Büti-növrəsim nəmazə şəbü ruz rağib olmuş,
Bu nə dindir, allah-allah, bütə səcdə vacib olmuş.

Dahi Füzulinin sətirləridir. Gözələ sitayişilə Tanrıya şərik qoşduğunun və özü üçün belə bir “küfr” qaçılmazlığının fərqindədir şair. “Bu nə dindir?” sualına Yaradandan cavab istəyən şair Ona “allah-allah” xitabı ilə də səslənir. Bu xitab eyni zamanda bir heyrət ifadəsidir. Şair gözəlliyin Tanrı əsəri olduğunu və buna da bağlı sevgi duyğularının İlahidən endiyini düşünə-düşünə heyrət edur ki, Tanrı nə əcəb dindar aşıqə Özündən bir başqasına da səcdəni rəva görür.

Füzuli obrazlarının yaradılış mexanizmində onun dini biliklərinin oynadığı rol şəksizdir. Ilahiləşdirilən sevgilərdə “küfr” çaları, bu “küfr” payında Tanrı iradəsini vurğulamaqla müəllif şeirin təsir gücünü artırmaq naminə belə bir üsuldan faydalanır.

Klassik poeziyada “sənəm” sözünün birbaşa mənasının “büt” olduğunu çoxları bilmir. Aşıqin sevdiyinə, bütə-sənəmə müraciətlərində sevgi-səcdə məfhumları ayrılmazdır. Səcdədə sevgi çalarının yüksək sənətkarlıq səviyyəsində qabardılması təbii ki, təkcə poetik zərurətlə şərtlənmir. Qeyri-təbii, qeyri-ilahi (təbii olan hər şeyin üzərində İlahinin möhrü var!) nəsnənin böyük poeziyaya gəlişi əlbət ki, mümkün olmazdı.

Insan-büt münasibətlərində səcdə-sevgi məsələsinin qədim ənənəsi var. Yaradılan subyektə yaradanın sevgisi təbiidir. Insanın öz əliylə yapdığı-yaratdığı bütlərə beləcə tapınıb bağlanması tarixən özəl inanış dəyərlərini doğurmuşdur ki, bunlar da öz növbəsində tərəqqiyə sədd şəkən, düşüncə və davranışları ənənə buxovlarında saxlayan bütçülüyün özülünü qoymuşdur.

Bütçülüyə qalib gələn təktanrılığa görə də Tanrı yaratdığı insanı sevəndir. Insandan böyük mənada umulan İlahiyə cavab sevgisidir. Insana səcdə-sevginin konkret ayrıntılarını həyata keçirməyi isə Tanrı Müqəddəs Oxu ayələrində gördüyümüz kimi, Özünün qüdsal varlıqları olan mələklərə həvalə edir.

Müqəddəs Kitabımızda onu da görürük ki, Tanrıya səcdə təlqinlərində ön plana çəkilən qorxu hissidir. Bu, taqva duyğusu olaraq dəyərləndirilir və Tanrının verəcəyi cəzadan qurtulmaq üçün Onun yasaq gördüyü əməllərdən çəkinmə səpkisində təqdim olunur. Bəs səcdədə sevgi amili öz mənbəyini nədən götürür?

Allahdan qorxmağı təlqin edən ayələri incələdikcə bəlli olur ki, bunlar ilk növbədə imansızlara, sonra isə imana yenicə gələnlərə, sadəlövh inanış yiyələrinə, eləcə də imanlarında tərəddüd keçirənlərə ünvanlanır. Yaratdığı insanın təbiətindəki bütün zəiflikləri nəzərə alan Tanrı onu imana gətirməkdən ötrü öncə hazırlıq mərhələsindən keçirir, peyğəmbərlərinin ötürücülüyü ilə ona olacaqları xəbərləyir. “Təkcə Məndən qorxun” müraciətlərinin əsas məqsədi insanı köləlik xislətindən, bütpərəst başçıların və din dəllallarının əsarətindən azad etmək, uydurma əfsanə yığını olan və zamanla ayaqlaşmayan ənənə buxovlarından şüurları təmizləmək və ümumiyyətlə, bəşər övladını canlara üşütmə salan bütün dünyəvi subyektlər və obyektlərin fövqünə qaldırmaqla öz Yaradanı ilə təkbətək qoymaqdır.

Bu mərhələni uğurla başa vuranlar bəşəri qorxu hissindən uzaq azad insanlardır. Və Allahla təkbətək qalmaqdan başlayır Onunla özəl tanışlıq, Ona qarşı yaranan sevgi və bu sevginin Onun nəhayətsiz hikmətlərinin dərkinə səfərbər edilməsi. Təbii ki, sevgi duyğusu cənnət nemətlərilə təltif olunmaq təmənnasından ucadır. Tanrı sevgisinin fəlsəfəsi dərin, çalarları zəngindir. Yalnızca onu qeyd edim ki, belə bir eşq-ibadət yolçuları filan qədər namazın qarşılığında filan qədər savab qazancı vəd edən dini rəvayətlərin üz tutduğu ticari zehniyyətdən arınmış durumdadırlar.

Müqəddəs Kitabımızda sadə ilə mürəkkəb, xüsusi ilə ümumi, tarixi ilə əbədi olan nəsnələr üzvi bir vəhdətdə yer alır. Bunların sərhədlərini müəyyənləşdirmək işi sanballı araşdırmalar tələb etsə də ayrı-ayrı əlamətlərini aşkarlamaq çətin deyil. Bu əlamətlər bir yandan imana gələnləri cənnət xoşbəxtliyilə müjdələyən, imansızları cəhənnəm olacağı ilə qorxuzan peyğəmbərlik missiyasının praqmatik səpkidə imana təşviqində, digər yandan göndərdiyi kəlmələrlə insana sevgisini izhar qılan Tanrıya vəhylərin cavab sevgisi aşılamasında görünür. Aparıcı olan birinci halda sadə, xüsusi və tarixidirsə, ikinci halda mürəkkəb, ümumi və əbədidir. Birincilər insanın iç gözünü – bəsirətini açmağı güdürsə, ikincilər bəsirətlilərin, iman gətirmişlərin öz çözümünə buraxılır.

Bəllidir ki, Məhəmməd Seçilmişə nazil olmuş ilk vəhylər “Alaq” surəsindəki beş ayədən ibarətdir. Surənin adı ikinci ayədə insanın yaradılış materialını bildirən sözdən alınmadır. Həmin ayədəki “alaq”ın tərcümədə bütün mənalarının bir sözlə ifadəsi imkansız olduğundan və diqqəti daha çox konkret elmi ayrıntılara cəlb etmək naminə əsasən bunun “qan laxtacığı”, yaxud “embrion” olan lüğəti anlamlarından birinə üstünlük verilir. Sözün bir başqa mənası da “sevgi”dir. Yaratdığının maddi material ünsürlərindən birini göstərməklə yanaşı, Rəbbimiz xilqətdəki mənəvi material ünsürünün də sevgidən ibarət olduğunu vurğulayır.

Rəbbimizin Müqəddəs Oxuda keçən çoxsaylı adlarından biri “Vadud” – “Sevən”dir. Yaradana məxsus bu özəl adla müəyyənləşən sevginin özəl sərhədləri yoxdur. Rəbbimiz hər şeydə olduğu kimi insana sevgisində də sərhədsizdir. Bu ulu sevgiyə qarşılıq verənlərin xoş halına!