«İnkişaf» anlayışı nəyinsə imkan və bacarıqlarının artması mənasını verir. O, irəliyə doğru hərəkəti, mövcud səviyyədən daha böyük uğurlar səviyyəsinə yüksəlməyi nəzərdə tutur. Fərdi və ya kollektiv şəkildə inkişaf etmək üçün ilk növbədə, çatmaq istədiyimiz hədəfləri müəyyən etməliyik. Hər bir insan doğulandan bir sıra əsas bacarıqlara malik olur. Bu bacarıqların gələcəkdə necə inkişaf edəcəyi adamın bünyəsində olan potensialdan, ətraf mühitdən və başqa xarici faktorlardan asılıdır.

İslam özünü təkmilləşdirməyə böyük diqqət ayırır. Bu prosesdə adam öz üzərinə həyatın mənasını anlamaq, onu daha yaxşı yaşamaq, həm özü, həm də cəmiyyət üçün faydalı olmaq kimi məsuliyyət götürür. İslam həm də bu məqsədlərə çatmağın yollarını ətraflı göstərir.

İnsanın inkişafı beşikdən ta qəbrə qədər irəliləmə və dəyişmələr prosesindən ibarətdir. İnkişaf prosesinə xaricdən o informasiyalar təsir edir ki, onları adam hiss orqanları tərəfindən qəbul edir. Eyni zamanda, inkişafın daxili mühərriki isə insanın bədənində və düşüncəsində gedən proseslərdir. Biz burada diqqəti insan idrakının həm xarici təəssüratların, həm də daxili fikir prosesinin təsiri ilə inkişafına cəlb etmək istərdik. Bu inkişaf sözün geniş mənasında öyrənməni əhatə edir: həm biliklərin əldə edilməsini, həm də sonrakı praktik istifadə üçün mənimsənməsini.

İslam iki faktoru qəbul edir ki, bunlardan biri insanın inkişafına yardım edir, o biri isə onu əngəlləyir. İlahidən gələn ilham insanın inkişafına yardım edir. Buna etinasızlıq və ətraf mühitdən gələn yanlış informasiyanın qəbulu isə mane olur. İnsanın inkişafını həm obıvatel nöqteyi-nəzərindən, həm də fəlsəfə və başqa elmlər: psixologiya, sosiologiya, antropologiya baxımından öyrənmək olar. İnsanın inkişafının müasir tədqiqatları çox vaxt onun korreksiya vasitələrini də əhatə edir, əgər o, insanın temperamenti ucbatından, valideynlərin və ya cəmiyyətin neqativ təsirindən, şəraitin pisliyindən və digər faktorlardan asılıdırsa.

Bu məqalədə bizi birinci növbədə insanın inkişafının əsas prinsipləri maraqlandıracaq. Məqsədimiz odur ki, bu inkişafa mane olan faktorları açıqlayaq. İnsanlar müxtəlif bacarıqları ilə fərqlənir. Bəs necə edəsən ki, hər bir kəsin bacarıqları arzu olunan məqsədlərə çatmağa imkan verəcək qədər inkişaf etsin? Eyni zamanda, çox faktorlar var ki, insanın inkişafında əhəmiyyətli rol oynayır, biz əvvəlcə onların ən əsaslarının üzərində dayanacağıq.

Daha mühüm faktorlar sırasında insanın özünə verdiyi qiyməti, onun xeyirli işlər görməyə can atmasını və impulsiv hərəkətlərdən özünü qorumasını göstərmək olar. Bu faktorları necə işləməyə məcbur etmək olar?

Bu, «öz şəxsiyyətini qurma» (yəni insanın potensialını daha yaxşı realizə eləməyə kömək edən prinsiplər arama) adlana biləcək bir prosesdə baş verir. Bu prosesi başlanğıc nöqtəsi saymaq olar, çünki o, bizə müəyyənlik hissi və özünə inam verir. Belə görünə bilər ki, bizi əhatə edən müxtəlif adamların müxtəlif hərəkət maneralarını sistemsiz şəkildə qəbul etməkdənsə, örnək olaraq bir adamı götürmək və onun hərəkətlərini təqlid etmək daha rahat olar. Amma bizim bugünkü mürəkkəb və qarışıq gerçəklikdə layiqli örnək tapmaq çətindir. Onu da yada salmaq lazımdır ki, bizim kumirlər özləri ömürləri ərzində dəyişməkdə davam edirlər, həm də onların həyat tərzinin nəticələri çox-çox gec bəlli olur.

Bundan əlavə, tək bir adamın nümunəsi, hətta lap yaxşı da olsa, bizə bütün həyat boyu müxtəlif situasiyaların hamısında necə hərəkət etməyi göstərmək baxımından yetərsiz olar. Bu, mümkün olsa da, həmişə o məsələ açıq qala bilər ki, bu adam hansı prinsipləri rəhbər tutur – axı, bu heç də hər zaman aydın, üzdə olmur. Bu prinsipləri yalnız uzun müşahidələr və tədqiqat sayəsində öyrənmək olar.

Burda tarix bizim köməyimizə gələ bilər. Biz nə vaxtsa yaşamış tanınmış adamları örnək götürə bilərik, eyni zamanda, sivilizasiya tarixindən dərs ala bilərik. Özümüzün düzgün inkişafımız üçün təqlid üçün saf bir örnək götürməliyik. Biz şübhə doğürmayan prinsipləri əsas olaraq götürməliyik. Bu barədə düşünəndə adamların çoxu ideal olaraq irşad mənbəyi kimi Allahı və ya ən yüksək inkişaf mərhələsinə qalxmış peyğəmbərlərin (salam olsun onlara) nümunəsini götürürlər. Beləliklə, Allahı xatırlamaqla insan onun bacarıqlarının inkişafı üçün hansı yolun daha yaxşı olduğunu başa düşməyə başlayır. Adam tənhalıq, qəriblik hissindən qurtulur. O, hər zaman Allahın hüzurunda təskinlik tapır, istər yaxşı günlərdə, istərsə də yaman gürlərdə sanki Allahla söhbət edir, özündə harmoniyanı saxlayır, ağ gündə də, ağır iztirablar və kasıblıq vaxtı da ifratlardan qaçır.

Təbii ki, belə də görünə bilər ki, Allahdansa daha «maddi» irşadedici obyekt tapmaq olar və o da elə həmin məqsədlərə çatmağa kömək edər. Amma Allah hər zaman bizimlədir və Allahın lütfünü Onu çağıran hər kəs hiss edə bilər.

Başqa bir vacib faktor odur ki, peyğəmbərlərin nümunəsini örnək götürəndə daha imanlı və doğruçu olmalı oluruq. Biz təkcə fərdi yox, həm də kollektiv əmin-amanlıq və rifaha çalışmalıyıq. Buna nail olmaq üçün mövcud bilikləri əxz eləməli, yenilərin alınmasnda iştirak etməliyik.

Nöqsanlardan arınma

Biz mütəmadi olaraq yeməkdən qabaq əllərimizi yuyuruq. Çünki onlar müxtəlif predmetlərlə təmasda olublar, onlarda zərərli mikroblar qalmış ola bilər. Bədənimizin təri və ətrafdan çirk yığılanda paltarımızı yuyuruq. Biz bədənimiz təmiz olsun deyə vanna və duş qəbul edirik Bu gigiyenik proseduraların hamısının məqsədi bizim fiziki sağlamlığımızın qorunmasıdır. Bəs niyə düşüncəmiz təmiz və sağlam olsun deyə analoci proseduralara əl atmayaq?

Biz təfəkkürümüzü kirləndirəcək çox şeylərlə rastlaşrıq. Məsələn, onun şahidi ola bilərik ki, hansısa adam kimisə incidib, alçaldıb bundan zövq alır. Bu, bizim yaddaşımızda qalır və nəticədə impulsiv şəkildə bizi təhrik edə bilər ki, həmin davranış modelini təkrarlayaq. Biz görürük ki, bəziləri yalan və fırıldaq yolu ilə uğurlar qazanırlar və bizim idrak bu cür hərəkət sxemini yolverilən kimi qəbul edə bilər, xüsusən onda ki, bu cür əyrilər örnək kimi anılırlar. Uşaq cəmiyyətin hörmətli üzvü olan valideynləri tərəfindən pis münasibətə məruz qala bilər və böyüyüb bu münasibət tipini öz övladlarına tətbiq edə bilər.

Görmə və eşitmə təlim və inkişaf üçün zəruridir. Onlar bizi insan kamilliyinin təsəvvürolunmaz yüksəkliyinə qaldıra bilərlər. Amma biz onları düzgün istifadə eləməliyik. Yoxsa gördüyümüz və eşitdiyimiz bizim idrakımıza zərər vura, bizi uçuruma yuvarlaya bilər. Özünü kənar təsirlərdən necə qoruyasan? Biz gördüklərimiz və eşitdiklərimiz üzərində düşünməli, bir sıra baza prinsipləri rəhbər tutaraq arzuolunan əxlaq modelləri pislərdən ayırmalıyıq. Bu prosesi əqlin məşqi də adlandırmaq olar. Başqa məşq növləri kimi, o da mütəmadi təkrar olunmağı tələb edir.

Düşüncənin təmizlənmə prosesi (bunu həm də ürəyin və ruhun təmizlənməsi adlandırmaq olar), islamda təzkiyyat adlanır (ərəbcə «təmizlənmə», «tərbiyə», «inkişaf»). Bu possesin ilkin şərti insan düşüncəsinin «kirlənməyə» meylli olmasını bilməkdir. Bu «kirlənmənin» mənbəyi öz xarakterinin cizgiləri, xarici təsirlər və ya hər ikisi ola bilər. Amma xoşagəlməz hərəkət üçün cavabdehliyi bu yola təhrik edən kəs və ya şərait yox, onu edən daşıyır. Biz hamımız öz hərəkətlərimiz üçün cavabdehik. Qanunu pozanda hüquqi məsuliyyət daşıyırıq. Allahsa Onun yazdıqlarını pozduğumuza görə bizi məsul tutacaq. Biz bəhanə gətirə bilmərik: «Məni şeytan təhrik etdi», «rəisim təhrik etdi» və s. Necə ki, adamı əgər yüksək sürətlə maşın sürdüyünə görə saxlayıblarsa, onu başqaları da belə edib tutulmadığına görə azad eləmirlər. Allahsa hər şeyi görür və bilir, ona görə «tutulacam, ya yox?» versiyası yoxdur. Yol hərəkətində sürət həddi özümüzə və başqalarına ziyan vurmamağımız üçün qoyulduğu kimi, Allahın qadağaları da yalnız bizim faydamız üçündür.

Öz hərəkətlərinə görə cavabdehlik daşıma bacarığı məsuliyyət adlanır. Ağlımızın, qəlbimizin və ya psixikamızın təmizlənməsində uğurlar qazanmaq istəyiriksə, onu dərk etməliyik ki, dünya bizim düşüncəmizə zərərli təsir edə bilər, qəlbimiz tamahlanar, ehtiraslar ağıla üstün gəlib bizi ekssentrikə çevirə bilər. Quranın bu ayəsi üzərində düşünək: «nəfs elə şeydir ki, pisliyə meyllidir. Nəfsi ancaq Rəbbim kəsər». (Yusuf, 53).

Bizlərdən hər kəs hər cür nöqsandan xali olan təmiz qəlblə doğulur. Onun təbii meyli doğru qərarlara tərəfdir. Amma insan inkişaf prosesində görmə, eşitmə, iybilmə və başqa hiss orqanları vasitəsi ilə zərərli informasiyalar alır və bunlar onun ilkin təmizliyini pozur. Beləliklə, insan özünün hər bir yeni təcrübəsini mümkün zərərli təsirlər baxımından yoxlamalıdır. Təzkiyyat insanın idrakına zərəri olan təsirlərin təmizlənməsidir. Deyiləni Quranın bu ayəsi ilə illüstrasiya eləmək olar: «And olsun insana, insanı kamil yaradana, insana pis əməllə təqvanı tanıtdırana, uğura uğramış artıq nəfsini pak etmiş olan, ziyana uğramış artıq nəfsini saxlamayıb günaha batırmış olan» (Şəms, 7-10) Və ya: «Amma Rəbbinin hökmündən qorxan və nəfsinə güc gələn kəsin cənnət olar yeri, şübhəsiz» (Nəziat, 40-41).

İnsan nə qədər öz idrakını təmizləmək üçün tədbirlər görsə də, o, nöqsanlardan sığorta olunmayıb. Biz səhv edə, günah iş görə bilərik. Bu vaxt nə baş verir? Yaxşı məşq edilmiş idrakın bir keyfiyyəti olur ki, ona nəfsi-ləv-vamə - özünütənqid deyilir. Belə idrak baş verənə həyəcan siqnalı ilə reaksiya verir və səhvi düzəltmək üçün tədbirlər görməyə çağırır. Başqa tərəfdən, öz yanlışlarında israr edən, ehtiraslarını cilovlamağı bacarmayan (nəfs əl-əmmarə sahibi) adam isə belə iqrarı özü üçün ayıb sayacaq və gələcəkdə yeni-yeni səhvlərlə davam edəcək.

Əgər adam səylə öz səhv hərəkətinin düzəldilməsi üzərində düşünür, bunun təkrarından qaçmağa çalışırsa, bu, artıq özünü kamilləşdirmə aktıdır və inkişafa aparır. Əksinə, bu işlərə başısoyuqluqla baxırsa, bu «kirlənməyə» və deqradasiyaya aparır.

Özünü təkmilləşdirmə qaydaları

Bu prinsiplərin əsas anlamı hamıya aydındır. Amma onları həyata keçirmək kişilik, özünə qarşı ciddilik, daimi səylər tələb edir. Biz hər dəfə Allahı zikr edəndə yada salırıq ki, bu, Allahın əmridir və adamların düzgün həyat sürməsinə yardım üçündür. Biz gündə beş dəfə də namaz qılırıq. Bəs qalan vaxtlar? Qalan vaxtlarda da biz Onu zikr eləməli, öz əməllərimizə onun qoyduğu qaydalar işığında baxmalıyıq. Biz hər dəqiqə Onu düşünməliyik, yerindən, zamanından asılı olmayaraq. Dediyi yolu tutmalıyıq. Ölçülü-biçili danışmalı və hərəkət eləmələiyik, impulsiv yox!

İslamda bu təmizlənmə prosesi cihadın ən böyük forması sayılır. Bu cihadı iradəsini, dözümünü, israrını və Allahın ilhamına inamını qoruyaraq həyata keçirməliyik. Bizim istər yüksəliş, istərsə də uğursuzluq zamanında hərəkətlərimiz bu inamın təzahürü olmalıdır.

Uşaqlıqda bizə gündəlik yazdırardılar, hər gün baş verənləri orda qeyd edərdik. Bunun mənası onları yazıb saxlamaq deyildi, o idi ki, baş verənlər üzərində düşünək. Axı, bir şeyi yazanda yaxşı və ya pisliyini fərqləndirməli oluruq.

Adamlarda mütəmadi olaraq gördüyü, eşitdiyi, hiss elədiyi, etdiyi şeyləri xatırlama ehtiyacı var. Xatirələri analiz edəndə artıq ətraf mühitdə baş verənləri impulsiv şəkildə yox, rahatca yerbəyer edə bilirik. Amma baş verdiyi vaxt - xüsusən bu çox sürətlə baş verəndə – hadisələri qiymətləndirmək olmur. Ona görə bunları sonra «yavaş sürətlə», «kənar səslərdən» təmzləyib incələmək olur. Bizim hamımıza tənhalıq və sakit düşünmə imkanı və zamanı lazımdır. Öz hərəktlərimizə Müqəddəs irşadın işığında qiymət verməyə çalışmalıyıq.

Sual meydana çıxa bilər, elə xüsusi sözlər varmı ki, adam Allahı ananda istifadə eləsin. Belə sözlər xüsusi formullar kimi məhdudlaşdırılmayıb. Amma biz bir neçə örnək gətirə bilərik ki, aydın anlamı var və asan yadda qalır:

«La ilahə illəlah» – Allahdan başqa ilah yoxdur. Bu sadə sözlərdə insan kamilliyinin zirvəsinə yol var. Özün üçün yada salanda ki, tək Allahdan başqa ilah yoxdur, bu, kamilləşmə üçün ən gözəl imkan yaradır. Çünki biz başa düşürük ki, Allahın göndərdiyi bizim xeyrimizədir, bizim üçün vacib deyil Allahın dediyindən başqa cür hərəkətə təhrik edənlərə tabe olaq. Hər şey Uca Tanrının nəzarəti altındadır, bizim işlərimizi O yönəldir, Ona dua edib yalvarırıq. Bacardığımız qədər bu sözləri tez-tez təkrar etməliyik.

«Əlhəmdülillah» - bütün təriflər ancaq Allaha aiddir. «La ilahə illəllah» düzgün hərəkətlərin açarıdır. Bizə nə xeyir üz verirsə, Allahdandır. «Əlhəmdülillah» isə etirafdır. Yəni Allah nəyi mümkün edirsə, biz ona yetişə bilərik. Beləliklə, bu iki cümləni biz hər bir hərəkətdən əvvəl də, sonra da deməliyik. Bunlar bizim şüurumuzun və qəlbimizin təmizlənməsi üçün çox vacibdir. Bizə psixoloji təsir edir və biz o yolda israrla qalırıq, bizim xeyrimizə olan yeganə yolda.

Yekun

Allahı zikr və Ona minnətdarlıq üçün üsullar çoxdur. Düzgün inkişaf eləmək üçün biz Ona yaxınlaşmalıyıq. Sadə sözlər belə onları inamla və səmimiyyətlə deyəndə hüdudsuz dərin mənalar ehtiva edir. Onlarda hamının dərk edəcəyi, sarsıdıcı gücə malik bir sadəlik var.

Sonda Uca Allah tərəfindən bizə gələcək həyatımızda vəd olunan

mükafat haqda sözləri xatırlayaq: «Uğura uğramışdır imanında paklıq tapan, Rəbbinin adını anan, namaz qılan» (Ələ, 14-15).