Ölümlə dirimi qoşa yaratımş ki, sınağa çəksin sizi, hansınızın
daha gözəl işlə çalışdığını bəlli eləsin.
Mulk surəsi, 2

Məşhur ingilis yazıçısı Conatan Sviftin «Əvvəlcə cərrah, sonra isə bir neçə gəminin kapitanı olmuş Lemüel Qulliverin dünyanın bir sıra uzaq ölkələrinə səyahəti» adlı əsərində baş qəhrəman Qulliver «Laqqneqqlər ölkəsi» deyilən bir məmləkətə gedib çıxır.

Bu əcaib ölkədə onda ən çox maraq doğuran özəlliklərdən biri də burada yaşayan struldbruq deyilən adamlardır. Bunlar nə ayrıca xalqdır, nə də tayfa. Ùər bir ailədə doğula bilərlər. Kimin struldbruq olması uşaq vaxtından bilinir. Çünki onların hər birinin sol qaşının üstündə iri bir xalı olur. Yaşdan-yaşa bu xalın rəngi dəyişir. Əvvəlcə qırmızı rÿígdə olan xal on iki yaşında yaşıl rÿíg alır. İyirmi beşdə xalın rəngi dəyişib tünd mavi, qırx beş yaşında isə qara rəngdə olur və «axıracan» belə qalır. Axır isə olmur ki, olmur. Çünki struldbruqlar ölmürlər! Bu ağûlasığmaz məlumatı eşidən qəhrəman heyrətlənir, onda struldbruqlara maraqla yanaşı qarşısıalınmaz bir qibtə hissi də yaranır və o, şirin xəyallara cumur. Düşünür ki, o da struldbruqlar kimi ölümsüz olsaydı, nələr etməzdi! Əvvəlcə lazım olan qədər var-dövlət toplayar, bir müddət sonra ölkənin ən varlı adamı olardı. Sonra (bu sonralara isə zaman məhdudiyyəti yoxdur) elmlərə girişər, bütün elmləri «alfadanss omeqaya» kimi birbəbir dərindən öyrənərdi. Daha sonra salnamə yazmağa başlayar, dövrün hər bir hadisəsini dəqiq təfsilatı ilə obyektiv şəkildə qələmə alar, xalqın adət-ənənələrində, dilində, geyimində, yemək və əyləncələrində baş verən bütün dəyişiklikləri bittə-bittə kağıza köçürərdi. Bütün bunlara inqilab və dövlətlərin süqutunu öz gözləri ilə görmək ləzzətini də əlavə edin. Bu qədər böyük ömür ərzində nə qədər böyük elmi kəşflər etmək olardı!... Qulliver bu düşüncələrini danışanda éårli sakinlər bu bixəbər əcnəbiyə istehza ilə o ki var gülürlər.

Məsələ isə onda imiş ki... Yerlilər Qulliverə struldbruqlar haqda məlumat verirlər. Demə, onlar da başqaları kimi, səksən yaşa çatanda lap qocaëìûø olurlar. Doxsan yaşınäa dişləri və saçları tökülür. Bir neçə ildən sonra artıq yeməklərin dadını belə bilmir, ona görə nə gəldi, hər şeyi yeyir və içirlər. Düçar olduqları xəstəliklərin sayı, çeşidi və şiddəti bir yandan durmadan artır. Skleroz nəticəsində ən adi əşyaların və ən yaxın qohumlarının adını belə unudurlar. Get-gedə yaddaşları o dərəcədə xarab olur ki, yeganə həzz mənbəyi sayılan oxumağı belə bacarmırlar. Çünki sözün son hərflərinə çatanda ilk hərflər, frazanın axırına çatanda əvvəlki söz yadlarından çıxır. Ölkənin dili mütəmadi olaraq dəyişmədə olduğundan, iki yüz yaşında olanlar, az qisim sözlər istisna olmaqla, öz həmvətənlərinin dilini başa düşmürlər. Nəticədə ölkədə özlərini əcnəbi kimi hiss edirlər. Hamı onlara nifrət edir. Çünki sifətləri əməlli-başlı eybəcərləşir və bu, hamıda ikrah doğurur.

...Nəhayət, baş qəhrəman Qulliver struldbruqlardan bir neçəsini görür və yekun qənaəti belə olur: Heç bir tiran bundan daha dəhşətli cəza növü kəşf edə bilməz! Dünyada mövcud olan bütün cəzalar bunun yanında toya getməlidir...

Bəli, zaman saatının daim hərəkətdə olduğu dünyada ölümsüzlük arzu etmək böyük yanlışdır. Amma ölümü həzm etmək də o qədər asan deyil. İnsanların böyük əksəriyyəti onu o qədər də rəğbətlə qarşılamır. Çünki ölümü həyatın davamı kimi yox, absolyut şər kimi qəbul edirlər. Qəribə burasıdır ki, insan fiziki cəhətdən daha çox aşındıqca yaşamaq üçün həvəsi azalmaq əvəzinə daha da artır. Etiraf eləməsələr də, qocalar yaşamağa cavanlardan daha çox hərisidirlər. Bu yaxınlarda Rusiya televiziyasında məşhur yumorist Jvanetski belə bir fikir söylədi ki, guya terrorçular arasında yaşlı adamların, demək olar ki, olmamasının səbəbi «insanın yaşlandıqca humanistliyinin artmasından» irəli gəlir. Amma məntiqlə onlar həyatı risqə qoyan addımlar atmaqda daha qətiyyətli olmalıdırlar. Çünki həyatdan çox az zövq alırlar. Ömrün qürubuna daha yaxındılar. Perspektivdə cəlbedici bir şey görünmür. Elə həmin verilişdə bir dinləyici əks arqumentlə cavab verdi: «Əsas səbəb cavanların daha çox romantik olması, qocaların isə ölüm yaxınlaşdıqca həyatdan dördəlli yapışmasıdır». Bu qənaəti əsaslı hesab etmək olar. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında gənc dəliqanlı Dəli Domrulla bağlı bir detal var. Əzrail onun canını almalı olur. Allah isə Dəli Domrulun yalvarışından sonra onu bağışlayır və öz canının əvəzinə bir can tapmasını istəyir. Dəli Domrulun nə qoca anası, nə də atası öz canlarını verməyə razı olmurlar: «Oğul, yaman yerə ilişmisən, mal-qoyunla qurtaran iş olsaydı, verərdik, can şirin şeydir, verə bilmərik» - deyirlər. Dəli Domrulun qoca atası və ya anası belinə şəhid kəməri bağlayıb hardasa terror törətməyə razı olardımı? Çətin ki! Canını öz cavan övladı yolunda qurban vermək istəməyən kəsin hansısa bir əqidəyə can verəcəyi inanılmazdır. Bəs bu ölüm qorxusu nədən doğur? Şübhəsiz, o dünyanın varlığına inamsızlıqdan.

Xalqımızda belə bir etiket var: bir mərhumun sağ olan kimisə əvvəllər çox istəməsindən danışanda, adətən, «indi istəməsin» sözlərini əlavə edirlər. Bu, insanlar arasında yaşamağın ölümdən daha yaxşı olması qənaətinin nəticəsidir. Və bu təkcə bizdə belə deyil. Amma elə buradaca qeyd edək ki, həmin ifadədə imansızlıq aramamaq da olar. Çünki bu sözlərə ölməsi arzu edilməyənin cavan olması və s. də səbəb ola bilər. Buna baxmayaraq, mübaliğəsiz olaraq deyə bilərik ki, əksəriyyət üçün yaşamaq ölümdən üstündür. «Sağ ol», «Allah ömür versin» və kimi ifadələr bu görüşlərin sonucudur. Amma səbəblər sırasında iman zəifliyini də mütləq göstərmək lazımdır. Çünki o dünya haqda danışanlar «əşşi, oradan kim gəlib ki» arqumentinə çox tez-tez müraciət edirlər. Adamlar gedənlərdən heç kəsin qayıdıb səhih informasiya gətirməməsini o dünyanın varlığına şübhənin əsaslılığını təmin edən ciddi səbəb sayırlar. Ölümün arzu edilməzliyinin başqa səbəbləri sırasında ölməzdən öncə orqanizmin ölüm üçün müsaid duruma gəlməsini, yaxın adamlardan, varidatından ayrılmanı, onları bir daha görməmək qorxusunu da göstərmək olar. Təbii, bunlar arzuedilən deyil.

Əsas səbəb isə gedilən yerin qeyri-müəyyənliyidir. Cəlaləddin Rumi yazır: «Adamlar gördüyü nəqd dünyanı görmədiyi ilə dəyişmək istəmir». Böyük mütəfəkkir bir müqayisə də aparır. Ana bətnindəki uşaq üçün ana bətni kənar «dünya» - qeyb kimi bir şeydir. Amma bu, onun haqlı olması anlamına gəlmir. Rumiyə görə, dünyaya gəlməmiş uşaq ana bətnindən ayrılmaq istəmir. Çünki bu dünyanı cəza hesab edir. Oranın qəfəs, buranın isə azadlıq olduğunu bilmir. Eləcə də bu dünyanın sakinləri üçün axirət arzuolunmaz məkandır. Yenə Rumiyə müraciət edək: «Adamlar başa düşmürlər ki, onlar qəfəsdəki quş kimidirlər. Ruhları da, azuqələri də görmədikləri dünyadan gəlir».

CAVABSIZ SUALLAR

...Dünyanın təbiəti, ùÿr bir yaradılmışın ömrünün əvvəli və sonu olmasının istisnasızlığı, öz fərdi təyinatları – «səbəbi-xilqəti-aləm» (Füzuli) bəşəriyyəti hər zaman düşündürüb. Bir sıra suallar isə öz aktuallığını daim saxlayacaq: Ölümdən sonra fərd öz şüurlu həyatını davam etdirirmi? Əgər davam etdirisə, həyatın o üzündə nə var? Tutaq ki, bədən öldü, bəs ruh? Hisslər, duyğular, biliklər, təcrübə? Onlar nə olacaq?

Əgər ölüm sonrası bir şey yoxdursa, bu toplanan təcrübə, qazanılan biliklər, əldə edilən yeni məziyyətlər, ikrah edib əl çəkilən qüsurlar – bütün bunlar üçün çalışmalar, çəkilən əziyyətlər hamısı boşamı çıxır? Yol verilən yaramazlıqlar, sadəcə, vicdan varsa, onu incidir, yoxsa hər şey öz qaydası ilə gedir, bunlar üçün də bir cəza – əvəz olmurmu? Bəlkə, təkcə «nəzəri-xəlqdə pak olmaq» (M. Ə. Sabir), xalqı inandırmaq yetərlidir, yaxşı və pis nisbi olub, ictimai rəy üçündür? Hamı razılaşar ki, onun ruhu bir «sonra» istəyir, nəinki əbədi heçlik.

Bu tip suallara zaman-zaman bir sıra cavab variantları irəli sürülüb. Məsələn, düşünənlər var ki, adam ölsə də, canının bir parçası öz övladlarında yaşayır; başqa bir versiyaya görə, fərd öləndən bir müddət sonra ruhu öz nəslində, daha çox ehtimal olunur ki, nəvəsində âÿ éà adı qoyulan kimdəsə yerləşir və bu cür həyatı davam edir və s. Bütün bunlar hər zaman bəşəriyyətin düşüncəsini məşğul edən, təsirləndirən və narahat edən bir problemlərdən olub. Müxtəilf dinlər araşdırıb, ayrı-ayrı fəlsəfi təlimlər çalışıb ki, o dünyanın olub-olmaması, varsa, oradakı insanların zövq-səfa içrə yaşaması və ya cəhənnəm əzabına düşüb-düşməməsi məsələlərinə aydınlıq gətirsin. İlahiyyatçılar deyilənlərin izahını, qeybin varlığını sübuta çalışanda, təsdiqə girişəndə dinsizlər də əksini sübuta girişiblər və son dərəcədə humanist görkəmdə və bəşəriyyət üçün, ayrı-ayrı fərdlər üçün canıyananlıqla çeşidli ehtimallar irəli sürüblər. Bəzi dindarlar sadəlövh adamları o dünya adı ilə aldadıb, istismarçılara şərait yaradırlar ki, dünya nemətlərinə şəriksiz sahib olsunlar. Və ya iyirminci əsrin tanınmış Amerika filosofu Korliss Lamont hesab edir ki, dini düşüncə insanlarda müharibəyə qarşı etirazı azaldır: «Əgər əbədi səadət dünyası» haqda deyilənlərə inansaq, onda müharibə o qədər də dəhşətli sayılmayacaq. Hidrogen bombaları ilə milyonlarla adamın ölümü xristian inancı ilə tamamilə məqbuldur. Axı bu inanca görə, ölüm cənnətə birbaşa yoldur. O dünya daha arzuolunandır, nəinki bu dünyadakı həyat. Digər tərəfdən, inananda ki, ölüm insanın həyatı üçün absolyut sondu, müharibə dəhşətli bir şər kimi təsəvvür olunur, qavranılır və təbii ki, onunla ən ciddi şəkildə mübarizəyə qalxırsan». İlk baxışda son dərəcə ağıllı görünsə də, belə antidin arqumentasiyalar heç zaman özünə yetərincə tərəfdar toplaya bilməyib. Çünki bu deyilənlər ən bəsit məntiqi suallara belə tab gətirə bilmir. Bütün insanları qardaş bilən, insanın qəlbinə toxunmağı belə rəva görməyən, günahsız bir insanı öldürənin bütün bəşəriyyəti öldürmüş kimi olması düşüncəsinə sahib olan dindar insanlar müharibələrə, adamların kütləvi qırğın silahları ilə məhv edilməsinə necə bəraət qazandıra bilərlər? Düzdür, əsl dindarlar ölməkdən qorxmurlar, amma əsl dinsizlər də öldürməkdən qorxmurlar. Müharibələr isə ölməkdən qorxmayanların yox, öldurməkdən çəkinməyənlərin təşəbbüsü ilə olur. Həyatın yalnız bu dünya ilə hüdudlandığı düşüncəsinə sahib olan məqam sahibləri kütləvi qırğın silahlarına çəkinmədən əl ata bilirlər. Çünki o biri dünyaya, orada olacaq haqq-hesaba inanmırlar. Siyasi situasiyanı və hərbi qüvvələr nisbətini analiz edir, bu dünyada özləri üçün real bir təhlükə görməyəndə çəkinmədən müharibə qərarına gəlirlər.

Biz bu yazıda müxtəlif dinlərdə o dünya ilə bağlı geniş yayılan təsəvvürlər, müqəddəs Kitabların öyrətdikləri və ayrı-ayrı təriqətlÿrdə olan inancların bir qismini gözdən keçirməyə və imkan daxilində, cəsarət edib sonda bir sıra qənaətləri bölüşməyə çalışacağıq. Bəri başdan deyək ki, yetərincə çəkinəcəkli mövzudur. Çünki indiki elm və texnologiyalar əsrində bu mövzuda nəsə danışmağı, ehtimallar irəli sürməyi, qənaətlər bölüşməyi qərara alan kəs oxucunun nəzərində arxaik və xurafatçı görünməyəcəyinə tam əmin ola bilməz. Günlük həyatda da görürük: çox vaxt adamlar bu tip söhbətləri öz içində saxlayır, tabu saydıqlarındanmı, ya zəiflik hesab etdiklərindənmi, yoxsa istehza obyektinə çevriləcəklərindən qorxduqlarına görəmi – demək çətindir.

YOL TƏDARÜKÜ

Lap qədimlərdən müxtəlif xalqlarda dünyasını dəyişən adamlarà müxtəlif æör yanaşmalar olub. Araşdırıcıların müəyyən qismi belə ehtimal irəli sürüblər ki, qədim qəbilələrdə adamlar ölənlərin sağ qalanlara ziyan vura biləcəyindən çəkinirmişlər. Bu səbəbdən onların xətərindən qurtulmaq üçün müxtəlif tədbirlər görüblər. Cahiliyyə dövrünün ərəbləri qız uşaqlarından qurtulmaq üçün onları diri-diri basdırdıqları kimi, ibtidai insanlar da ölülərin şərindən qurtulmaq üçün onları basdırır, yandırır, vəhşi heyvanların yeməsi üçün çölə atır, bir sözlə, ölünü sağlardan izolyasiya edirmişlər. Tamam əks cür düşünənlər də olub. Bir sıra ibtidai xalqlarda qəbilə, ailə kollektivinin bütövlüyünü qorumaq üçün dünyasını dəyişən adamları yaxın bir yerdə dəfn etmək adəti olub. Arqument isə o olub ki, guya ölənlər yaxında dəfn olunanda onların ruhu dirilərə fayda verə bilər. Qədimlərdə yaşayış məntəqələrinin içində, hətta evlərdə basdırma adətinin bu inancdan qaynaqlandığı düşünülür.

İbtidai inanclarda elizium – axirət səyahəti çox ağır və keşməkeşli, təhlükəli bir yol kimi təsəvvür olunurdu. Ölümdən sonrakı «yaşayış yeri» haqda təsəvvürlər də müxtəlif xalqlarda fərqlidir. Coğrafi şəraitdən asılı olaraq, bu məkanın – ölülər dünyasının dağda, adada, yerin dərinliyində, göylərdə olması versiyaları vardı. Beləliklə, gedər-gəlməzə gedən kəsin çətin səyahəti üçün müxtəlif ehtiyat – tədarük işləri görüləndə bu xüsusat nəzərə alınırdı. Ölümdən sonrakı mövcudluğun adada olacağını düşünənlər mərhum üçün qayıq və digər müvafiq ləvazimat, quruda olduğunu düşünənlər araba, at, sosial vəziyyətinə uyğun olaraq davamlı ayaqqabı, yemək-içmək və s. tədarük edərdilər. Bu müxəlləfat, adətən, ya qəbirlərdə yerləşdirilər, ya da mərhumla birgə yandırılıb, külü basdırılırdı.

RÜŞVƏT KÖRPÜSÜ

Bir sıra miflərdə o dünyaya gedən yolun təsvirləri də var. Esxatoloji miflərdə ölənlərin yol boyu rast gələcəyi müxtəlif qeyri-adi maneələrdən söz açılır: odlu göllər, qaynar sellər, uçurumlar. Bu təhlükə qaynaqlarının üzərindən isə napnazik körpü olduğu qənaəti isə çox geniş yayılıb. Məsələn, Altay mifologiyasıda bu körpünün at tükündən olması söylənilir. Qədim altaylılar düşünürdülər ki, körpüdə büdrəyəni ikinci və yekun ölüm gözləyir. Bəzi təsəvvürlərdə körpüyə yaxın düşməyin də çətin olması düşüncəsi vardı. Çünki körpünün qoruyucuları bəzi ölüləri guya heç yaxına da buraxmırlar. Okeaniyalılar bu maneəni dəf etmək üçün yol tapmışdılar. Onlar hesab edirdilər ki, körpüyə nəzarət edənlərə heyvan əti, pul və s. verib rahat keçmək olar. Beləliklə, tədarükdə «yolçu» ilə yanaşı körpünü keçmək üçün də ayırmalar olmalı idi. Qədim yunanlar və romalılar o dünyaya aparan nəqliyyatın qayıq olduğu fikrində idilər, ona görə də ölənlərin qayıq xərci olaraq qəbirə pul sikkəsi qoyardılar. Bir qədər irəlidə klinik ölüm keçirənlərin ifadələrində də sahil və qayıq təsvirlərini görəcəyik.

Axirətin yeri haqda fikirlər də fərqlidir. Onun yerdə olduğunu deyən miflərdə bəzən konkret koordinatlar haqda danışılır. Məsələn, Sibir xalqlarının çoxu o dünyanın Sibir çaylarının aşağı axarında olduğuna inanırdılar. Okeaniyalılarsa qeybin hardasa qərb tərəfdə olması fikrində olublar. Bəzi xalqlarda o dünyanın ulduzlarda olduğunu iddia edən əsatirlər var. Sonuncu fikir tərəfdarları ulduzlara həyat ağacı vasitəsilə və ya göy qurşağı ilə çıxmağın mümkünlüyünü düşünürdülər. Bəzi mifik təsvirlərdə o dünyanın görünüşü çox sönükdür: Günəş çox zəif işıq saçır, nə ehtiyac var, nə sevinc.

Bir sıra ibtidai mifoloci təsəvvürlərdə o dünyada cəzanın əxlaqi prinsiplərə görə yox, ayin və mərasimlərə görə müəyyənləşməsi qənaəti də əskidə geniş yayılmışdı. Düşünürdülər ki, qəbilənin ənənələrinə riayət eləməmək, dəfn mərasiminin protokol üzrə keçirilməməsi, bədəndə lazımi tatuirovkanın olmaması ölənin o dünyaya buraxılmaması, bədheybətlər tərəfindən udulması, azuqəsiz qalması və s. ilə nəticələnə bilər. Bir başqalarına görə isə ibtidai anlamda yaxşı adam – yaxşı döyüşçü, uğurlu ovçu, balıqçı axirətdə də öz sənəti ilə məşğul olurdu. Məsələn, ovçular üçün ov cənnəti deyilən anlayış yayılmışdı. Pis adam deyəndə isə yalançı, qatil, övladı olmayan, subay olaraq ölənlər, yad qəbilələrdən olanlar – bir sözlə kollektivin yararsız üzvü nəzərdə tutulurdu. Onların ölüm sonrası qaranlıq dünyaya getdiyi iddia olunurdu (Polineziya mifologiyası). Guya belələri orada sərgərdan gəzir və ya işləklərinə müvafiq cəza ilə cəzalandırılırdılar: xəsislər əbədi aclığa düçar edilir, deyingənlərin ağzı tikilir (buryat mifologiyası) və s.

Qədim misirlilər inanırdı ki, möminlər ölümdən sonra Yalu deyilən çöldə cənnət həyatı keçirir, günahkarları isə əvvəlcə Osiris mühakimə edir, sonra isə qəzəbli ilahə yeyir. Antik Yunanıstanda ölənlərin əksəriyyətinin dünyasını dəyişən kimi Aidin yeraltı səltənətində əzab çəkməsinə, çox az olan yaxşıların isə Yelisey çölündə məskunlaşdığına inanırdılar. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında «Salur Qazan dustaq olduğu və oğlu Uruzun onu xilas etdiyi boy»da müsəlman Qazan xanın kafirlərə əsir düşməsinin təsviri var. Boyda Trabzonda yaşayan kafirlərin esxatoloci təsəvvürləri də əks olunur və Qazan xan tərəfindən istehza obyektinə çevrilir. Boyda təsvir edilən düşmənlər o dünyanı yerin altında, çox yaxında təsəvvür edirlər. Onların sadəlövh təsəvvürlərinə görə, insanlar öləndən sonra fiziki varlıqlarını eynən yer üzündəki kimi davam etdirirlər: «Bir gün təkürün arvadı dedi: «Gedim görüm, Qazan xan necə kişidir ki, bu qədər adamlara o, zərbə vurmuş?» Arvad gəlib zindançıya qapını açdırdı, çağırıb dedi: «Qazan bəy, halın necədir? Güzəranın yer altında xoşdur, yoxsa yerin üstündə? İndi nə yeyirsən, nə içirsən və nəyə minirsən?» Qazan dedi: «Ölülərinə xörək verdiyin zaman əllərindən alıram. Həm də ölülərinizin yorğalarını minirəm, tənbəllərini yedəkləyirəm». Təkürün arvadı dedi: «Qazan bəy, səni dininə and verirəm, yeddi yaşında bir qızcığazım ölmüş, rəhm eylə, ona minmə». Qazan dedi: «Ölülərinizin arasında ondan yorğası yoxdur, elə ona minirəm». Arvad dedi: «Vay, sənin əlindən nə yer üzündə dirimiz, nə də yer altında ölümüz xilas olurmuş». Gəldi, təkürə dedi: «Rəhm elə, o yad oğlunu quyudan çıxar. Yer altında qızcığazımı minirmiş. Qızcığazın belini üzər. Qalan ölülərimizi bir yerə yığıb onlar üçün verdiyimiz yeməyi əllərindən çəkib alır, yeyirmiş. Dinin eşqinə, o kişini quyudan çıxar».

EREŞKIQALIN MƏHKƏMƏSI....

Şumer mifologiysında yeraltı dünyanın yeri haqda aydın məlumat olmasa da, onun aşağıda olduğu bildirilir. Oraya nəinki enir, həm də yıxılır, yuvarlanırlar. Yeraltı dünyanın sərhədi kimi yeraltı çay götürülür. Ölənlər bu çayı bərəçinin köməyi ilə keçirlər. Cəhənnəmə vasil olanlar yeraltı dünyanın yeddi qapısından keçirlər. Gələnləri qapıçı Neti qarşılayır. Şumer əhli düşünürdü ki, o dünyada ölülərin günü çox ağırdır. Onların çörəkləri acı dadır (bəzən isə natəmizlikdən olduğu deyilirdi). Suları isə şordur (bəzi versialarda yaxantı kimi təsvir olunur). Yeraltı dünya qaranlıqdır. Toz-torpaqlıdır. Onun məskunları paltar əvəzinə quşlar kimi lələklərlə örtülüdürlər. Qədim xalqların çoxunun mifologiyasında olduğu kimi, şumerlərdə də əxlaqi motivlərlə məhkəmə və cəzadan söz açılmır. Ölənlərdən kimin üçün dəfn mərasimi qaydasınca keçirilib və qurban kəsilibsə, o dünyada babat durumda gün keçirirlər (təmiz, içməli su içir, sakit yaşayırlar). Bundan başqa, döyüşdə ölənlər və çoxuşaqlıların da ölümdən sonrakı həyatlarını bu cür davam etdirdikləri göstərilir.

Şumer-akkad mifologiyasına görə, yeraltı dünyanın yiyəsi Ereşkiqaldır. O, qadındır. Tabeliyində yeddi köməkçisi – anunnak var. Onlar ölənləri Ereşkiqalın yanına aparırlar və o, onlara ölüm baxışı ilə baxır. Ereşkiqal yalnız ölüm hökmü çıxarır. İşçilərindən olan bir qadın isə ölülərin adını xüsusi lövhəyə yazır. Öləndə dəfn mərasimi olmamış ölülərin ruhu geriyə – yer üzünə qaytarılır. Onlar adamlara bədbəxtliklər gətirir. Bu, slavyan mifologiyasında olan upır haqda təsəvvürlərə oxşayır. Bolqarlar upıra «vampir» deyirlər və bu adla da Qərbi Avropa xalqlarına keçib. Vampir bizdə olan xortdan, Türkiyə türklərində olan vurdalak kimidir. Upır ölüb, sonra dirilmiş adam sayılır. Slavyanlar hesab edirlər ki, əgər ölənin qəbrinin üstündən qara pişik keçərsə, o, upıra – vampirə çevrilir. Vampir gecələr dirilir, qəbirdən çıxıb qana bələnmiş ölü və ya zoomorf varlıq şəklində gəzir, insan və heyvanlara hücum çəkir, onların qanlarını sümürür. Hesab olunur ki, hücuma məruz qalan hədəflər özləri sonradan vampirə çevrilirlər. Onların bəzən toplu şəkildə yaşadıqları haqda da fikirlər yayılıb. Miflərdə vampirlərin əlaməti kimi iki cərgəli dişlər götürülür. Şumer miflərinə görə, o dünyada qəbul olunmayan günahkarları adamların dünyasını ölülər dünyasından ayıran çaydan keçirib bu dünyaya göndərirlər. Cəzalıları qayıqla bu üzə keçirmək işinə o dünyanın qayıqçısı Ur-Şanabi baxır.

YAMATURA – PAYTAXT ŞƏHƏRI

Qədim hind dini və mifoloji təsəvvürlərində insan ölmür, o başqa bir varlığa çevrilir. Ruh bədəndən çıxandan sonra karma qanunları ilə haqq-hesab aparılır və o, gələn həyatında bitki, heyvan, insan kimi yaşaya bilər və s. Metempsixoz, reinkarnasiya adlanan bu təlim qədimlərdə hindlilər arasında çox geniş yayılmışdı. Qədim Yunanıstanda orfeyçilər, pifaqorçular arasında da belə bir təlim vardı. Yunan-ellin fəlsəfəsində də bu anlayışa rast gəlinir. Şərti olaraq cənnət və ya cəhənnəm adlanan isə onlarda ruhun bir bədəndən digərinə keçid üçün yaşantılarıdır və islamda olduğu kimi əbədi yox, müvəqqətidir. Çin buddizmi və daosizmdə olan inanca görə, öləndən sonra adamın ruhu on nəfər tərəfsiz və ədalətli şəxs tərəfindən mühakimə olunur. Sonra onlar əməllərinə müvafiq olaraq əvəz alırlar. Belə ki, bəziləri yenidən doğulmaq üçün ana bətninə qayıdır, şər əməl sahibləri cəhənnəmə göndərilir, möminlər göylərə ucalır, bütün arzulardan uzaq olanlar isə nirvanaya çatırlar. Nirvana təsəvvüfdəki fəna fillaha bənzəyir. Buddistlər cənnətin ləl-cəvahirlərlə bəzənmiş ağaclar, nəğməkar quşlar, sakinlərinin zövqünə və istəyinə uyğun olaraq sərin və isti sulu olan çaylardan, sonsuz yaşıllıqlardan ibarət bir məkan olduğunu düşünürlər. Qədim hind mifologiyasında cəhənnəmlərin hamısı bir yerdə Naraka adlanır. Atxarvavedada iblislərin günahkarları parçaladığı «yeraltı ev»dən söz açılır. Mənbələrin bir qismində «yeraltı ev»in yeddi, on bir, bəzi təsvirlərdə isə iyirmi səkkiz, əlli dairədən ibarət olduğu deyilir.

Narakanın üst sərhədində yeraltı səltənətin paytaxtı olan Yamatura yerləşir. Burada ölənin aqibəti müəyyən edilir. Yeddilik bölgüdə Narakanın birinci dairəsi övladsız adamlar üçün nəzərdə tutulub. İkinci dairənin sakinləri yenidən həyata qayıdacaq adamlardır. Yəni onlar bu dünyada bir də yaşayacaqlar. Üçüncü və dördüncü dairədə nisbətən yüngül günah sahibləri yerləşir. Son üç dairə isə qatı cinayətkarlar üçündür. Beşinci dairədə ilanlar, zəhərli həşəratlar, vəhşi heyvanlar və yırtıcı quşlar məskunları fasiləsiz olaraq parçalayırlar. Bu, vicdanın cəzası kimi qiymətləndirilir. Altıncı dairədən Vaytarani çayı axır. Bu çay qan və çirkabdan ibarətdir. Günahkarlar onda boğulurlar. Lap aşağıda isə yeddinci dairədir. Bu, dibsiz bir quyudur. Bura zülmət qaranlıqdan ibarətdir. Bircə işıq mənbəyi var. O isə alovlanan quyudur. Bu quyuda cinayətkarlar yanır və heç zaman yanıb qurtarmırlar. İblislər oradaca cəzaya məhkum edilmişləri közərdilmiş kəlbətinlərlə hissələrə parçalayırlar. Parçalanmış hissələri itiuclu ağacların üzərinə atırlar. Bir tərəfdə isə cəzaya layiq görülənlər yağda qızardılırlar. Bu dəhşətləri daha da artıran isə odur ki, Narakada günahkarların hissləri daha da gücləndirilir. Nəticədə onlar işgəncələrin ağrısını daha çox hiss edirlər. Yeddinci dairəyə düşənlərin başqalarından fərqi var. Belə ki, onların, ilk altı dairədəkilərdən fərqli olaraq, hər hansı bir müddətdən sonra dünyaya dönmələri gözlənilmir. Onlar kalpanın sonuna kimi orada işgəncələrə məruz qalmalıdırlar.

Kalpa isə çox mürəkkəb bir anlayışdır. Kalpanın sonu deyəndə hindlilər bütün kainatın məhv olacağı günü nəzərdə tuturlar. Qədim hind mifologiyasına görə, allahların bir günü insanların yer üzündə yaşadıqları min ilə bərabərdir. (Maraqlıdır ki, Qurani-Kərimdə də yer üzünün min ili Allahın bir gününə ekvivalent kimi götürülür: «Sizə min il gələn bircə günün içində verər hökmünü» (Səcdə, 5).

Bir kalpa iyirmi dörd min ilahi ildir, yer üzünün ilinə çevirsək, bu, 8 640 000 000 il edər. Brahmanın bir günü də bu qədərdir. Hər dəfə Brahmanın gecəsi gələndə, yəni 4 320 000 000 ildən bir maddi dünya məhv olur. Brahmanın gecəsi bitəndən sonra həyat yenidən başlayır. Beləliklə, «kalpanın sonuna kimi» deyəndə söhbət milyard illərdən gedir. Hindlilər Brahmanın yüz Brahma ili yaşadığını deyirlər. Bundan sonra o, ölür və yüz Brahma ili xaos olur. Sonra yenidən başqa Brahma yaranır və əvvəlki kimi hər şey yenidən başlayır. Hazırda Brahmanın ömrünün əlli birinci ilində olduğu deyilir.

İKI DAENA

Zərdüştilikdə insanın istər bu dünyada, istərsə də ölümdən sonrakı taleyində xeyir və şərin yeri və rolu müəyyənləşdirilmişdi. Belə hesab olunurdu ki, insanın o dünyadakı taleyi onun xeyir əməllərindən asılı olur. Adam öləndən üç gün sonra ruh «əcr körpüsü» sayılan Çinvatuna göndərilir. Burada məhkəmə başlanır. Mitra, Sraoşi və Raşna onları mühakimə edirlər. Raşna öz tərəzisində onların günahlarını ölçür. Ölənlərin həyatda olarkən gördüyü yaxşı işlər o dünyada onları gözəl qız Daena şəklində qarşılayır. Günahkarların da öz Daenası var. O, idbar bir qarıdır. Mühakimə sonrası möminlər birinci addımda xeyirli fikirlər səmasına, ikinci addımda xeyirli sözlər, üçüncü addımla isə xeyirli əməllər səmasına yüksəlirlər. Dördüncü addımda onlar sonsuz nura qovuşurlar. Lənətlənmiş ruhları isə ifritə Daena qarı qarşılayıb şər düşüncələr, şər sözlər və şər əməllər cəhənnəmindən keçirir və onlar, nəhayət, Əhrimənlə üz-üzə dayanırlar. Bir sıra araşdırıcılar zərdüştilikdəki bu şər və xeyir bölgüsünün upanişadların - Vedalara yazılan şərhlərin təsiri ilə yarandığını güman edirlər.

ERLIK XAN VƏ PONYOLARI

Monqolların mifologiyasında yeraltı dünya haqda geniş təsvirlər var və bu təsvirlər Altay türklərinin təsəvvürlərinə çox bənzəyir. Bu görüşlərin yaranmasında buddist kosmoqoniyanın təsiri olduğu ehtimal edilir. Monqol mifologiyasında yeraltı səltənətin sahibi kimi Erlik xanın adı çəkilir. Onun tabeliyində olub, əmrlərini yerinə yetirən çoxlu erliklərin, elçilərin olduğu haqda fikirlər də geniş yayılıb. Erlik Nomun xan burxanlardan – tanrılardan biridir. Ali tanrılar ona ölənləri mühakimə edib cəzalandırmağı tapşırıblar. O, təkcə adamları yox, heyvanları da mühakimə edir, axı bütün canlıların ruhu bir cürdür. Yeraltı dünyada 18 tama (qədim dilimizdə «damu» - cəhənnəm) var. Başqa bir versiyada isə Erlik xanın yüz min ponyosu olduğu deyilir. Ponyolar Erlik xanın hökmünü icra edirlər. Bu ponyolar yer üzündə o yan-bu yana qaçır, ölmüş adamların ruhunu tutub axirətə aparırlar. Yeraltı dünyada isə məhkəmə və cəzalar olduğu bildirilir. Monqolların mifoloji təsəvvürlərinə görə, bu dünyada on böyük günah var, onlara yol verənlər öləndən sonra qadındırsa, onda şulma, yox, kişidirsə, çutqura çevrilirlər. Deyilən günahlar isə bunlardır: qətl, əxlaqsızlıq, oğurluq, yalan, dava-dalaş, başqalarına haqsız olaraq pislik etmə, murdar fikirlər, həsəd, qeybət, dinsizlik. Şulm və çutqurlar gözə görünmürlər. Onlar yer üzündə murdarlıqlar, alçaq hərəkətlər törədə-törədə dolaşırlar. Çutqurların çoxlu növü var. Onlardan yalnız terenləri görmək ola bilər, əgər onları çağıra bilsən. Terenlərin bircə əli və bircə ayağı olduğu düşünülür. Onlar kimin çağırışına gəlsələr, ona da tabe olurlar. Terenlər sahiblərinin verdiyi bütün tapşırıqları dəqiqliklə yerinə yetirirlər. Amma onlardan qurtulmaq da çox çətindir. Əgər bunu bacarmasan, onlar adamın ruhuna sahib çıxırlar.

Monqolların dünyanın sonu haqda mifik təsəvvürləri də maraqlıdır. Bu qeyri-adi hadisələr, təbii fəlakətlər, böyük dəhşətlər seriyası bizdəki Qiyamət təsvirlərinə bənzəyir. Ehtimal olunur ki, yer üzündə həyatın sonu gələndə ilk öncə yeddi Günəş çıxacaq. Onlar öz dəhşətli istisi ilə yer üzündə olan hər şeyi yandırıb külə döndərəcək. Sonra on iki Ay çıxacaq. Onlar çoxlu aramsız yağışlar yağdıracaqlar. Yağışlar hər şeyi yuyub yerlə bərabər - dümdüz eləyəcək. Sonra qasırğa olacaq. O isə hər şeyi silib-süpürüb sovuracaq. Yer üzündə hər şey məhv olacaq. Bu zaman günahkarlar yanacaq, iman sahibləri isə tenqirlərin (tanrıların) dünyasına götürüləcək. Onlar yeni dünya yaradılanadək orada yaşayacaqlar. Elə ki Xormusto xan yeni dünyanı yaradıb tamamladı, onlar yerə enib əvvəlki kimi işıq saçacaqlar, lap ilk insanlar kimi (monqol mifologiyasına görə, insanlar günaha batmamışdan əvvəl qanadlı imişlər və işıq saçırmışlar) Belə bir fikir də var ki, kim ki, deyilən on günaha bir kərə də olsun yol verməyib, onlar yeni doğulmada qeqen (əslində tanrı olub, amma bunu heç kəsin bilmədiyi yaradılışlar, onların adam sifətində insanların içində yaşadığı düşünülür) kimi doğulacaqlar. Ən pis halda xan kimi. Mömin olub, amma günaha yol verənlər növbəti həyatında yenə adam kimi yaşayacaqlar. Daha çox günah edənlər, amma hər halda təmizliyi olanlar kasıb və ya şikəst olaraq yaşayacaqlar. Günahkarların az-çox yüngülü cəhənnəmə, daha ağırı beritə (burada cəza daha pis olur) göndəriləcək, lap yaramazlar isə heyvan olaraq doğulacaqlar. Bu heyvanlar sırasında fildən başlamış qarışqa və bitə kimi bütün növlər var. Çevriləcək heyvan nə qədər kiçikdirsə, demək, cəza o qədər ağırdır. Çünki cəzaya məruz qalan ən kiçikdən ən böyüyə döğru bütün heyvanlar olaraq doğulub ölməlidirlər. Yalnız bundan sonra bağışlanma baş verir.

Maraqlıdır ki, monqolların bu mifik təsəvvürləri və qədim Yunanıstanda və hindlilər arasında olan metempsixoz – reinkarnasiya təlimi islamda da özünə tərəfdarlar tapıb. Bir sıra islam təriqətlərində tənasüx adı ilə bu cür təlimlər yayılıb. İslam təriqətləri içərisində kaysanilər, ismaililər, mötəziləçilər, əliallahilər, druzlar bu görüşləri təbliğ edib. Tənasüxçülərin fikrincə, adam köhnə paltar dəyişən kimi, ruh da bədəndən bədənə keçərək yaşayır və bu proses bu dünyada baş verir. Tənasüxçülər ruhun təmizlənənəcən bədəndən bədənə keçməsini, həşəratlarda, müxtəlif heyvanların bədənində yaşadığını deyirdilər. Guya Qiyamət, cənnət və cəhənnəm də şərtidir – bunlar ruhun bədəndə çəkdiyi cəza və ya aldığı mükafatdır. Ruhun yeni bədəndə həzz alması və ya iztirablara düçar olması isə onun əvvəlki əməllərinə görədir. Bu təlimə görə, heç bir günah işlətməmiş uşaqlar ona görə müxtəlif xəstəliklərdən və sairədən əzab çəkirlər ki, canları əvvəlki bədəndə yaşayanda günahlara yol verib. Hinduizmdə olduğu kimi, islam tənasüxçüləri də reinkrnasiya dairəsinin olduğunu (sansara kimi), ruhun bitki, həşərat, heyvan bədənində yaşayaraq tədricən təmizlənmə prosesi keçirməsi fikrini müdafiə edirdilər. Bu isə avtomatik olaraq, Qiyamət, cənnət və cəhənnəm haqda deyilənlərdə islam düşüncə tərzi ilə ziddiyyətlərin yaranmasına səbəb olurdu. Bu nöqteyi-nəzər zamanında çox ciddi tənqidlərə məruz qalıb.

Əsasən 14-cü əsrdən etibarən gizli şəkildə yayılmağa başlayan «Əhli-həqq» icması mənsublarının görüşləri də ənənəvi islam düşüncəsindən fərqlidir Daha çox «əliallahi» adı ilə tanınan əhli-həqçilərin esxatoloji təsəvvürlərindəki əsas prinsipial fərq ondan ibarətdir ki, onlar ilahinin yeddi ardıcıl formada təcəssüm etməsi qənaətindədirlər. Guya əzəli təcəssümündə Allah inci dənəsi içində qərar tutubmuş. Birinci dəfə o Xanadaqar - dünyanın yaradıcısı şəklində təcəssüm edir. İkinci təcəssümü Əli ibn Abutalıb olub. Üçüncü təcəssümünün Şah Xoşin, dördüncüsünün isə Sultan İshaq olduğuna inanırlar. Digər təcəssümlər mübahisəlidir və əhli-həqçilər bu barədə ortaq məxrəcə gələ bilmirlər.

Bu təlimə görə, ölüm yoxdur, ölüm deyilən «ördəyin suya baş vurması» kimidir. İnsan şəklini dəyişə-dəyişə ömrünü davam etdirir. Tənasüx yolu ilə hər bir fərd min bir təcəssüm yaşamalıdır. Bu proseslərdə o, öz əməllərinə görə əvəz alır və çirkabdan təmizlənir. «Əhli-həqq» mənsubları insanları yaranma materialına görə də fərqləndirirlər. Yaxşı insanların sarı gildən hazırlandığını düşünürlər və hesab edirlər ki, bu cür insanlar daha çox geyindirilməyə (onlar şəkil dəyişilməsini – reinkarnasiyanı paltar dəyişmə, geyinmə kimi ifadə edirlər), deməli, daha çox iztiraba məruz qalırlar. Ona görə onlar sonda ilahi nura qovuşurlar. Qara torpaqdan hazırlananlar isə az geyindirilirlər və təmizlənmə imkanları da az olduğundan, sonda məhv ediləcəklər. Maraqlıdır ki, Cəlaləddin Rumidə də buna oxşar fikirlərə rast gəlmək olar: «Mən cəmad (cansız təbiət) idim, öldüm, yetişib inkişaf edən bir varlıq – nəbat (bitki) oldum. Nəbat ikən öldüm, heyvan surətində zühur elədim. Heyvanlıqdan da keçdim, heyvan ikən ölüb insan oldum. Artıq ölüb yox olmaqdan niyə qorxum? Bir hələ daha edim, insan kimi ölüm, mələklər aləminə keçib qol-qanad açım. Mələk olduqdan sonra da irmağı adlamaq, mələk sifətini də tərk eləmək gərəkdir. «Hər şey fanidir, həlak olur, ancaq onun həqiqəti baqidir». (Quranın Qasas surəsinin 88-ci ayəsi: «Allaha tay tutmayasan başqa tanrını. Ondan başqa tanrı yoxdur. Ondan başqa hər şey məhv olandır. Təkcə Onun üzü (həqiqəti) qalır. Hökm Onundur və axırda Ona dönəcəksiniz» - V.S.). Bir dəfə də mələk ikən qurban olar və o vəhmə gəlməyən yoxdumu, bax o olaram» (Cəlaləddin Rumi, «Məsnəvi», III cild, beyt 3901-3905). Amma bu tənasüx deyil. Sufilərə görə, yaradıc qüdrət öncə əqli-küll və nəfsi-küll şəklində təcəlli edir. Bundan göylər var olub. Göylərin hərəkəti ünsürləri meydana gətirib. Doqquz göylə dörd ünsür – su hava od və torpaq birləşərək məvalidi-salisəni – üç uşağı (cansız təbiət, bitki və heyvan) əmələ gətirib. İnsan maddi tərəfdən ünsürlərə bağlıdır. Cansız təbiətdən, bitki və heyvanlardan qidalanır, ruhu isə o biri aləmə bağlıdır. Sufizmdə «dövr» adlanan bu təlimi tənasüxlə qarışdırmaq olmaz. Tənasüx insanın öləndən sonra yenə heyvan, bitki və ya cansız materiya şəklinə dönüşüdür. Sufizmdə isə ölən insan geridə qalan növlərə dönmür, o, əməlindən asılı olaraq mükafat və ya cəza alır.

GÖZ YAŞI ÇAYLARI

Başqa xalqlarda olduğu kimi, qədim türklərdə də ölümün mövcudiyyətin başqa məkanda və tərzdə davamı olması fikri vardı. Əski türk inancına görə, hər bir adamın həyatı kainatın göy hissəsindən başlayır. Oradan Tanrı insana qut (həyat enerjisi) göndərir. Tanrı insana və heyvanlara tın – nəfəs də verir. Qut insanın burun dəliyindən girib çıxır. Adam yatanda o, balaca od şəklində çıxıb müxtəlif yerləri gəzir, oyananda isə geri qayıdır. Ona görə körpə uşağı ehmalca oyadardılar ki, qut geri qayıdıb yerini tutmağa macal tapsın. Qutla bərabər Tanrının insana «sür» də verdiyini deyirdilər. Sür bədən – formadır. O, bu dünyada əldə edilir. Qədim türklərdə ölənlərin basdırılması üç hissədən ibarət olardı. Ölü üçün heyvan kəsilər, öləni, onun atını və «o dünyada gərəkli olacaq əşyalarını» yandırıb, külünü kuzəyə doldurulub basdırardılar. Elmə məlum olan bir Tan əlyazmasında Kültiginin məzarı belə təsvir olunur: «Ehramın içində mərmər pilləli qranit kvadrat vardı. Bu, postament idi. Postamentin üzərində Kültiginin və onun xanımının heykəli qoyulmuşdu. Abidənin qabağında iki quyu vardı. Quyularda mərhumların külü doldurlmuş qırıq saxsı qablar vardı».

«Öldü» əvəzinə qədim türklər «uçdu» deyirdilər, çünki ruhun göylərə getməsinə inanırdılar. «Kitabi-Dədə Qorqud»da da «uçmaq» sözü işlənib. Cənnət mənasında. Qədim türklər düşünürdülər ki, həyat və ölüm insanın yox, Tanrının iradəsinin nəticəsi, ölüm isə olsa-olsa həyatın başqa formada davamıdır. O dünya haqda təsəvvürlərdə belə elementlər də vardı ki, mərhumların ruhu o dünyada da yaşayırlar. Və o dünya elə uzaq da deyil. Dünyasını dəyişənlər lap yaxında ola bilərlər, amma görünmürlər. Onlar da əkin əkir, mal-qara saxlayırlar. Bir sıra qədim xalqlarda olduğu kimi, türklərdə də belə təsəvvürlər vardı ki, dəfn mərasimi və qurban kəsilməsi və s. kimi detallar qaydasında keçirilməlidir. Belə olanda mərhumun ruhu sakitləşir və bütün doğmalarına yardım edir, əks halda isə o, düşmənə çevrilir. Qədim türklər şərəfli ölüm məsələsinə çox diqqət verirdilər. Döyüş zamanı ölüm çox üstün tutulardı – islamdakı şəhidlik kimi. Hesab edirdilər ki, hər bir fərd düşmənlə döyüş zamanı nəyin bahasına olursa-olsun, ən azı bir düşmən öldürməsə, bu, biabırçı ölümdür. Guya bu cür ölənlərin nəinki özü cəzalanır, nəslin davamçıları da pis həyata məhkum olunur. Ölənin ruhu isə atmosferin zibilinə çevrilir. Qədim türklər sayırdı ki, insan fiziki qida ilə yanaşı, ruhani qida da almalıdır. Bu qidanın mənbəyi olaraq əcdadların ruhu götürülrdü. Bu inancla dövlət səviyyəsində böyük şəxsiyyətlərin abidəsi önündə dua mərasimləri keçirilərdi. Abidənin ətrafı insanlarla əcdadların ruhunun görüşmə yeri kimi götürülürdü.

Qədim türklər o dünyada zamanın olmadığını düşünürdülər. Bundan başqa, inanırdılar ki, yaxşı adamların o dünyada da işi yaxşı olur. Pis adamların ölüsü isə yaramaz enerci emanasiya edir. Ona görə onların ruhu yerin lap dərin qatlarına aparılır. Orada çox yüksək temperaturda yandırılır. Zəlzələ və sair olanda həmin ruhlar artıq yanıb təmzləniş şəkildə yenidən göyə qalxırlar. Altay mifoloji təsəvvürlərinə görə, yeraltı dünyaya Erlik xan rəhbərlik edir. O, xeyir allahı Ülgenin qardaşıdır. Erlik icazəsiz olaraq insanlara ruh verdiyinə görə (bir neçə başqa versiya da var), Ülgen tərəfindən lənətlənib və sonra yeraltı dünyaya enib – cəhənnəmə. Gecələr o, yerin altından çıxır, ən gözəl qadın və kişiləri öldürür, onları öz köləsinə çevirir. Sonradan onları yer üzünə göndərir ki, şər işlərlə məşğul olsunlar. Erlik köləyə çevirdiyi kəslər vasitəsilə adamlara xəstəliklər göndərir. Məqsədi odur ki, adamlar ona qurban kəssinlər. Erlik qaniçəndir. Qanla qidalanır, içkisi insanların ciyər qanıdır. Onun zahiri görünüşü çox pis cizgilərlə təsvir olunur. Ucaboylu qocadır. Dizə qədər uzanan haça saqqalı var. Saçları pırtlaşıqdır. Qulaqlarının dalına keçirilən uzun, qara qıvrım bığları var. Qara və keçəl öküzə, qara yorğa ata və ya qara çəpsiz qayığa minib gəzir. Əlinə qamçı əvəzinə qara ilan götürür. Onun sarayı qara palçıqdandır. Yerin altındakı Bay Tenqiz dənizinin yanında yaşayır. İkinci versiyaya görə doqquz çayın bir çaya qovuşduğu yerdə. Bu çayların suyu ... insanların göz yaşlarından ibarətdir. Çayın üstündən at tükündən olan körpü keçir. Altay mifologiyasında Erlikin ailəsi, xüsusən qızları haqda da məlumatlar var. Onun qızları istər zahiri cəhətdən, istərsə də mənəviyyatca çox pis boyalarla təsvir olunur. Hesab edirlər ki, onlar pozğundurlar və o dünyaya gedən şaman ruhlarını yoldan çıxarmaq üçün yüz oyundan çıxırlar. Altaylılar Erlikdən qorxduqlarından ona da qurban kəsərdilər. Eriliki gecə (burada da qaranlığın şərlə qohumluğu, işığın isə xeyirlə bağlılığı fikri görünür) qamlayır, ona çıxdaş (buynuzu sınıq, topal) heyvanlardan qurban kəsərdilər.

Altaylılar ilk qara şamana qamlamanı da Erlikin öyrətdiyi qənaətində olublar. Adam xəstələnəndə altaylılar hesab edir ki, onun ruhunu şər ruhlar - Erlikin kölələri oğurlayıb. Ona görə də mütləq qurban kəsər və Erlikin payını «göndərərdilər». Dualarında da təxminən belə bir not olardı: «Bu da qurban, sən Allah, apar, amma xətan bizdən xali olsun».

CƏHƏNNƏMDƏ QAR OĞURLAYANLAR

“Molla Nəsrəddin” jurnalında cəhənnəm təsviri

Yəhudilikdə insan həyatının sonu haqda üç əsas anlayış var. Əcr (əvəz), ölümsüzlük və ölülərin dirilməsi. Yəhudilik öyrədir ki, hər bir insan Allaha qulluq eləməlidir. Kim ki, xeyir işlər görür, o mükafata layiqdir. Çünki vicdan tələb edir ki, bütün xeyirxah işlər əvəzində mükafatlansın, şərə görə isə cəza verilsin. Bu tələbi həyat qismən doğruldur, belə ki, düzlük adama təhlükəsizlik və hörmət gətirir, sevənin qarşılıq olaraq sevgi gözləməsi èñÿ təbiidir. Åéíè zamanda, bir sıra hallarda yaramazlıqlara görə bu dünyadaca cəza verilməsinin şahidi olursan. Amma istisnalar da lap çoxdur. O qədər yaramazlar öz ömrünü var-dövlət və sakitliklə sürüb ki! Və nə qədər mömin də yoxsuluq və əzab içində həyatını başa vurub. Amma Allah ədalət, adillik deməkdir. Yəhudi ənənəçiləri deyir ki, əgər fərd bu dünyada mütləq ədalət görməyibsə, onda onu ölümdən sonra görəcək. Orada, axirət dünyasında qozbelin beli də düzəlir və hər kəs də öz əməlinin əvəzini alır. Ölüm son ola bilməz və son deyil. İnsan ölümsüzlüyü çeşidli yollarla əldə edə bilər. O, bioloci yolla ölümsüz ola bilər – öz övladlarında. Özündən sonra insanların xatirəsində yaşaya bilər, düşüncə və fikirlərdə dirilik tapa bilər və s. Bundan başqa, ruhun bədəndən-bədənə keçməsi, şəklini dəyişməsi haqda görüşlər də olub. Amma bu, heç də hamı tərəfindən qəbul olunmayıb. Ölümsüzlük deyəndə yəhudilik onun bütün bu növlərini nəzərdə tutur. Amma daha çox diqqətə çəkilən bunlardır: insan təkcə maddi olan bədəndən ibarət deyil. Onda bədəndən asılı olmayan, özündə öz şəxsiyyətinin mahiyyətini daşıyan bir şey var – ruh. Məhz o ruh ölümü adlayır və axirətdə əvəz alır. Yəhudilikdə ölümsüzlük konsepsiyaları çoxdur. Ruhun sonsuzluqla qovuşmasından tutmuş, dünyəvi işlərin axirətdə də davamını ehtimal edən sadəlövh təsəvvürlərə kimi.

Yəhudilikdə belə inanc var ki, insanın göylərə və ya cəhənnəmə getməsi haqda qərar olması hələ hər şey demək deyil. Hadisələrin kuliminasiya nöqtəsi var. Belə ki, vaxt gələcək, dünya başlayandan bütün zamanlarda ölənlər qəbirdən duracaq, ruhları çağırılacaq və onlar birləşəcək. Göründüyü kimi, burada da islamda olduğu kimi, qəbir mühakiməsi və Qiyamətdən sonrakı mərhələ nəzərdə tutulur. Yəhudilikdə Qiyamət sonrası adamların dünyada olduğu kimi birlikdə olacağı deyilir. Düşünülür ki, onda Allah hər bir adama, bütün dövr və zamanlarda ölənlərin hamısının gözü qabağında hökm oxuyacaq.

Fərqli bir versiya isə bundan ibarətdir. Ən yaxşı cəmiyyət belə insana layiq deyil. Elə bir hakimiyyət olmayıb ki, Allahın əsəri olan insana onun gözlədiyini versin. Bütün bunlardan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, mövcud dünya düzəni yerini mənəviyyat qanunlarına uyğun gələn, Allahın obrazını əks etdirən bir düzənə verməlidir. Bu kamil insanların kamil cəmiyyəti yəhudilikdə İlahi səltənət adlanır. Hesab olunur ki, bu səltənət çox uzaq deyil. O, ümumi şəkildə yaxındadır və varlığını sürdürür. Bəs gizli İlahi səltənəti kim reallığa çevirəcək? Yəhudilik bu barədə suala – Məsih cavabını verir. İddia olunur ki, o, adamdır və Allahın verdiyi güc ilə dünyanı nöqsanlardan təmizləyib, xeyiri möhkəm təməllər üzərinə qoyacaq. Beləliklə, yəhudilik dünyanın xilasının bir adam tərəfindən həyata keçiriləcəyini deyir. Hətta belə fikirlər də var ki, Məsih bir dəfə gəlib, amma istədiyinə nail ola bilməyib. Ənənəçilərdən fərqli olaraq, modernistlər hesab edirlər ki, Məsih bir adam deyil. Bu, adamlar toplusu, bütün xeyirxah adamlardır. Modernistlər həmçinin ilahi səltənətin birdən-birə peyda olmayacağını, yaxşıların sayının artması hesabına yavaş-yavaş əmələ gələcəyini iddia edirlər.

Yəhudilikdə axirət haqqında anlayışlara görə, adamların ruhu öləndən sonra ölülər diyarı olan Şeola gedir, orada mizan-tərəzidə çəkiləndən sonra yaxşıları cənnətə, pisləri isə cənnətə göndərirlər. Bəzi orta əsr yəhudi müəllifləri cənnəti Allaha qovuşma, cəhənnəmi isə həyatdan əbədi olaraq məhrum olma kimi izah ediblər. Kabbalistlər görüşləri isə bir qədər oricinaldır. Onlar bu iki anlayışı tənasüxlə uzlaşdırıb öz sistemlərinə uyğunlaşdırıblar. Îíëàrın fikrincə, həyat ağacı on dairədən ibarətdir. İnsan həyata göz açanda onun ruhu aşağıya doğru hərəkət edərək, on dairənin hamısından keçir və sonra geri qayıtmağa başlayır. Allahdan qopub gələn ruh hər sferada bir keyfiyyət əldə edir. Məsələn, Marsda cəsurluq, Venerada məhəbbət və s. Ən sonuncu dairədə, yəni yerdə insan gözlə görünmə xüsusiyyəti qazanır. Ölüm gələndə ruh əyninə geyindiyi paltarları çıxarmağa başlayır. Allahın yanına qayıtdıqca güc toplayır. Kabbalanı mükəmməl bilən insan üst qata çatanda Allah qədər güclü olur və s.

Yəhudilikdə yeraltı səltənət kimi nəzərdə tutulan Şeol akkad mifologiyasındakı Tiamitə bənzəyir. Şeol yəhudilikdə aşağı dünya kimi götürülür və üst dünyaya, göyə qarşı qoyulur. O, canlı, qəribə bədheybət varlıq kimi təsəvvür edilir. İlkin Bibliya mətnlərində Şeola bütün ölülərin məskun olduğu yer kimi baxırdılar. Və hesab olunurdu ki, yalnız çox qorxulu günahkarlar, məsələn, Musaya qarşı üsyan eləyən Korey diri halda yerin dərinliyinə yuvarlanır. Sonralar isə Şeol «özünü heyvan kimi aparan» günah sahiblərinin cəza çəkdiyi yer kimi təsvir olunmağa başlayıb. Şeolda cəzaya məhkum olunan ölülərin dəmir qandallarla buxovlanmış halda zülmət içində işgəncə çəkdiyi deyilir. Cinayətkar çarları – tiranları burada qurdlar diri-diri yeyirlər. İnsanlara nifrət edənlər Şeolda Allahın qəzəbinin odunda yanırlar. Adi günahkarları isə Allah Şeola endirir, cəza vasitəsilə onları günahlardan təmizləyib, yenidən oradan çıxarır. Talmud rəvayətlərində Şeolun yerin altında yox, hansısa başqa məkanda – «zülmət dağlarının ardında» olduğu deyilir. Oradan cənnət görünür, cənnətdən də cəhənnəm. Yəhudilərin fikrincə, Şeola üç yol var. Biri Yerusəlimdə, biri hardasa səhrada, üçüncüsü isə dəniz dibindədir. Şeolun həmçinin qırx min girişi olduğu iddia olunur. Hesab olunur ki, o, cənnətdən altmış dəfə, Yer kürəsindən isə üç min altı yüz dəfə böyükdür. Səhrada və ya dənizdə Şeolun qapılarının yaxınından keçənlər orada işgəncə çəkən günahkarların ürəkparçalayan qışqırığını eşidirlər. Şeol yeddi mərtəbədən ibarətdir (cəhənnəm haqda xristian və müsəlman təsəvvürləri də belədir). Hər bir növbəti mərtəbədə istilik əvvəlkindən altmış bir dəfə artıq yandırırcıdır. Hər bir mərtəbənin (şöbənin) dərinliyi piyada gedəndə üç yüz illik yol uzunluğundadır. Şeol bir növ Ərafdır. Burada şər və murdarlıqdan təmizlənirlər. Yalnız qatı günahkarlar orada bir ildən artıq qalırlar. Özü də növbə ilə, cəza müddətinin yarısını odda yanmaq, yarısını isə buzda donmaqla. Ən qatı cinayətkar ünsürlər buz dağlarında dondurularkən oradan özü ilə qar götürür və sonra odda yandırılarkən alovu zəiflətmək üçün bu qarı öz ətraflarına səpirlər və bununla orada da günaha yol vermiş olurlar. Şənbə günü və dini bayramlar zamanı ruhlar cəzadan azad olunurlar. Şeol ölüləri udur. Onun nəhəng çənələri var. Qarnı isə doymaq bilmir. Qəniməti hiss etdikcə onun canı aram tapır, genişlənir... Aşağıda Quran ayələrindəki təsvirlərdə deyilənlərə bir yaxınlıq görəcəyik.

BÖYÜK UÇURUM

Xristianların dini təsəvvürlərinə görə, vəfat edənlərin ruhu öləndən sonra üç gün bədənin ətrafında dolanır. Sonra Allaha sitayiş üçün göyə qalxır. Ona görə xristianlar vəfat edən şəxsi ölümün üçüncü günü basdırırlar. Onların inancına görə, göyə qalxan hər bir ruh Allah tərəfindən qoruyucu mələklə birlikdə cənnətlə tanış olmaq üçün göndərilir. Bu tanışlıq altı gün davam edir. Sonra ruh yenə Allahın hüzuruna qayıdır. Daha sonra otuz gün müddətində onu cəhənnəmlə, oradakı bütün cəza arsenalı ilə tanış edirlər. Nəhayət, qırxıncı gün ruh yenə Allahın yanına gedir. Allah qərar verir ki, Qiyamətə qədər məzkur ruh cənnətdə, ya cəhənnəmdə qalacaq. Cənnətin yeri haqda Bibliyada deyilir: «Uca Tanrı cənnəti şərqdə, Edemdə yerləşdirdi. Və yaratdığı adamı orada məskun etdi» (Varlıq, 2: 8). Edemdən çay axır. O, dörd qola ayrılır. Bunların sırasında Dəclə və Fərat da var (Varlıq 2:10-15). Xristian dini ədəbiyyatında cənnət və cəhənnəm yanaşı təsvir olunur. «Yoxsul öldü və mələklər tərəfindən İbrahimin qucağına aparıldı. Zəngin adam da öldü və dəfn edildi. Ölülər aləmində əzab çəkdiyi zaman gözlərini qaldırıb uzaqda İbrahimi və onun qucağında Lazarı gördü. Və bağıraraq dedi: «Ey İbrahim ata! Mənə rəhmin gəlsin. Lazarı göndər, barmağının ucunu islatsın və mənim dilimi sərinlətsin, çünki mən bu aləmdə əzab çəkirəm» (İncil, Lukanın müjdəsi, 16: 22-24). Göründüyü kimi, burada əzab məkanı olan cəhənnəm və cənnət bir-birinə çox yaxın olaraq göstərilir. Lakin bu iki mahiyyət və təyinatca tam zidd olan məkanın arasında olan maneə-sərhəddən də söhbət açılır: «Lakin İbrahim dedi: Mənim balam! ... Bizimlə sizin aranıza böyük bir uçurum qoyulub ki, buradan sizin tərəfə keçmək istəyənlər keçə bilmir, eləcə də oradan bizim yanımıza keçə bilmirlər» (İncil, Lukanın müjdəsi, 16: 25-26). Qurani-Kərimdə də cənnət və cəhənnəmin yaxınlığı, amma aranı maneə kəsdiyi deyilir: «Onlardan hər kimi ölüm haqlayarsa, deyər: «Rəbbim, geriyə qaytar məni. Yarımçıq qoyduğum işimi tamamlaram, yaxşı işlər görərəm». Bir sözdür, deyir o, deməyin nə faydası? Diriləcəkləri günə qədər bir maneə dayanar onların arxasında» (Muminin, 99-100).

İncilə görə, cənnət göydə qərar tutub: «Məsihə aid bir adamı tanıyıram. O, on dörd il bundan qabaq - bilmirəm bədəndəmi, bədəndən xaricmi, Allah bilir – üçüncü göyə (cənnətə) aparılmışdı. Və bu adam barədə onu bilirəm ki, - bilmirəm bədəndəmi, bədəndən xaricmi, Allah bilir – o, cənnətə aparılmış və insanın bəhs etməsi qadağan olan, sözlə söylənməz şeylər eşitmişdir» (İncil, Korinflilərə ikinci məktub, 12: 1-4).

Qurandan fərqli olaraq, İncildə cənnət təsvirlərində cütlərin həyatı haqda deyilmir. O dünyadakı xoşbəxt həyat təsəvvürlərinin sırasına, nədənsə, ailə səadəti daxil edilməyib: «Sonra dirilmə yoxdur deyən sadukeylər onun yanına gəlib soruşdular: «Müəllim, Musa bizim üçün yazmışdır ki, «Əgər bir adamın qardaşı ölüb, arvadı qalarsa, amma uşaqları olmazsa, sağ qalan qardaş onun dulunu alıb, ölən qardaşına nəsil yetişdirsin». Yeddi qardaş var idi. Birincisi arvad aldı, amma övlad qoymadan öldü. İkinci qardaş o qadını aldı və o da övlad qoymadan öldü; üçüncü də belə. Yeddisi də (qadını aldı və) nəsil qoymadı. Hamısından sonra qadın da öldü. Qiyamətdə onlar diriləndə qadın hansının arvadı olacaq? Çünki o, yeddisinin də arvadı olub». İsa da onlara dedi: «Siz müqəddəs yazıları və Allahın qüdrətini bilmədiyinizə görə yanılırsınız. Elə deyiilmi? Ona görə ki, ölülər dirildikdən sonra nə evlənirlər, nə də ərə gedirlər. Ancaq göylərdəki mələklər kimi olurlar» (Markın müjdəsi, 12: 8-25).

İncildə cənnətin təsviri zamanı insanların Allahı görəcəyi də deyilir: «Sevimlilərim, indi biz Allahın övladlarıyıq, amma nə olacağımız hələ izhar olunmamışdır. Ancaq bilirik ki, Məsih zühur edəndə biz ona bənzəyəcəyik. Çünki Onu olduğu kimi görəcəyik» (Yəhyanın birinci məktubu, 3:2). Və ya: «Göydən gələn bir səs eşitdim. Deyirdi: «Budur Allahın məskəni insanlarla bərabərdir və O, onlarla bərabər yaşayacaq. Onlar Onun xalqı olacaq və Allahın Özü onlarla olacaqdır» (Vəhy, 21: 3).

İncildə Cənnət əbədi bir yer kimi təsvir olunur. «Və mən sizə deyirəm: Yalan mamonla (Mamon bütpərəstlərdə sərvət tanrısı olub, daha sonralar sərvət, pul mənasına gəlib – V.S.) özünüzə dostlar qazanın ki, sərvətiniz yox olduqa, onlar sizi əbədi məskənlərə qəbul etsinlər» (Lukanın müjdəsi, 16: 9). Quranda cənnətin varlığı müddətinə qoyulan «nə qədər ki, göylər äórur, yer durur» (Hud, 108) məhdudiyyəti burada yoxdur. Dirilmə ilə bağlı fikirlər Qurandakı Qiyamət məsələsinə bənzəyir. İncildə harada olmasından asılı olmayaraq, bütün ölülərin dirilib Qiyamət günü muhakimə olunacağı göstərilir: «Lakin qardaşlar, gözlərini həyata yummuş olanlar haqqında məlumatsız qalmağınızı istəmirik ki, ümidsiz olan başqaları kimi kədərlənəsiniz. Çünki əgər biz inanırıqsa ki, İsa öldü və dirildi, deməli, Allah İsaya güvənib gözlərini həyata yummuş olanları da İsa ilə bərabər geri qaytaracaq. Çünki Rəbbin kəlamına əsaslanaraq sizə deyirik ki, sağ olan və Rəbbin gəlişinədək yaşayan bizlər heç vəchlə gözlərini həyata yummuş olanlardan qabaq Onun yanına getməyəcəyik. Çünki Rəbb özü yüksək nida ilə, baş mələyin sədası və Allahın şeypuru ilə göydən enəcək və Məsihə aid olan ölülər ən əvvəl diriləcəklər. Ondan sonra yaşayıb sağ qalan bizlər onlarla bərabər Rəbbi havada qarşılamaq üçün buludlar içində qaldırılacağıq və bu yolda daim Rəbb ilə olacağıq» (Saloniklilərə birinci məktub, 4:3-7).

İncilin «Vəhy» adlanan hissəsi Qiyamət təsvirləri ilə daha zəngindir. Burada Quranda olduğu kimi, insanların dirilib mühakimə olunacağı zaman təsvir olunur. Prosesin başlaması üçün öncə bütün ölülər dirilir və bu, şeypur çalınışından sonra başlayır: «Sonra böyük ağ bir taxt və onda Oturanı gördüm. Yer və göy Onun hüzurundan qaçdı. Ölülər kitablarda yazılanlara əsasən mühakimə olundu. Dəniz özündə olan ölüləri təslim etdi, ölüm və ölülər aləmi özlərində olan ölüləri təslim etdilər. Və hər birinə öz əməllərinə görə hökm oxundu. Sonra ölüm və ölülər aləmi odlu gölə atıldı. Bu odlu göl ikinci ölümdür. Və həyat kitabında adı yazılmayan hər kəs odlu gölə atıldı» (Vəhy, 20:11-15).

Xristianlıqda həmçinin İsanın çarmıxa çəkiləndən sonra cəhənnəmə enib şeytanın qüvvələri və ölüm üzərində qələbə çalması haqda rəvayət də var. Bu rəvayət xristian incəsənətində, xüsusən rəssamlıqda geniş yayılmış bir mövzudur. İncilin özündə də buna ayrı-ayrı işarələrin olduğunu görürük: «Bunun üçün belə deyilir: «Yüksəyə qalxdıqda bir ordu əsiri də özü ilə apardı və insanlara hədiyyələr verdi. Bəs bu «qalxdı» sözü nə deməkdir? Yalnız o deməkdir ki, o (əvvəlcə) yerin aşağı qatlarına enmişdir» (Efeslilərə məktub, 4: 8-9). Xristianlıqda olan esxatoloci təsəvvürlər bir sıra məqamlarda yəhudilərinkinə bənzəyir. Xristianlarda da zaman üç dövrə bölünür. İlk dövr yaradılışdan əvvəlki zaman hesab olunur. «Allahın məxfi, gizli hikmətini təbliğ edirik. Allahın zaman başlamazdan əvvəl bizim izzətimiz üçün təxsis etdiyi bu hikməti bu dünyanın hakimlərindən heç biri dərk etməmişdir» (Korinflilərə birinci məktub, 2: 7-8).

İkinci dövrə yaradılış ilə İsanın ikinci gəlişi arasında olan dövrədir. «Atamız Allahın iradəsinə görə Məsih günahlarımız üçün özünü fəda etdi ki, bizi indiki şər dövründən qurtarsın» (Qalatiyalılara məktub, 1:4). Üçüncü isə əbədi həyat dövrəsidir. «Allah Məsihi hər hökmdarlıq, səlahiyyət, qüdrət və hakimiyyətdən və yalnız bu dövrdə deyil, gələcək dövrdə də anılan hər addan çox yüksəltdi» (Efeslilərə məktub, 1: 21); «Lakin mərhəməti böyük olan Allah bizi sevdiyi böyük məhəbbətindən ötrü təqsirlərimiz üzündən ölü olduğumuz halda, bizə Məsihlə bərabər həyat verdi (siz Allahın lütfü ilə xilas olmusunuz). Və Məsih İsa sayəsində Məsihlə bərabər bizi dirildib səmavi aləmdə oturtdu ki, gələcək dövrlərdə öz lütfünün hədsiz zənginliyini İsa Məsihdə bizə göstərdiyi xeyirxahlıqla izhar etsin» (Efeslilərə məktub, 2: 4-7).

Xristian inanclarına görə, İsa Məsihin ikinci gəlişindən sonra dünyada qarışqlıqlar olacaq, millətlər bir-birinə qarşı çıxacaq, təbii və mənəvi fəlakətlər baş alıb gedəcək. Dinsizlərin sayı son həddə çatacaq: «Qoy heç kim sizi heç bir vasitə ilə aldatmasın. Çünki əvvəlcə imandan dönmə zamanı gəlməyincə və əsas mahiyyəti günah olan adam, həlak olacaq şəxs zühur etməyincə o Gün gəlməyəcək» (Saloniklilərə ikinci məktub, 2:3). «Əsas mahiyyəti günah olan adam», «həlak olacaq adam», «qanunsuz adam» deyə təyinlənən bu kəsin islam mifologiyasındakı Dəccalla müqayisə olunması mümkündür. Quranda adı çəkilməsə də, hədis ədəbiyyatında Dəccal haqda bir sıra məlumatlar var. Hesab olunur ki, o, İblislə bağlıdır. Qiyamət ərəfəsi Dəccalın İsa və ya Mehdi qiyafətində insanları aldatmağa çalışacağı deyilir. Buna qədər isə o guya Hind okeanındakı bir adada qayaya zəncirlənib. Əsatirə görə, Qiyamət ərəfəsi Dəccal böyük bir uzunqulağın belində şərqdən zühur edəcək. Bütün kafirlər onun ardınca gələcək. O, Məkkə və Mədinə istisna olmaqla, bütün dünyanı öz hakimiyyəti altına alacaq. Dəccalın hakimiyyətinin qırx gün (bəzi versiyalarda qırx il) sürəcəyi deyilir. Sonra isə guya İsa və ya Mehdi onu məğlub edəcək. İncildə, elə həmin «Saloniklilərə ikinci məktub»da o adamla bağlı bunlar deyilir: «O adam tanrı adlanan, yaxud ibadət edilən hər şeyə qarşı duracaq və özünü hamıdan üstün tutacaq, belə ki, Allahın məbədində (Allahmış kimi) əyləşib özünü Allah kimi göstərəcək» (2:4). «Rəbb İsanın öz ağzından çıxan nəfəslə öldürəcəyi və öz gəlişinin izharı ilə məhv edəcəyi qanunsuz adam o zaman zühur edəcək» (2:8). Deyilən dövrdə yalançı məsih və peyğəmbərlərin çoxsaylı zühuru da gözəlnilən sayılır: «Çünki yalançı məsihlər və yalançı peyğəmbərlər törəyib böyük əlamətlər və xariqələr göstərəcəklər ki, mümkünsə, seçilmiş olanları da aldatsınlar» (Mattanın mücdəsi, 24:24); «Lakin o günlərdə, o məşəqqətdən sonra günəş qaralacaq, ay işığını verməyəcək. Ulduzlar göydən düşməyə başlayacaq və göy cisimləri sarsılacaqdır... O vaxt O mələklərini göndərəcək və Onun seçdiklərini yerin ucundan ta göyün ucuna qədər, dörd külək istiqamətindən toplayacaq. İndi əncir ağacından ibrət alın: onun budağı yumşalıb, yarpaqları açılan zaman bilirsiniz ki, yay yaxındır. Eləcə də siz bu şeylərin baş verdiyini görəndə bilin ki, İnsan Oğlu yaxındır, qapılardadır» (Markın müjdəsi, 13: 24-29); «...Dənizin və dalğaların gurultusundan dolayı çaşqınlıq içində olan xalqlar yer üzündə iztirab çəkəcəklər. İnsanlar qorxudan və dünya üzərinə gələn fəlakətləri gözləməkdən huşunu itirəcəklər, çünki göy cisimləri sarsılacaq» (Lukanın müjdəsi, 21: 25-26).

İncildə Qiyamətin əlamətləri haqda xeyli məlumatlar verilsə də, onun nə zaman olacağını yalnız Allahın bildiyi deyilir: «Lakin o günü, o saatı nə göydəki mələklər, nə də Oğul bilir. Atadan başqa heç kim bilmir» (Markın müjdəsi, 13: 32). Ümumiyyətlə, İncil və Qurandakı Qiyamət təsvirləri bir-birinə çox bənzəyir. İncilin «Lukanın mücdəsi» fəslində oxuyuruq: «O günlərdə hamilələrin və döşü uşaqlı qadınların vay halına» (Lukanın müjdəsi, 21:23). Həcc surəsində isə deyilir: «O gün görəcəksiniz, südəmər körpəsini unudar hər döşü südlü qadın, uşağını düşürər hər hamilə qadın» (Həcc surəsi, 2). Qiyamətin yaxınlaşma əlamətləri olaraq İncildə xalqların, dövlətlərin bir-birinə qarşı çıxması, qıtlıq və qırğınların olması, din adamların təqib olunması, qoşunların Yerusəlimi mühasirəyə alması, oranın «xalqlar tərəfindən tapdanması» və s. də göstərilir.

ƏVƏZ VERİLƏN GÜN

Qurandan əvvəlki səmavi Kitablarda axirətlə bağlı məlumatlar çox olsa da, Qurandakı məlumatlar daha açıq və müfəssəldir. Quran məntiqinə görə, əsl həyat axirət həyatıdır. Ölüm imanlı kəslər üçün fanilikdən əbədiliyə keçid olub, heç bir qorxu və dəhşət yaratmır. Amma cahil və imansız adamlar üçün çox dəhşətli bir qorxu mənbəyidir. Cümə surəsində özlərini Allahın dostları adlandıran yəhudilərə müraciətlə deyilir: «Əgər səmimisinzsə, Allahdan ölüm təmənna edin» (Cümə, 6).

İnsanın bu dünyadakı əməllərinin yarımçıq qalması, istədiyi kimsələrdən ayrılma baxımından təsirli olan ölüm, onu yoxluq kimi qəbul etməyənlər üçün dəhşətli deyil. Həm də ona görə ki, Allaha bağlı olanlar, həyatını haqq uğrunda mücadiləyə həsr edənlər bu dünyada heç də bütün əməllərinin əvəzini görmürlər və çeşidli haqsızlıqlara yol verib, dünya nemətlərindən gen-bol şəkildə yararlananlar var ki, bu dünyada cəzalarını almırlar. Nə qədər insan öz malı, canı ilə haqq uğrunda mübərizə aparır, çətinliklərə məruz qalır və nə zamansa hər şeyin yerbəyer olacağını, haqqın öz yerini tapacağını gözləyir. Haqlı və haqsızın, zalım və məzlumun qarşı-qarşıya gəlib haqq-hesab ediləcəyi gün iman əhli üçün gözləniləndəir və o gün Quranda «yövmiddin» - əməllərin əvəzinin veriləcəyi gün adlandırılıb. Quran təsvirində dünya həyatı oyun-oyuncaq, mal, nüfuz davasıdır. O, keçici bir şeydir və aldanış vasitəsidir. Onun yaradılışında əsas məqsəd insanları sınağa çəkməkdir. Dünyadakı cazibələr imanı zəif kəslərə axirəti unutdura bilər: «O kəslər ki, döndərərlər adamları Allah yolundan, əyri-üyrü görmək istəyərlər bu yolu, onlar, bəli, məhz onlardır axirəti dananlar» (Hud, 19). Məhəmməd Füzuli «Mətləül-etiqad» («Etiqadın başlanğıcı») adlı fəlsəfi əsərində o dünyanın sübutlarından biri kimi bu dəlilləri göstərir: «Bu dünyada Allahın sevimli bəndələrinin zəhmət, düşmənlərinin isə nemət içində olması. Çünki əgər Allahın səxavəti ancaq yemək, paltar, evlənmək və s kimi arzu edilən şeylərin əldə edilməsi ilə məhdudlaşsaydı, onda bu nemətlərin sevimli bəndələrinə verilməsi və onlarda daimi qalması məqsədəuyğun olardı. Sevimli bəndələrin ağır zəhmətindən və Allah düşmənlərinin firavan həyat sürməsindən aydınlaşır ki, sevimli bəndələr üçün vəd olunmuş və həmişə davam edəcək bir nemət, eləcə də düşmənlər üçün həmişə davam edəcək bir əzab vardır. Göründüyü kimi, rahatlıq və sıxıntının hər biri iki hissəyə bölünür. Biri bu dünya ilə bağlı olub, fanidir, o biri axirətlə bağlıdır, daimidir. İnsanların bəzisi fani rahatlığı daimi rahatlıqdan, bəzisi də fani rahatlığı daimi sıxıntıdan üstün tutaraq bu günü üçün seçib».

Dinimizdə olan təsəvvürlərə görə, insan ölümdən sonra iki dəfə cəzaya məruz qala bilər. Kiçik və böyük cəza. Qəbir cənnətin qapısı və ya cəhənnəmin quyusu ola bilər. İddia olunur ki, ilkin məhkəmə qəbirdə olur. İki mələk – Nakir və Münkər adamları ilkin sorğu-suala tutur. Quranda bu mələklərin adı çəkilməsə də, bir sıra ayələr var ki, ilahiyyatçı alimlər onlarla əlaqələndirirlər: «Canlarını almağa gələn zaman mələklər, üzlərinə, kürəklərinə vuran zaman onların necə olar halları?» (Muhəmməd, 27); «Görəydiniz zalımlar ölüm qabağı necə can verirlər. Mələklər uzadaraq əllərini deyirlər: «Haydı, çıxarın canlarınınzı. Allahın adına haqq olmayan şeyləri söylədiyinizə görə, Onun ayələrinə qarşı təkəbbürlük eylədiyinizə görə alçaldıcı bir əzabla verəcəyik cəzanızı» (Ənam, 93); «Görəydin can verən zaman necə əziyyət çəkir kafir olan kimsələr. Önündən, arxasından mələklər onları vuraraq deyirlər: «Dadın yanğın əzabını. Öz əlinizlə gördüyünüz işlərin cəzasıdır bu. Yoxsa bəndələrə əsla zülm eləməz Allah» (Ənfəl, 50-51).

Qurani-Kərimdə qəbir əzabı və kiçik cəza haqda təfsilatlı məlumat olmasa da, iki cəzadan söz gedən ayələri bu cür anlamaq olur: «Bədəvilərdən aramızda ikiüzlülər var, Mədinə əhlindən ikiüzlülüyündə qalanlar var. ... İki dəfə əzaba salacağıq onları. Sonra böyük bir əzaba uğrayar onlar» (Tövbə, 101). «Rəbbimiz! Bizi iki dəfə öldürdün, iki dəfə diriltdin. Etiraf elədik suçlarımızı. Bizdən ötrü çıxış yolu varmıdır? – deyər kafirlər» (Ğafir, 11). Quranda axirətin məsafəcə bu dünyadan çox uzaqda olması fikri də var. «Axirət kimi uzaq olan məkandan dünyada olan Kitaba necə iman gətirərlər görəsən? Quranı öncədən danmışdılar. Dünya kimi uzaq olan məkandan görülməz barədə nə gəldi, danışmışdılar» (Səbə, 52).

«DEMƏYIN NƏ FAYDASI...»

İslamda ölümdən Qiyamətə qədərki zaman və ya aradakı keçid məkanı mənasında «bərzəx», «bərzəx aləmi» anlayışları var. İstər ərəbcədə, istərsə də dilimizdə coğrafi termin kimi «bərzəx» sözü, adətən, iki dəniz arasında qalan quru parçası anlamında işlənilir. Dini termin olaraq, ölümdən sonra Qiyamətə qədər davam edən zaman, dünya ilə axirət arasındakı aləm mənasında işlənilir. Bu söz Quranda üç dəfə işlənilib. Furqan və Rəhman surələrində dadlı və duzlu iki dənizin bir-birinə qarışmasına əngəl olan maneə kimi göstərilir: «Şirin sulu, acı sulu iki dəniz yaratmış, qovuşuq görünür gözə onlar. Qovuşa bilmirlər bir-birinə, maneə kəsibdir aranı» (Rəhman, 19-20); «Bir-birinin yanında qoşa dəniz yaradıb, birinin suyunu içməli, şirin, digərinin suyunu duzlu, acı eləyən və qarışmasınlar deyə aralarında maneəyə qərar verən Odur» (Furqan, 53). Muminin surəsində isə bərzəx ölümlə yenidən dirilmə arasındakı müddət kimi verilir: «Onlardan hər kimi ölüm haqlayarsa, deyər: «Rəbbim, geriyə qaytar məni. Yarımçıq qoyduğum işimi tamamlaram, yaxşı işlər görərəm». Bir sözdür, deyir o, deməyin nə faydası? Diriləcəkləri günə qədər bir maneə dayanar onların arxasında. Sur çalınan gün əsil-nəsəb deyilən şey qaldırılar aradan...» (Muminin, 99-100). Bəzi sufi təfsirçilər hesab edirlər ki, Rəhman və Furqan surələrinin yuxarıda xatırladılan ayələrindəki «iki dəniz» maddi və mənəvi aləm, «bərzəx» isə bərzəx aləmi anlamında işlənilib.

Füzuli «Mətləül-etiqad»da bərzəx aləmi ilə bağlı bir sıra maraqlı nəticələrə də gəlib: «Belə deyə bilərlər: əgər eyni dərəcədə düzgün əməllər etmiş iki şəxsin birè Nuh zamanında, o biri isə bizim dövrümüzdə ölərsə, dirçəliş dövrü hər ikisinin nəfsi eyni ùəzzi alarsa və cənnət həzlərini almaqda bərabər olarlarsa, onda əvvəl ölənin həzzi sonrakından vaxt baxımından çox olar. Bu isə sonra ölən üçün haqsızlıqdır. Buna cavab olaraq deyərik ki, ölüm ilə dirçəliş arasındakı həzz cənnət nemətlərinin daimi olması üçün iztirabla qarışdırılmışdır».

«ELƏ KI TÖKÜLDÜ ULDUZLAR...»

Quranda bütün ölülərin diriləcəyi və böyük mühakimə olacağı gün Qiyamət adlanır. Məhəmməd Füzuliyə görə, Qiyamətə inam islamın ən böyük dayağı, qayda-qanunun ən möhtəşəm amili və hər şeyə malik, hər şeyi bilən Allaha ibadəti vacib edən hökmləri qüvvədə saxlayan səbəblərin ən möhkəmidir: «Çünki insan təbiəti fitrən mütləq zərərlə nəticələnən şəhvət ləzzətlərinə və bədən həzlərinə maildir. Bunların qarşısını yalnız həşr qorxusu və cəza heybəti ala bilər. Belə demək olmaz ki, bunların qarşısını almaq üçün şəriət hökmündən, ümumi qəbul olunmuş qayda-qanundan qorxmaq və ya verilmiş nemətin itirilməsi təhlükəsi kifayətdir. Çünki ola bilər ki, şəriətin hökmü və ümumi qəbul olunmuş qayda-qanun həyata keçirilməsin, neməti itirmək də buna maneçilik törətməsin...» («Mətləül-etiqad»).

Dinimizə görə, Qiyamətin başlayacağı zamanı heç kəs bilə bilməz. Çünki Qurani-Kərimdə açıqca deyilir: «Səndən soruşarlar, Qiyamət saatı nə vaxt gəlib çatacaq? De ki, «Bunu yalnız Rəbbim bilir, Ondan başqa kimsə yoxdur bildirə o vaxtın saatını. Göylərə və yerə ağırlıq kimi çökən o saat kəsdirəcək üstünüzü qəflətən» (Əraf, 187). Quranda Qiyamət günü böyük təbii fəlakətlərin olacağı deyilir: «Böyük bir dəhşətdir Qiyamət gününün zəlzələsi. O gün görəcəksiniz, südəmər körpəsini unudar hər döşü südlü qadın, uşağını düşürər hər hamilə qadın. Sərxoş kimi görünər gözlərinə o gün adamlar, sərxoş deyil əslində onlar. Allahın əzabının şiddətindən bu hala düşmüş onlar» (Həcc 1, 2).

Qiyamətin İsrafilin Suru çalması ilə başlanacağı deyilir: «Elə ki, çalındı Sur, Allahın istədiyi kimsələrdən savayı göylərdə kim varsa, yerdə kim varsa, yıxılıb ölər hamısı» (Zumər, 68). İkinci dəfə Sur çalınanda isə bir yerə toplanacaq hamı (Zumər, 68). Qiyamətin başlaması ilə təbiətdə baş verən fəlakətlərin təsviri çox unikaldır: «O gün yer başqa yerlə dəyişdirilir» (İbrahim, 48); «Qiyamət günü dağları dağıdıb göyə sovurar Rəbbim. Bomboş, dümdüz eyləyər onların yerini» (Ta-hə, 105-106); «Elə ki, büküldü günəş, elə ki töküldü ulduzlar, elə ki yerindən oynadı dağlar, elə ki yiyəsiz qaldı ikicanlı dəvələr, elə ki bir yerə cəm oldu bütün vəhşilər, elə ki aşdı-daşdı dənizlər, elə ki bədənlərə birləşdi canlar, elə ki diri-diri basdırılan körpə qızlar barədə soruşdular ki, günahları nə imiş öldürüblər onları... » (Təkvir 1-9).

Axirətdə hesabın aparılmasının Sura ikinci dəfə üflənəndən sonra olacağı deyilir. Bu zaman əldə olan yazılı qeydlər əsasında hər kəs mühakimə olunacaq: «Hər insanın tale yükünü, gördüyü işlərin yükünü boynuna yükləyib ona daşıtdırarıq və Qiyamət günü vərəq-vərəq açarıq önündə bu kitabı. «Oxu kitabını, sən özün özünə bəsinsən bu gün, özünlə özün çək haqq-hesabını» (İsra, 13-14). Bu əməl dəftərlərində hər şey yazılı olar: «O əməl dəftəri qoyulanda önlərinə orada yazılan işləklərindən görərsən suçlular necə qorxuya düşər: «Vay bizim halımıza, xırdalı-irili nə var, hər şeyi qeydə almış, hər şeyin sayını aparmış bu kitab» - deyərlər» (Kəhf, 49). Bu qeydləri aparan isə mələklərdir: «Sizin üstünüzdə gözətçilər var. Nəcib mələklərdir, hər şeyi yazar onlar» (İnfıtar, 10-11). Hesabın nəticəsi «tərəzinin ağır və yüngül gəlməsi» şəklində ifadə edilib: «Biz Qiyamət günü üçün ədalət tərəziləri qoyacağıq» (Ənbiya, 47); «O zaman (Qiyamətdə) kimin tərəziləri ağır gələrsə, onlar zəfərə qovuşacaq. Kimlərin ki, yüngül gəlmiş çəkisi, onlar itirmişlər özlərini, cəhənnəmdə əbədilik qalarlar» (Muminin, 102-103). Tək insanlar yox, müşriklərin tapınaqları da məhşər ayağına çəkiləcək: «Mələklərə əmr edilər: «Çəkin məhşər ayağına zalımları, onların taylarını, tapındıqları tanrıları» (Saffət, 22).

SIRAT

Yuxarıda deyildiyi kimi, bu dünya ilə axirət arasında körpünün olması haqda fikir müxtəlif dini təsəvvürlərdə var. Dini ədəbiyyatımızda işlənən «sirat» sözü latınca «strata» – «yol» sözünün ərəbləşdirilmiş variantı hesab olunur. «Siratül-müstəqim» şəklində - düzgün yol anlamında Quranda qırx dəfədən artıq işlənilib. Elə ilk surələrdən başlaya bilərik: «Doğru yola yönəlt bizi» (Fatihə, 6); «İstədiyi kimsəni doğru yola çəkər O» (Baqara, 142) və s. Müsəlman esxatoloji miflərində və bir sıra dini araşdrmalarda Sirat başqa anlamda - tükdən nazik, qılıncdan iti körpü anlamında işlənir. Bu körpünün imanı yoxlamaq üçün olduğu deyilir. Bir qisim ilahiyyatçılar möminlərin Siratdan şimşək sürəti ilə keçəcəyini söyləyir. Başqa bir gümana görə, Qiyamət günü Məhəmməd peyğəmbər Sirat körpüsünün sağında, həzrət Əli isə solunda dayanacaqlar. Bu fikir tərəfdarlarının izahına görə, «İkilikdə cəhənnəmə atın hər bir dinsizi, inadkarı. Xeyir işə əngəl olan, zalım olan, dinə şəkk gətirən hər kəsi. O kəsi ki, başqa bir tanrını şərik qoşardı Allaha. Atın onu şiddətli əzabın içinə» (Qaf, 24-26) ayələri ilə Allah Məhəmməd peyğəmbər və həzrət Əliyə müraciət edir. O gün cənnətə həzrət Əlidən fərman alan kəslər girəcək. Güman olunur ki, Sirat körpüsü anlamı islama zərdüştilikdən keçib. Orada xeyirə xidmət edən Vay adlı tanrıdan söz açılır (Maraqlıdır, ölümlə bağlı işlənən «vay» sözünün bu tanrı ilə əlaqəsi varmı? Çox ehtimal ki, ölüm hadisələri zamanı olan «vay» nidası həmin tanrıya ünvanlanıb, mərhumların axirət həyatı ilə bağlı təşvişləri ifadə edib. Sonralar islamın qəbulu ilə bağlı ilkin anlamı unudulub). Guya Vay o dünyada möminləri himayə edir və onları Çinvat körpüsündən keçirərək xüsusi olaraq ayrılan yerə aparır.

«QORXUB ELƏMƏYIN...»

Quranda cənnət iman sahibləri və əməli saleh kimsələr üçün onların yaxşı əməllərinə görə mükafat olaraq hazırlanmış yer kimi göstərilir. Belə fikir var ki, cənnəti təxəyyül etmək belə insanın gücü xaricindədir. Buna misal olaraq Səcdə surəsindən bir ayəni göstərirlər: «Gördüyü işlərə görə gözaydınlığı olaraq özünə veriləcək şeydən heç kəsin xəbəri yox» (Səcdə, 17). Quranda olan cənnət təsvirlərinin, sadəcə, insanlar üçün bir təsəvvür yaratmaq üçün olmasını düşünmək olar. Aydınməsələdir ki, bir anlayışı ifadə etmək üçün ya hansısa bir oxşarı ilə analogiya aparılmalı, ya tam əksi – korrelyatı ilə qarşı-qarşıya qoyulmalıdır. Bu halda korrelyat cəhənnəmdir. Amma cəhənnəm özü də qeybdir. Onun təsvirindəki dəhşətlər də analogiyadır. Çünki cəhənnəmi də təsvir etmək üçün bir qarşılıq olmalıdır. Bu isə cənnətdir. Beləliklə, o dünyadakı yaşantıların təsviri üçün iki qarşılıqlı olaraq bir-birinə zidd anlayış ortaya qoyulur. Onların hər birinə aid məlumatı dərk eləmək, yəqin ki, insan üçün imkansız olduğundan, hər ikisi qeyb olduğundan bu dünyanın informasiyaları ilə analogiya aparılır. Cənnətin təsvirləri üçün insanın çox sevəcəyi, əvəzsiz dərəcədə gözəl təəssüratı yaratmaq üçün bu dünyada insanlara zövq verən ən gözəl anlayışlar sadalanır: yaşıllıqlar, xalçalar, sərinlik, şərab, bal, irigözlü, gözləri heç kimə baxmamış və baxmayacaq qadınlar; cəhənnəm üçün isə qır qazanları, dəhşətli isti və soyuq, sümüklərin sındırılması, zəqqum və s.

Dinimizə görə, qeybin pərdəsi ölümdən sonra qaldırılır. Əgər cəhənnəm və ya cənnət haqda daha müfəssəl məlumat verilərsə, bu qeybin pərdələrinin qaldırılmasına, ölümə bərabər olardı. Digər tərəfdən, dünya düzəni pozulardı, bu düzən o dünyanın qeyb olaraq qalması fəlsəfəsi üzərində qurulub. Ümumiyyətlə, «Siz qeybi bilməzsiniz», «Bu barədə sizə az məlumat verilmişdir» fikirlərinə istinad edib, yuxarıda bir qismi sadalanan təsvirlərin təsəvvür yaratmaq üçün olduğunu ehtimal eləmək olar. Beləliklə, istər cəhənnəmə aid təsvirlərdəki dəhşətlər, istərsə də cənnətə aid komfort və ataraksiya təsvirləri qeybdəki durumu insanlara, həm də ən bilgisiz kəslərə belə çatdırmaq üçündür. Bu səbəbdən istifadə olunan təşbihlərin yerdəki, insanlar tanış olan maddi təsvirlər olması tam təbiidir. Çünki yerdə olmayan bir anlayışın, şeyin, təbii ki, ifadəsi üçün müvafiq söz də yoxdur. Ona görə anlayış nə iləsə müqayisədə verilməlidir. Insan beş duyğuya malik olduğundan, təsvirlər də təsəvvür yaratmaq üçün bu duyğularla hiss edilən əlamətləri sadalayır. Ağrı, isti, soyuq, zəqqum acılığı, bal şirinliyi, şərab təsiri və s. Cənnətə aid dadbilmə ilə dərk edilənlər təsvirlər: «Müttəqilərə vəd edilən cənnət budur: çirkab götürməyən sulu çaylar, dadı dəyişməyən südlü çaylar, içənlərə ləzzət verən şərab çayları, təmiz bal çayları axırlar orada» (Muhəmməd, 15). Gözlə görülənlər: «Yanlarında irigözlü qadınlar var, yalnız öz taylarına zillənmiş baxışları. Əl dəyməmş yumurta sayaq bəmbəyazdılar» (Saffət, 48-49) və s.

Bəzi ayələrdə cənnət və nemətləriylə bağlı təsvirlər dünya və axirət arasında oxşarlıqların olduğunu ifadə edir: «İmana gələnlərə, əməli salehlərə mücdə ver, içindən çaylar axan cənnətlər gözləyir onları. Onlara bu cənnətin meyvəsindən ruzi veriləndə: «Bu ruzidən əvvəl də (dünyada) verərdilər bizə» - deyərlər» (Baqara, 25). Cənnətdəki yaşayış yeri haqda Qurani-Kərimdə «üst-üstə qurulmuş mənzillər» (Zumər, 20), «ev», (Təhrim, 11), «gözəl məskənlər» (Tövbə, 72), «çadırlar» (Rəhman, 72) ifadələri işlədilir. Cənnətdə mələklərin insanlara görünəcəyi də deyilir. Quranda onların mömin və saleh əməl sahiblərinə tanış olmadıqları yeni mühitdə qorxu və üzüntüyə düşməməyi təlqin edəcəyi, onlara qulluq edəcəyi söylənilir: «Rəbbimiz Allahdır» deyəndən sonra doğru yolu tutanların yanına mələklər can almağa gələn zaman deyərlər: «Qorxub eləməyin, qəm-qüssə də yeməyin. Sizə vəd verilən cənnətin mücdəsinə sevinin. Dünya həyatında da, axirət evində də biz sizə dost-yoldaşıq. Ürəyinizdən nə keçirsə, meyliniz nə çəkirsə, var orada sizdən ötrü. Bunlardan hamısına qonaq edər sizi günahlardan keçən, Rəhim Allah» ( Fussılət, 30-32). Quranda Cənnət əhlinin Allahı görməsi haqda da deyilir. Bir qisim təfsirçilər aşağıdakı ayəni məhz belə açıqlayırlar: «Neçə üzlər var ki, o gün gözəlliyi ilə parıldar, Rəblərinə baxarlar» (Qiyəmə, 22-23). Cənnətdə insanlara şərab da veriləcək, amma başqa cür şərabdır bu: «Qədəhləri arxlardan doldurarlar. Ağappaq bir içkidir bu, içiləndə ləzzətlidir, başağrısı vermir, ağlı başdan çıxarmır» (Saffət, 45-47). Bundan əlavə, «Cənnət bağlarında şadyanalıq eyləyər iman gətirən, saleh işlər görən kəslər» (Rum, 15) ayəsini təfsir edən bəzi müəlliflər cənnətdə musiqinin də olacağını deyirlər.

Cənnətin hazırda mövcud olub-olmaması da mübahisə predmeti olaraq qalır. «O cənnət təqva sahibləri üçün hazırlanıb» (Əli İmran, 133) ayəsinə əsasən «hazırlanıb» sözünün «hazırda mövcuddur» anlamına gəldiyini düşünənlər var.

«NƏ BILIRSƏN, NƏDI CƏHƏNNƏM...»

«Cəhənnəm» yəhudicə «gehinnom» – «Hinnom vadisi» sözündəndir. İnsanlara mükafat olaraq vəd edilən cənnətdirsə, cəza yeri cəhənnəmdir. Cəhənnəmdə cəza əbədidir və çox sərtdir: «Zalımlara elə bir od qoyacağıq ki, bu odun divarları hər bir yandan öz içinə alacaqdır onları. Əgər susuzluqdan fəryad çəksələr, metal ərintisi sayaq elə bir su verərik ki, bişirər onların sifətlərini. Bu nə pis içki oldu, bura nə pis yer oldu» (Kəhf, 29). İncildə olduğu kimi, Quranda da cəhənnəm və cənnətin yaxınlığı təsvir edilir: «Cənnətdəkilər cəhənnəmdəkiləri səsləyib dedilər: «Biz gördük ki, gerçək imiş Rəbbimizin bizə vəd elədiyi» (Əraf, 44). Və ya: «İki tərəf arasında pərdə var. Və hər iki tərəfi üzlərindən tanıyan adamlar dayanıblar Əraf üzərində. Cənnət əhlini səsləyərək: «Sizə salam olsun» deyərlər. Bunlar cənnətə girməyiblər, amma cənnətə girməyin arzusu ilə yanırlar. Cəhənnəm əhlinə zillənəndə gözləri: «Zalımların qövmü ilə bir yerdə yerləşdirmə bizi, Rəbbimiz» - dedi onlar. Üzlərindən tanıdığı adamları səsləyib Əraf əhli dedi: «Nə yığdığınız mal-dövlətin, nə də lovğalandığınız şeylərin faydası qalmamışdı sizlərə» (Əraf, 46-48). Cənnət ilə cəhənnəm arasında olan yaxınlığın cəhənnəmin Qiyamət günü gətirilməsi yolu ilə reallaşacağı da deyilir: «O gün ki, gətirilib gəldi cəhənnəm...» (Fəcr, 23).

Bundan başqa, Quranın bir sıra ayələrdə yəhudilərin Şeol təsvirində olduğu kimi, cəhənnəm obrazlaşdırılır, canlı kimi təsvir olunur və bu, təsiri daha da artırır: «Î gün cəhənnəmə: «Doldunmu?» deyərik, «Yenə varmı?» söyləyər» (Qaf, 30). Və ya: «Nə bilirsən, nədir cəhənnəm? Bəşərə dəlicəsinə susamışdır» (Muddəssir, 27-29). Relyef məsələsinə gəlincə, cəhənnəmdə həm yüksəkliklər, həm də quyuların olması fikri var: «Cəhənnəmin dikinə dırmaşdıracam onu» (Muddəssir, 17). Yunan mifologiyasında Sizifə verilən əzab haqqında məlum əfsanə də diklə əlaqəlidir. Sizifə tapşırılır ki, iri bir qayanı dağın başına çıxarsın. O, çox əziyyətlə qayanı yuxarı qaldırır, zirvəyə qoymaq istəyəndə qaya aşağıya yuvarlanır və Sizif üçün əzab yenidən başlanır.

Quranda cəhənnəmin strukturu haqda da məlumat var: «Onun (cəhənnəmin) yeddi qapısı (qatı) var. Hər qapının kafirlərindən ayrılmış olan öz payı var» (Hicr, 44).

DAIRƏVI, YOXSA DÜZXƏTLI ZAMAN?

Dinlər zamanın əvvəli və sonu məsələsinə görə iki qrupa ayrılırlar. Əski Misir, astek, şumer düşüncəsinə, hinduizm və buddizmə görə zaman bir-birinin ardınca gələn dövrələrdən ibarətdir. Bu dövrələmə sonsuza qədər axıb gedir. Dünyada hər şey bitir, «allahlar» da ömrünü sona çatdırır, uzun müddətli – elə həyatın özü qədər davam edən xaos başlayır. Xaos bitəndən sonra isə yenidən hər şey sıfırdan başlayır. «Allahlar» yenidən yaranır, dünyanı yenidən qurur, insan yenidən günahsız olaraq yaradılır, sonra insan yenə илк günaha batır və s. Bu, sonsuza qədər davam edir. Zərdüştilik, yəhudilik, xristianlıq və islamda isə zaman düz xətt üzrə davam edir. İslam zamanın Allahın «ol» əmrindən sonra dünyanın yaranması ilə başlayıb, içində yaşadığımız aləmlə birlikdə davam etdiyini deyir. Aləmin sonu həm də zamanın sonu olacaq. Qiyamətdə zaman da bitəcək və axirət, əbədi dünya həyatı başlayacaq. Əbədiyyət dünyasında isə zaman yoxdur. Cənnət əhli hər zaman eyni yaşda olacaq. Bəzi islam ilahiyyatçıları cənnət əhlinin otuz üç yaşda olması fikrini irəli sürürlər.

Bu iki qrup dini inanc sistemlərində ümumi bir nöqtə var ki, bu da insanın içində yaşadığı müddətin sonlu, müvəqqəti olmasıdır. Amma bu sonun necəliyi məsələsində yenə fərqli cəhətlər üzə çıxır. Birincilərdə son hər bir dövrənin sonu, ikincilərdə isə Qiyamətdir. Hinduizm və buddizmdə «sansara çərxi» deyilən anlayış var. Bu anlayışa görə, ruhlar «paltarını» dəyişərək bədəndən bədənə keçir, saysız transmiqrasiyalarda ruh gah bitki, gah heyvan, gah da insan olaraq yaşayır. İnsan günahkar həyat sürəndə yeni doğulmada onun ruhu günahın dərəcəsinə görə müvafiq bitki və ya müvafiq heyvanın bədəninə keçə bilər. Beləliklə, ruh dələ fırlanğıcda dövr edən kimi dövr edir. Çıxış isə dharmaya əməl etməkdir. Dharma islamdakı şəriət kimi bir şeydir. Onun qaydalarına uyğun həyat sürənlər sansaranın cəngindən qurtarıb mokşaya nail olur. Mokşa artıq özünü Allahın bir parçası kimi dərk etməkdir. Bundan sonra nirvana gəlir. Amma bu da əbədi həyat deyil, çünki yuxarıda qeyd edildiyi kimi, nəinki ikinci dərəcəli «allahlar», hətta Brahma da ölür. Beləliklə, hinduizm, buddizm, lamaizm və onların vasitəsilə monqollarda da əbədiyyət anlayışı yoxdur. İkinci qrupa aid etdiyimiz dinlərdə isə, yuxarıda deyildiyi kimi, axirət deyəndə əbədiyyət nəzərdə tutulur.

Quranın Hadid surəsindəki bir ayədə Allaha nisbət olaraq «Əvvəl» və «Axır» gözəl adları çəkilir: «Əvvəl Odur, Axır Odur, aşkar Odur, gizli Odur» (Hadid, 3). Eyni zamanda cənnət və cəhənnəmin əbədi olması deyilir: «Ayələrimizi dananların, təkəbbürlük edənlərin üzünə açılmaz səmanın qapıları, iynə deşiyindən dəvə keçməyincə cənnətə də girməz onlar. Beləcə cəzalandırırıq günah işlədənləri. Yorğanı, döşəyi oddur onların» (Əraf, 40-41); «Onların bu vəziyyəti məgər od içində əbədilik qalan, qaynar su içizdirilən və bu sudan bağırsaqları doğranan kimsələrin düşdüyü halət ilə birmidir?» (Muhəmməd, 15); «Arxayın-arxayın hər cür meyvədən istəyib yeyə bilərlər burada. Dünyada daddıqları o ilk ölümdən sonra bir daha dadmazlar burada ölümü» (Duxən, 56).

Bilindiyi kimi, «əvvəl» varlığının başlanğıcı olmayan, əzəli olan, «axır» isə varlığının sonu olmayan, əbədi anlamına gəlir. Zamanın xaricində olması baxımından Allah həm əvvəl, həm də axırdır. Allahdan başqa heç kəsin olmaması mənasındakı «axır» kəlməsinə istinad edib axirət həyatında olan cənnət və cəhənnəmin əbədi olmaması qənaətinə gələnlər də olub. Məsələn, səkkizinci əsrdə yaşamış, cəhmiyyə təriqətinin banisi Cəhm bin Səfvan (745-ci ildə edam olunub) düşünürdü ki, nə vaxtsa cənnət və cəhənnəm içindəkilərlə birlikdə yox olacaq. Çünki «axır» atributu yalnız Allaha aiddir. Allah başlanğıcda tək olduğu kimi, sonda da tək olacaq. İslam alimlərinin çoxu Cəhm bin Səfvanın bu fikrinə qarşı çıxıblar və axirət həyatı ilə bağlı ayə və hədislərə istinad edib cənnət və cəhənnəmin əbədi olduğunu, ancaq bu əbədiyyətin Allahın əbədiyyətindən fərqli olduğunu deyiblər. Onların fikrincə, Allahın əbədiyyəti Onun öz iradəsi ilə, cənnət və cəhənnəminki isə Allah iradəsi ilə olduğundan, bu əbədiliklər fərqlidir. Bu isə cənnət və cəhənnəm əhlinin yox ediləcəyi haqda fikirlərin əsassız olması deməkdir.

SON OLARAQ

Insanlar həyatda rastlaşdığı, oxuduğu, eşitdiyi şeyləri həmişə özündən asılı olmayaraq: «İnanım, inanmayım?» sualı ilə qarşılayır. Qeyb məsələsində də belədir. Mövzu elədir ki, çoxları: «Bu məsələyə nöqtə qoymaq imkansızdır» äåéÿ düşünüb çox dərininə varmırlar. Təbii ki, bütün böyük dinlər həqiqəti anlatmaq üçün bəşəriyyətə üz tutub. Amma sîí bir neçə əsrdə dini düşüncənin əslindən uzaqlaşdırılıb tanınmaz şəklə salınması ateist düşüncənin güclənməsinə rəvac verib. Bu üzdən bütün aspektlərdə olduğu kimi, o dünya ilə bağlı dini təsəvvürlər də əhəmiyyətli əksəriyyət tərəfindən ciddi tənqidlə üzləşib. Təbii ki, kosmos, atom əsrində Quran məntiqindən uzaq olan mifoloci düşüncə, esxatoloji rəvayətlər, məntiqsiz hədislərlə elmin qarşısında davam gətirmək olmazdı və buna görə də son əsrlərdə həyat sonrası yenə həyat olması haqda olan inanclar da bir növ istehza obyektinə çevrilib. Çoxları bu barədə danışmaşı, yazmağı, bəzən hətta düşünməyi belə xurafat, cəhalət əlaməti kimi dəyərləndirməkdədirlər. Amma dəqiq elmlərin inkişafı bütün sahələrdə olduğu kimi, bu yöndə də bir sıra yenilkləri üzə çıxarmağa başladı. Mifoloji təfəkkür elmi düşüncə ilə mübarizə apardığı zaman, əsl dini təfəkkür ayrı-ayrı aspektərdə təsdiqini məhz elmi araşdırmalarda tapdı.

Məlumdur ki, on doqquzuncu əsrin sonu, iyirminci əsrin əvvəllərində belə «mömin müsəlmanlarımız» yeri müstəvi şəklində təsəvvür edir, onun öküzün üzərində, öküzün isə balığın üstündə oldüğünü təkidlə deyir, əks düşüncə sahiblərini kafirlikdə ittiham edirdilər. Bu barədə o dövrün tərəqqipərvər ziyalıları yerli dövri mətbuatda («Əkinçi», «Molla Nəsrəddin») yetərincə yazıblar. Amma o dövrün mövhumatçıları Quranın təfsirinə belə hədis ədəbiyyatından baxdıqlarından, dini maarifçilik zəif olduğundan bu cür qeyri-elmi mülahizələr uzun müddət yaşaya bilib. Nəticədə Qurana yetərincə bələd olmayanlar, din deyəndə isə həmin ruhanilərin dediklərini göz önünə gətirənlər elmi nailiyyətlərin guya dini müddəaları alt-üst etməsi inancına sahib olublar. Halbuki ilahiyyatçı alim N.Qasımoğlunun açıqlamasına görə, yerin yuvarlaq şəkildə olması haqda Quranda açıqca deyilir. Belə ki, Şəms surəsinin altıncı, Nəziat surəsinin otuzuncu ayələrində bəzi orta əsr təfsirçilərini dediyi kimi, yerin yayılması, döşənməsi yox, yuvarlaq şəkildə, kürə biçimində yapılmasından söz açılır. Və ya on doqquzuncu əsrdə parlayan və elə həmin əsrdən başlayaraq sönməyə başlayan təkamül nəzəriyyəsi də məhz elmi araşdırmalar sonucunda çökdü. İnsanın meymundan, zürafənin hündür ağaclı meşələrə düşüb ağzı yarpaqlara çatmayan antilopdan, sürünənlərin quruya adaptasiya olunan balıqlardan əmələ gəlməsi kimi son dərəcədə absurd, heç bir elmi əsası olmayan, eyni zamanda, mifoloci və mövhumatçı dünyagörüşü fonunda çox ciddi görünən bu nəzəriyyə embriologiya elminin yaranması, hüceyrələrin tədqiqi sonucunda intihar eləməli oldu.

Paleontoloji tədqiqatlar dörd yüz milyon il yaşı olan akula qalığını üzə çıxarandan sonra aparılan araşdırmalar göstərilən milyon illər ərzində bu növdə zərrə qədər də dəyişiklik yaranmadığını sübut elədi. Son illərdə hüceyrələri əmələ gətirən minlərlə protein molekullarının araşdırılması çox maraqlı nəticələr verib. Məsələn, tərkibində 288 amin turşusu olan, orta böyüklükdə bir protein molekulunun daxilində olan amin turşuları on üstü üç yüz, yəni birin yanında üç yüz sıfır rəqəmi ilə ifadə olunan sayda müxtəlif tərtibdə təşkil oluna bilər. Amma bu variantların yalnız biri həmin proteini formalaşdıra bilər, qalan bütün variantlarda amin turşusu yox, zərərli bir yığnaq alınır. Bütün bu tipli örnəklər kainatı Ulu bir Yaradıcının yaratması fikrinə heç bir alternativ qoymur. Məşhur ingilis riyaziyyatçısı və astronomu Fred Hoyle 1981-ci ildə «Nature» curnalında təkamül nəzəriyyəsi barədə qənaətini belə ifadə edib: «Məxluqatın ən kiçik bir növünün belə təkamül yolu ilə əmələ gəlməsi ehtimalı qasırğanın bir yerə topladığı zibilin zaman keçdikdən sonra "Boinq 747"yə çevrilməsi ehtimalı qədərdir».

O dünyanın varlığı ilə bağlı məsələyə gəlincə, bu barədə istər müsəlman, istərsə də müxtəlif dünya xalqlarında olan esxatoloci miflərdəki bir sıra məqamlar son dərəcədə irreal görünsə də, Quranda olan işarələr və bir sıra digər xalqların əsatirlərində, ayin və mərasimlərində, dini görüşlərində, Tövrat və İncildə qalan ilahi informasiya izləri son dövrün elmi araşdırmaları ilə nəinki ziddiyyət təşkil etmir, əksinə araşdırıcılara ipucu verir. Nəticədə ölümdən sonrakı həyatın varlığı haqda maraqlı qənaətlər üzə çıxır. Yuxarıdan deyilənlərdən göründüyü kimi, bütün dinlərdə belə bir nəticə var ki, ölüm adlandırılan bütövlükdə həyatın sonu yox, fiziki bədənin kapitulyasiyasıdır. Elə son illərdə bir sıra alimlərin tədqiqatlarında da əsas diqqət fiziki bədənin ölümü zamanı mövcudluğun onsuz davamının sübutuna yönəlib. Əldə olan məlumatlar inandırıcıdır və elmin inkişafı ilə yeni uğurların qazanılması da mümkün sayılandır. Çünki söhbət qeybin mahiyyətinin bilinməsindən yox – Qurani-Kərim bunun imkansızlığını deyir («De ki, göylərdə və yerdə olan kimsələr bilməz görülməzi» (Nəml, 65)) - onun varlığının bilinməsindən gedir.

Klinik ölüm keçirənlərin ifadələrindən də qeyb aləmi ilə bu dünya arasında maneə olması anlaşılır. Və bu, ifadələrə görə, hətta orada «olmuşların» belə hansısa bitkin informasiya gətirməsini əngəlləyir. Nəticədə yalnız bunları deyə bilirlər: bəli, nəsə var, çox gözəldir, izaholunmazdır. Və ya təsvirəgəlməz dərəcədə dəhşətlidir. İkinci qisim görüntülərlə üzləşənlər azlıq təşkil edir – 40 %. Deyilənlərdən o nəticəyə gəlmək olur ki, klinik ölüm keçirənlər həyata qayıdanda yaddaşlarındakı bütün məxfi informasiyalar silinir, sadəcə, təəssürat və yolverilən təfərrüat qalır. Qurandakı «Maneə kəsibdir aranı» ayəsinin də məhz informasiya sızıntısının mümkünsüzlüyü anlamına gəldiyini düşünmək olar. Maraqlıdır ki, bir sıra müsəlman ilahiyyatçılar Qurandakı «Şirin və acı sulu iki dəniz var, amma bir-birinə qarışmır» ayəsində məhz fani və baqi dünyanın nəzərdə tutulduğunu düşünürlər.

Yuxarıda demişdik ki, qədim türklərdə qut haqda maraqlı bir inanc vardı. Onlar düşünürdü ki, nəinki ölüm zamanı, hətta insan yatarkən də qut (ruh, həyat enercisi) bədəni tərk edir. O, burun deşikləri vasitəsilə çıxır, sonra yenə bədənə qayıdır. Bu tip təsəvvürlərin müxtəlif elmi araşdırmaların nəticəsi yox, peyğəmbərlər vasitəsilə göndərilən məlumatların sonucu olduğunu güman etmək olar. Bu inanc - ruhun yuxu zamanı bədəni tərk etməsi fikri qədim yunanlarda da olub. Bu isə nəticədə ölümün də yuxu adlandırılıması fikrini doğurub. Yəni hər iki halda ruh bədəni tərk edir. Birincidə orqanizm öz funksiyalarını icra etməkdə davam edir və ruh müvəqqəti gəzintidən sonra yenə bədənə qayıdır. Ölüm zamanı isə o, bədəni birdəfəlik tərk edir. Yuxu ilə ölüm arasında analogiya aparılmasına Homerin «İliada»sında da rast gəlinir. Maraqlıdır ki, yuxu haqda geniş araşdırmalar aparan Ziqmund Freyd də yuxunu ruhi həyatın xüsusi fəaliyyəti sayır. Və hesab edir ki, insan şüuru yuxu zamanı müxtəlif qaynaqlardan əlavə informasiyalar əldə edir. Onun fikrincə, bu fəaliyyətin əsasında əvəzləmə, təhrifetmə, dəyişdirmə əməliyyatı yatır. Bu əvəzləmə əməlyyatı isə, onun fikrincə, diqqətin əsas məzmundan yayındırılmasına yönəlib. Yəni yuxuda hər şey çaş-baş salınır, başayaq verilir. Freydə görə, yuxu gizli şifrəli dildir. Bu dilin üzərində senzura var, onun nəticəsidir ki, fərd təhlükəsiz şəkildə öz həyatını davam etdirir. N. Qasımoğluya görə, Quran ayələrinin birində yuxu da «vəfat» sözü ilə ifadə olunub: «Gecələr sizi vəfat etdirən Odur». Beləliklə, qeyblə təmas nöqteyi-nəzərindən imkanları belə sıralamaq olar: yuxu, klinik ölüm, ölüm. Birinci halda insan ruhu bədəndən çıxıb hansısa informasiyalar almaq imkanı əldə edir və yuxarıda deyildiyi kimi, bu informasiyalar başayaq, dolaşıq şəkildə olur və çox ciddi senzuraya məruz qalır.

İkinci hal isə klinik ölüm keçirənlərin verdiyi informasiyalardar. ABŞ alimi Raymond Moudinin bu sahədə maraqlı tədqiqatları var. O, filosof və həkimdir. 1969-cu ildə Virciniya Universitetinin fəlsəfə fakültəsini bitirib. Doktorluq dissertasiyası müdafiə edəndən sonra Kaliforniya Universitetində tibb təhsili alıb. Müxtəlif vaxtlarda klinik ölüm keçirmiş yüz əllidən artıq şəxslə təmaslarda olub, onların ifadələrini tək-tək nəzərdən keçirərək bir sıra maraqlı nəticələr əldə edib. Bir-birindən min kilometrlərlə uzaqda yaşayan, bir-birini tanımayan, müxtəlif dinlərə, yaşlara, təhsilə malik insanlar, dindarlar və ateistlərin klinik ölüm zamanı «bədəndənkənar təcrübə» nəticəsində yaddaşlarında qalan informasiyalar bir çox hallarda üst-üstə düşür. Yekun nəticə budur ki, ikinci halda – yəni klinik ölüm zamanı da məhz ruhun bədəndən kənarda olması təsviri var. O, hərəkət edir, passiv müşahidəçi kimi ruhsuz qalmış bədəni seyr edir, ilk öncə onu tanımır, maneələri – divarı, adamları asanlıqla adlayır. Bir neçə dəqiqəliyə nəfəsi dayanmış, heç bir tibb təhsili olmayan kəslər sırasından reanimasiya şöbəsində bədənləri ilə həkimlər arasında olan təmasları ruhları bədənə qayıdandan sonra heyrətamiz dəqiqliklə təsvir edənlər olub. Burada da «senzura» barədə deyilir, amma bu senzura öz bədəni ətrafında baş verənlərə yönəlməyib, klinik ölüm keçirənlər nəinki bədənləri olan palatada, hətta qonşu otaqda nə olduğunu görür, sonra bu barədə verdikləri informasiya ilə hamını heyrətə salırlar. İnformasiyalar başayaq yox, pozitivdir. Senzura isə «tunelin o başından» başlayan aləmlə bağlı informasiyalar üzərindədir. Qeyd edək ki, Cəlaləddin Ruminin «Məsnəvi»sində də belə bir maneədən danışılır. Musa peyğəmbər Firondan Allaha iman gətirməyi tələb edəndə tiran öz ölkəsindəki bütün cadugərləri toplamaq haqda tapşırıq verir. Çağırışı eşdən iki məşhur cadugər bunun cadu və ya Tanrı işi olduğunu bilmək üçün atalarının ruhu ilə əlaqəyə girirlər. Ataları onlara deyir: «Oğullarım, bunu açıqca söyləməyə imkan yoxdur. Apaçıq və olduğu kimi söyləməyə izn verilmir. Bu sirr uzaq deyil, gözümün önündədir» («Məsnəvi, III cild, səh. 95). Yuxarıda qeyd etsək də, təkrardan qorxmayıb bir də deyək: bu barədə İncildə də yazılıb: «Və bu adam barədə onu bilirəm ki, - bilmirəm bədəndəmi, bədəndən xaricmi, Allah bilir – o, cənnətə aparılmış və insanın bəhs etməsi qadağan olan, sözlə söylənməz şeylər eşitmişdir» (İncil, Korinflilərə ikinci məktub, 12: 3-4).

Üçüncü hal isə qeyblə birbaşa təmasdır ki, burada hər şey aşkardır, çünki ölüm zamanı qeyb pərdəsi aradan götürülür. Elmin bu sahəyə nüfuz edib nəyisə aşkarlamasının imkansız olduğunu düşünürük. Çünki Müqəddəs Kitabımızda qəflət pərdəsinin ölümdən sonra götürüldüyü deyilir: «Hər kəs öz yanında onu məhşərə çəkib aparan bir mələklə və onun əməllərinə şəhadət verən bir mələklə gəlib çıxır. «Sən bundan dünyada xəbərsizdin. İndi qəflət pərdəsini üstündən götürmüşük, gözlərin artıq itidir». «Budur əməllərinin yazısı» deyir yanındakı mələk» (Qaf, 21-23). Ruhun klinik ölümlə yanaşı, emosional sarsıntı nəticəsində bədəni tərk edib «bədəndənkənar təcrübə» imkanı əldə etməsi haqda məlumatlar da var. Bunu tibdə «autoskopik hallüsinasiya» adlanan vəziyyətlə qatışdırmaq olmaz. Psixotrop vasitələrin qəbulu nəticəsində yaranan qarabasmalar bədəndənkənar təcrübə sayıla bilməz. Klinik ölüm keçirənlərin ifadələri qeyb haqda bir sıra qənaətlərə gəlməyə imkan verir. Aşağıda bu qənaətləri qruplaşdırmağa çalışacağıq. Qeyd edək ki, bu ifadələrin əksəriyyəti Raymond Moudinin «Ölümdən sonrakı həyat» kitabından götürülüb.

Keçmişə qayıdış

Emosional sarsıntı nəticəsində bədəndənkənar təcrübə keçmiş bir nəfərin təəssüratları: «Bu, yayda - mən kollecdə oxuyanda baş verib. Tətil zamanı mən əlavə qazanc üçün yük maşınında sürücü işləyirdim. Bir dəfə səhər maşını şose yolu ilə sürəndə sükan arxasında mürgülədim. Sonuncu dəfə xatırladığım yol işarəsi idi. Bundan sonra dəhşətli qıcırtı eşitdim. Bu, partlayan sağ təkərin səsi idi. Maşın böyük sürətlə aşdı və səkinin üstü ilə yol aşağı – körpüyə doğru hərəkət etməyə başladı. Nə baş verdiyini anlayanda bərk qorxdum. Maşının düz körpünün üstünə yuvarlandığını və ona dəyərək parça-parça olacağını dərk etdim. Elə bu vaxt – yük maşını körpüyə sarı gedəndə mən bütün həyatım barədə düşündüm. Onun əsas dövrlərini çox aydın şəkildə gördüm. Bu, çox real idi. Beş yaşımda olanda Milad bayramında mənə hədiyyə verilən təzə qırmızı maşını necə salıb sındırdığımı xatırladım. İlk dəfə məktəbə gedəndə anamın aldığı sarı plaşın üstünə göz yaşlarımın necə damcıladığını xəyalıma gətirdim. İbtidai məktəbin birinci sinfindən müəyyən xatirələr yadıma düşdü. Mən müəllimlərimin hamısını və hər dərsdə nə keçdiyimi xatırladım. Gənclik illərim, baqqaliyyə mağazasında çalışdığım dövr ardıcıllıqla yadıma düşdü. Bütün bunlar və başqa səhnələr, sadəcə, şüurumda çox sürətlə keçirdi. Bütün bu səhnələr çox tez – hardasa bir saniyə ərzində göz önündən keçdi. Sonra hər şey bitdi. Mən yük maşınının yanında dayanıb ona baxırdım. Öldüyümü zənn elədiyimdən düşünürdüm ki, mələyəm. Sonra əlimlə özümü yoxlayıb gördüm ki, sağam. Yük maşını tamam sınıb dağıldı. Amma mən heç bir yara almamışdım. İndi o gördüyüm səhnələri xatırlaya bilirəm. Amma yəqin ki, bu on beş dəqiqədən artıq vaxt aparacaq. Halbuki onda ani, bəlkə də, bir saniyədən də az vaxtda baş vermişdi. Bu, ağlasığmazdır».

Yuxarıda da deyilmişdi ki, insanın bu dünyadakı bütün fəaliyyəti haqda informasiya toplusu ölümdən sonra ona təqdim olunur. Fərd əvvəllər etdiyi hər bir hərəkəti təfsilatı ilə görmək imkanı əldə edir və bundan sonra əvəz alır. («Budur əməllərinin yazısı» deyir yanındakı mələk. «Aparıb tullayın cəhənnəmə hər natərəs kafiri, xeyir işə əngəl olan, zalım olan, dinə şəkk gətirən hər kəsi. O kəsi ki, başqa bir tanrını şərik qoşardı Allaha... Bu günün gələcəyini öncədən demişdim sizə. Dediyim söz bir olar. Bəndələrə də zülm eləyən dyeiləm» deyir Allah» (Qaf, 23-29). Başqa klinik ölüm keçirənlərdə də həyat boyu baş verənlərin ardıcıllıqla, təfsilatı ilə və yer üzünün bir anı müddətində göz önündə canlandırılması haqda məlumatlar var.

Məkan məsələsi

«Mən huşumu itirdim, sonra xoşagəlməz vızıltı, cingilti eşitdim. Özümü o biri sahilə üzən gəmidə, ya da kiçik qayıqda gördüm. O biri sahildə bütün həyatım boyu sevdiyim adamlar – anam, atam, bacım və başqaları dayanmışdı. Mənə elə gəldi ki, onlar məni öz yanlarına çağırırlar, bununla belə öz-özümə dedim: «Yox, mən sizə birləşməyə hazır deyiləm. Mən ölmək istəmirəm, mən buna hazır deyiləm». İndi başa düşürəm ki, bu ən yüksək səviyyədə qəribə təəssüratdır. Çünki bütün vaxt ərzində tibb bacılarının hamısını görürdüm, hətta onların mənim bədənimlə necə rəftar etdiklərini seyr edirdim. Mənə elə gəldi ki, mən əməliyyat stolunda uzanan, həkimlərin və tibb bacılarının özünə gətirmək istədikləri xəstədən daha çox bir müşahidəçi rolundayam. Var qüvvəmlə öz həkimimə təlqin etmək istəyirdim: «Mən ölmək istəmirəm». Lakin heç kəs məni eşitmirdi. Həkimlər, tibb bacıları əməliyyat otağı, qayıq, su və uzaq sahil hamısı bir-biri ilə birləşmişdi. Elə bir təəssürat yaranırdı ki, sanki bu səhnələr üst-üstə qoyulub. Nəhayət, qayığım o sahilə çatdı, (yuxarıda deyildiyi kimi, şumer və yunan mifologiyasında da yeraltı dünyanın sərhədi olaraq çay, nəqliyyat kimi isə qayıq göstərilirdi – V.S.) amma sahilə yan almadan birdən geriyə döndü. Həkimlərin məni eşitməsinə nail oldum və dedim: «Mən ölmək istəmirəm».

Moudinin dindirdiyi şəxslərin çoxu bu fikri dəstəkləyir ki, ruh bədəndən çıxandan sonra «ruhi bədən» adlandırıla biləcək bir formaya girir. Bunun olması ilə bağlı fikirlər bir-biri ilə düz gəlir. Yəni hamı bu «bədənin» forma olduğunu təsdiq edir. Amma necəliyi məsələsində fərqlər var. Dəyirmi, bulud şəklində, fiziki bədənə oxşar, tüstüyə oxşar, buğ, şəffaf bir şey, nazik bir şey, enerci topası. Klinik ölüm keçirmiş kəslər öz ruhi bədənlərində hərəkətlərini uçmaq, üzmək, çəkisizlik hissi kimi təsvir edirlər.

Qayıtma

«O dünyaya gedənlərin» çoxu ilk öncə qayıtmağa çalışır. Amma ölümü müəyyən həddə çatanda öz bədəninə qayıtmaq istəmir, hətta müqavimət göstərməyə çalışır. Bəziləri bu qayıtmanın öz arzuları ilə olduğunu deyirlər: körpə uşaqlarna görə, təhsilini davam etdirmək üçün və s. Bir çoxları deyir ki, Allah və ya «işıq saçan varlıq» onların geri qayıtmaq arzularına müsbət cavab verəndən sonra qayıdıblar. Amma qayıtmamaq üçün çalışanlar da olurmuş. Aşağıdakı hadisədə nəql edilən kimi. «Xalam sonuncu dəfə xəstələnəndə yanında idim. Xəstəliyi çox ağır keçirdi. Qulluğunda dururdum. Bütün xəstəliyi dövründə növbə ilə ailə üzvlərindən bir nəfər onun sağalması üçün dua oxuyurdu. Bir neçə dəfə xalamın nəfəsi dayandı. Sonra həyata qayıtdı. Bir dəfə o, mənə baxdı və dedi: «Coan, mən ölməliyəm, ora yetişməliyəm, ora çox gözəldir. Orada qalmaq istəyirəm, ancaq bacarmıram, çünki siz daim dua oxuyursunuz ki, sizinlə qalım. Xahiş edirəm, daha oxumayın». Biz daha dua etmədik və xalam tezliklə öldü».

Ruhun yenidən bədənə qayıdıb yerini tutması ilə bağlı bir-birindən xəbərsiz olan klinik ölüm keçirənlərin verdiyi məlumat da çox oxşardır. Çoxları bədənə qayıtmanın təkanla olduğunu xatırlayır: «Mən tavanın altında qərar tutub həkimlərin fiziki bədənimlə necə əlləşdiklərini müşahidə edirdim. Sinəmə elektroşok tətbiq edəndən sonra bədənim dartındı və yük kimi bədənimə düşdüm». Bir çox halda ruhun bədənə qayıtmasının yolu haqda deyilənlər də oxşardır. Klinik ölüm səfəri yaşayanların çoxu ruhun bədənə qayıdanda başdan daxil olduğunu deyir. Bəlkə, dilimizdəki «canı boğazına yığılmaq», «canı ağzına gəlmək» frazeoloci birləşmələri də bu düşüncənin nəticəsidir. Yəni ruh bədəndən çıxanda da baş vasitəsilə çıxır.

İşıqlı varlıq

Raymond Moudi bu nəticəyə gəlir ki, müsahibə aparılan adamların çoxunun nurlu varlıq haqda dedikləri heyrətamiz dərəcədə bir-birinin eynidir. Êlinik ölüm yaşayanların hamısı onu təsəvvürəgəlməz dərəcədə parlaq, amma göz qamaşdırmayan bir işıq kimi təsvir edirlər. Və onu da bildirirlər ki, işıqlı varlığın emanasiya elədiyi, yəni şüalandırıb ölənləri bürüdüyü məhəbbət və hərarət sözlə ifadə edilə bilməz. Onunla söhbət heç bir dildə olmur, çünki əlaqə sözsüz həyata keçirilir. Raymond Moudi bunun şeytanın vəsvəsəsi olması haqda (guya klinik ölüm keçirənləri şeytan aldadıb o dünyanın olması haqda yanlış məlumat verir) ehtimalları qətiyyətlə rədd edir: «Əgər bu, şeytan işidirsə, niyə bu adamlarda ilahiyə sevgi daha da artır və onlar həyatlarının qalan hissəsini daha da bitkin, birmənalı və mükəmməl iman sahibi kimi davam etdirilər? Əgər şeytan müdaxiləsi varsa, bu, həmin adamların azmasını hədəfə almalı deyildimi? Nəticədə adamlar dünyaya daha çox bağlanmalı, şeytana sərf edən bir ömür yaşamalı deyildilərmi?»

Xəbərləşmə

Bədəndənkənar təcrübə keçənlərin əksəriyyətinin sözlərindən doğan bir qənaət də budur ki, istər işıqlı varlıqla, istərsə də başqa «o sahil sakinləri» ilə mükalimə səslənişli, akustik dil vasitəsilə baş vermir. Bu ünsiyyət vasitəsi daha anlaşıqlıdır və səssizdır. Bu, bəlkə də, dilin imkansızlığı ilə bağlıdır. Bəllidir ki, insan bütün təəssüratları beş duyğu orqanı ilə əldə edir və dillə ifadə edir. Dil isə yalnız konkretləşib ümumin və ya əhalinin bir qisminin anlayış şəklində dərk etdiyi nəyisə ifadə edə bilər. Yalnız fərdə aid olan yaşantı, müşahidə bu beş duyğunun vasitəsilə qəbul olunanda belə müvafiq sözlər olmayanda ifadəolunmaz olur. Sözün deməkdə aciz olduğu mətləblər var ki, başqa incəsənət sahələri – musiqi, rəqs, rəsm və s. ilə ifadə olunur. Klinik ölüm keçirənlərin əksəriyyəti bir məsələdə ortaq fikrə gəlir ki, «bədəndənkənar təcrübə» zamanı o dünya ilə bağlı gördüklərini sözlə ifadə eləmək imkansızdır. Hələ eramızdan əvvəl Platon yazırdı: «Dil tam gerçəkliyi düzgün izah etməyə qadir deyil. Sözlər cismin tam mahiyyətini açmaq əvəzinə gizlədir. Bu, o deməkdir ki, gerçəkliyi olduğu kimi ifadə edəcək söz yoxdur. Bunu yalnız oxşar, uydurma və başqa dolayı üsullarla izah etmək mümkündür». Əlavə etsək ki, yeni tərtibdə, yeni «ruhi bədən» əldə edəndə insan yeni duyğular da əldə edə bilər, onda bu duyğular vasitəsilə hiss etdiklərinin bu dünya həyatında işlətdiyimiz dillə ifadəsinin imkansızlığına heç bir şübhə qalmır. Başqa bir səbəb kimi isə bu ünsiyyət prosesində fiziki bədənin iştirak etməməsini göstərmək olar.

NƏHAYƏT

Qeybə inam dinimizdə çox prinsipial bir məsələdir. Quranda o dünyanın varlığına inam Allaha imanla bərabər tutulur: «Təbii, təəccüb eləyəcəksən, təəccüblüdür onların sözləri: «Biz torpağa qarışandan sonramı yenidən xəlq olacağıq? Rəblərini dananlardır belələri» (Rad, 5). Çünki əgər Allah var, qeyb aləmi yoxsa və hər şey elə bu həyatla sona çatırsa, sonra heç bir cəza və ya mükafat yoxsa, onda ya bu dünya məhkəmə salonu olmalı, hər kəs cəzasını elə buradaca almalı idi. Ya da bu qəbul edilməlidir ki, insanlara göndərilən Kitablar daha çox səmimiyyəti olan adamları dünya nemətlərindən, rahat yaşayışdan məhrum eləmək, onlara zülm eləməklə nəticələnir, Uca Tanrı səmimi insanların pak inancından, təmizliyindən onların ziyanına olaraq istifadə edir. Bu isə imkansızdır. Bu qədər mükəmməl düşünülmüş dünya düzənində belə məntiqsizliklər üçün, belə sapqın düşüncələr üçün, belə ədalətsizliklər üçün heç bir çərrə qədər də yer yoxdur. Uca Tanrı təkcə göndərilən Kitablarda yox, kainat kitabında da äöøöíÿí, araşdıran bəndələr üçün dəlillər olduğunu deyir: «Allahdır göylərin, yerin yiyəsi. Hər şeyə qadirdir O. Göylərin və yerin yaranışının, gecə ilə gündüzün növbələşməsinin, şübhəsiz, dəlilləri var düşünən başlar üçün. Ayaq üstə durarkən, bir yerdə oturarkən, böyrü üstə uzanarkən Allahı anar, göylərin və yerin yaranışını düşünə-düşünə deyər onlar: «Rəbbimiz, Sən bunları boş yerə yaratmadın, həmd olsun Sənə» (Əli İmran, 189-191).

Allaha imanla qeybə iman başqa dinlərdə də qoşa düşünülür. Yuxarıda adı çəkilən Amerika filosofu Korliss Lamont yazır ki, bir xristian kəndlidən soruşurlar: «Axirətə inanırsanmı?» O belə cavab verir: «Axirət yoxsa, Allah mənim nəyimə lazımdır». Son dərəcədə allahsız görünən bu cavabın özü çox məntiqidir. Dünya düzənini o dünyasız təsəvvür etmək olmaz. O dünyasız həyat yarıda qırılıb qalmış bədii əsər kimi yekunsuz, mənasız, məntiqsiz və çox ədalətsiz olardı. Dünya əvvələr də qeyd elədiyimiz kimi, qafasız və vələdüzzina bir atomun iki olmaq istəyindən yaranmayıb və kortəbii şəkildə antilopun zürafə, balığın suda-quruda yaşayan, meymunun adam olmaq istəyi ilə də irəliləmir. Dünyada böyük bir ilahi sahman var. Hər bir qar dənəsinə belə oricinal cizgilər verən, yaratdığı məxluqların zahiri və daxili arxitektonikasında Özü Özünü təkrarlamayan Ulu Tanrı yaradıb öz nəfəsini üfürdüyü, mələklərdən üstün tutduğu insanı nə bu dünyada yiyəsiz qoyur, nə də bədəni öləndən sonra onu heçliyə qovuşdurur. İnsanların bütün ömrünü fəda etdiyi ideallar, canını qurban verdiyi müqəddəs məsləklər, təbii ki, və yaxşı ki, heçliyə qovuşmur. Hər şey yaratdıqlarına yiyə duran, «hər bir canı nəzərə alan», onların hər bir hərəkət və hərəkətsizliklərinin qeydiyyatını apartdıran, büdrəyənlərin qolundan tutan, yaxşılıq edənlərin bir neçə qat əvəzini verən kərəm və cəlal sahibi Uca Tanrının hökmü altındadır. Cəlaləddin Ruminin sözləri ilə desək, ölən bədəndir, ruh isə Allahın üfürdüyü nəfəsdir və o ölə bilməz.

VƏ

Bütün bu deyilənlər kimlərəsə subyektiv də görünə bilər, amma mövzunun yetərincə maraqlı olmasını düşünərək və yuxarıdakı bir sıra fakt və onlardan doğan qənaətləri imanın möhkəmlənməsinə doğru addım hesab edərək, biz oxucunun diqqətini Quran hikmətlərinə sövq etməkdə özümüzü haqlı saydıq.

Biz adamlara o dünyanın olmasını sübuta çalışmırıq, sadəcə, Allaha inanan kəslərin o dünyaya da inanmalı olduqlarını düşünür, bu halda haqlı olduqlarını müdafiə etməyə çalışırıq, eyni qənaətdə israrlı olduğumuzu demək istəyirik. Və biz onu da istisna etmirik ki, bu yazını oxuyanların hansısa bir qismi bizim kimi düşündüklərinin fərqində olacaq və yəqin ki, öz qənaətlərinin doğruluğuna inamları bir qədər də artacaq.