», (Təhrim, 11), «gözəl məskənlər» (Tövbə, 72), «çadırlar» (Rəhman, 72) ifadələri işlədilir. Cənnətdə mələklərin insanlara görünəcəyi də deyilir. Quranda onların mömin və saleh əməl sahiblərinə tanış olmadıqları yeni mühitdə qorxu və üzüntüyə düşməməyi təlqin edəcəyi, onlara qulluq edəcəyi söylənilir: «Rəbbimiz Allahdır» deyəndən sonra doğru yolu tutanların yanına mələklər can almağa gələn zaman deyərlər: «Qorxub eləməyin, qəm-qüssə də yeməyin. Sizə vəd verilən cənnətin mücdəsinə sevinin. Dünya həyatında da, axirət evində də biz sizə dost-yoldaşıq. Ürəyinizdən nə keçirsə, meyliniz nə çəkirsə, var orada sizdən ötrü. Bunlardan hamısına qonaq edər sizi günahlardan keçən, Rəhim Allah» (Fussılət, 30-32). Cənnətdə insanlara şərab da veriləcək, amma başqa cür şərabdır bu: «Qədəhləri arxlardan doldurarlar. Ağappaq bir içkidir bu, içiləndə ləzzətlidir, başağrısı vermir, ağlı başdan çıxarmır» (Saffət, 45-47). Bundan əlavə, «Cənnət bağlarında şadyanalıq eyləyər iman gətirən, saleh işlər görən kəslər» (Rum, 15) ayəsini təfsir edən bəzi müəlliflər cənnətdə musiqinin də olacağını deyirlər.

Cənnətin hazırda mövcud olub-olmaması da mübahisə predmeti olaraq qalır. «O cənnət təqva sahibləri üçün hazırlanıb» (Əli İmran, 133) ayəsinə əsasən «hazırlanıb» sözünün «hazırda mövcuddur» anlamına gəldiyini düşünənlər var. Quranda Cənnət əhlinin Allahı görməsi haqda da deyilir. Bir qisim təfsirçilər aşağıdakı ayəni məhz belə açıqlayırlar: «Neçə üzlər var ki, o gün gözəlliyi ilə parıldar, Rəblərinə baxarlar» (Qiyəmə, 22-23). Əvvəllər də qeyd etmişdik ki, imanlı insanlarla Allah arasında bir sevgi mübadiləsi var. «Onlar Allahı sevərlər, Allah da onları». Bu məntiqlə yanaşanda ölüm sevdiyinə qovuşmaqdır.

NƏHAYƏT

Dünyada böyük bir ilahi sahman var. Hər bir qar dənəsinə belə oricinal cizgilər verən, yaratdığı məxluqların zahiri və daxili arxitektonikasında Özü Özünü təkrarlamayan Ulu Tanrı yaradıb öz nəfəsini üfürdüyü, mələklərdən üstün tutduğu insanı nə bu dünyada yiyəsiz qoyur, nə də bədəni öləndən sonra onu heçliyə qovuşdurur. İnsanların bütün ömrünü fəda etdiyi ideallar, canını qurban verdiyi müqəddəs məsləklər, təbii ki, və yaxşı ki, heçliyə qovuşmur. Hər şey yaratdıqlarına yiyə duran, «hər bir canı nəzərə alan», onların hər bir hərəkət və hərəkətsizliklərinin qeydiyyatını apartdıran, büdrəyənlərin qolundan tutan, yaxşılıq edənlərin bir neçə qat əvəzini verən kərəm və cəlal sahibi Uca Tanrının hökmü altındadır... Biz adamlara o dünyanın olmasını sübuta çalışmırıq, sadəcə, Allaha inanan kəslərin o dünyaya da inanmalı olduqlarını düşünür, bu halda haqlı olduqlarını müdafiə etməyə çalışır, eyni qənaətdə israrlı olduğumuzu demək istəyirik. Və biz onu da istisna etmirik ki, bu yazını oxuyanların hansısa bir qismi bizim kimi düşündüklərinin fərqində olacaq və yəqin ki, öz qənaətlərinin doğruluğuna inamları bir qədər də artacaq.