«Rəngarəngdir sizdən ötrü yer üzündə yaratdığı nə varsa. Bunda da, şübhəsiz, bir ayə var ibrət alanlar üçün»
(Nəhl 13)

Rənglər Allah tərəfindən insana verilmiş ən gözəl nemətlərdən biridir. Həm canlı, həm də cansız aləmdə qüsursuz bir rəng uyumu hakimdir. Əsrarəngiz təbiət mənzərələri, rəngbərəng kəpənəklər, çiçəklər, quşlar, heyvanlar, dəniz dibinin rəngli dünyası, buludlu və günəşli göy üzü. Bütün bu gözəllikləri yaradan hüdudsuz bir zövq və iradə sahibi var. Allah taala rəngi də ayət – dəlil adlandırır. Nəticə çıxarmağımızı, düşünməyimizi istəyir. Allah taala Özünün rəng sənətinin ucalığını Quranda xüsusi vurğulayır: «Sən Allahın boyasına bax. Kim Allahdan daha gözəl boya vura bilər?» (Baqara, 138).

«RƏNGARƏNGDİR SİZDƏN ÖTRÜ YER ÜZÜNDƏ YARATDIĞI NƏ VARSA»

Uca Tanrı yeknəsəqliyi sevmir. O, rənglərin də neçə çeşidini yaradıb. Bu rənglər insanlar üçün həm ətraf mühiti yaxşı tanımaları, həm də ruha verdiyi estetik zövq cəhətdən əhəmiyyətlidir. Allah taala rəng fərqliliyini qüdrət əlaməti olaraq verir: «Göyləri, yeri yaratmış, dillərinizi, rənglərinizi fərqli eləmiş. Bunlar Onun qüdrətinin dəlilləridir. Şübhəsiz, bunlarda ayələr var elmli kəslər üçün» (Rum 22); «Göydən su göndərmiş Allah. Görməzmi oldun bunu? Bununla rəngarəng meyvələr yetirmişik. Biz dağlarda ağa, qırmızıya, sarıya, tünd qaraya, müxtəlif rənglərə çalan iri-iri yollar açmışıq» (Fatır 27); «İnsanları, heyvanları, mal-qaranı da müxtəlif rənglərdə yaratmışıq beləcə» (Fatır 28); «İnsanlara şəfa gətirən rəngarəng bir bal çıxar bu arının qarnından. Şübhəsiz, bunda bir ayə var düşünən kimsələr üçün» (Nəhl 69); «Rəngarəngdir sizdən ötrü yer üzündə yaratdığı nə varsa. Bunda da, şübhəsiz, bir ayə var ibrət alanlar üçün» (Nəhl 13).

«YAMYAŞILDIR HƏR İKİSİ»

Quranın insana ən çox sevdirdiyi rəng isə yaşıldır. Çünki yaşıl həyatdır, mövcudluğun davamıdır: «Sizə göydən su göndərən Odur. Hər növ bitki bitirdik Biz bu su ilə. Hər bitkidən bir yaşıl çıxardıq, hər yaşıldan bir-birinin üstünə minmiş dənələr. Bir-birinə bənzəyən və bənzəməyən meyvələri - xurma ağaclarının düyümlərindən sallanan salxımlar, üzüm bağları, zeytun və nar yetişdirdik. Bar verib yetişən zaman nəzər salın hər birinin meyvəsinə. Bunlarda, şübhəsiz, iman gətirənlər üçün çoxlu-çoxlu dəlil var» (Ənam 99). Quranda cənnət də yaşıl təsvir olunur: «Adn cənnətləri gözləyir onları. Oralarda ayaqları altından çaylar axar, qızıl-qızıl bilərziklər taxarlar, nazik, qalın yaşıl geyimlər geyərlər, taxtlarda əyləşərlər. Bu nə gözəl ne'mət imiş, buralar nə yaxşı imiş» (Kəhf 31); «Bunlardan savayı daha iki cənnət də var. Elə isə hansı ne'mətini danırsınız Rəbbinizin, deyin bunu adını. Yamyaşıldır hər ikisi» (Rəhman 62-64). Yaşılın Quranda sevimli rəng olmasını ərəblərin səhrada yaşaması və yaşıllıq ehtiaycı ilə əlaqələndirmək olmaz. Çünki Müqəddəs Kitabımız bütün bəşəriyyətə göndərilib. Bundan başqa, cənnət təsvirlərindən görünür ki, bu rəng təkcə təbiət təsvirləri ilə bağlı deyil. Cənnət əhlinin paltarları, yastıqları da yaşıl təsvirdə verilir: «Gözəl-gözəl xalçaların üstündə yaşıl-yaşıl yastıqlara söykənər cənnət əhli hurilərlə yan-yana. Elə isə hansı ne'mətini danırsınız Rəbbinizin, deyin bunun adını» (Rəhman 74-76); «Yaşıl, nazik ipəkdəndir paltarları» (İnsan 21).

Yaşıl rəng bu dünyada da və müsəlman olmayanlar tərəfindən də seviləndir. Rəng terapiyasında yaşılın öz yeri var. Bu rəngdən astral bədənə ahəng vermək üçün istifadə olunur. Alman şairi İ.V. Gete «Rəng haqqında təlim» adlı əsərində yazır: «Rəng görmə hissinə, onun vasitəsilə də əhval-ruhiyyəyə təsir edir. Ona görə incəsənət elementi kimi götürdükdə rəng ali estetik hisslərə təsir üçün istifadə oluna bilər... Bizim gözümüz yaşıl rəngdən həqiqi ləzzət alır. Hərgah hər iki ana rəng (göy və sarı) eyni tənasübdə qatılıbsa və onların heç biri seçilmirsə, onda gözümüz dincəlir. Ona görə daim olduğun otaq üçün, adətən, yaşıl rəngi seçirlər».

RƏNGLƏRİN RƏMZLƏŞMƏSİ

Zaman-zaman bir sıra rənglər müəyyən rəmzlərə də çevrilib. Ağ təmizlik, aydınlıq, xeyir yükü ilə yüklənib, qara isə şərlə. Rəng araşdırıcısı Kristofer Rou yazır: «Bir sıra ibtidai cəmiyyətlərdə əsas zidd qütblərə rast gəlirik. Bunlar xüsusi rəmzi məna yükü daşıyır. Məsələn, yuxarı və aşağı, sağ və sol, işıq və qaranlıq. Bu cütlərdə yuxarı, sağ və işıq xeyir və həyatla, aşağı, sol və qaranlıq isə şər və ölümlə assosiasiya olunub. İşıq və qaranlıqla yaxından bağlı olan ağ və qara da belə cütlərdəndir». Ağ rəng işıq mənası verəndə, qara zülmət, ağ həyat mənası verəndə qara ölüm, ağ təmizlik və sahman mənası verəndə qara çirk və xaos anlamında işlənib.

Bəzi Afrika xalqlarında indiyə kimi öz qara ciyərinə and içmə adəti var. Əgər and içən inandırmaq istəyirsə ki, onun niyyəti doğru-dürüstdür və heç bir bəd niyyəti yoxdur, onda xüsusi vurğulayır ki, «qaraciyəri ağdır». «Onun qara ciyəri qaradır» ifadəsi isə bəd niyyətli olma anlamına gəlir. Buna bənzər ifadə bəzi rayonlarımızda da var. Kiməsə rəğbətin olmaması anlamında «Onunla qara bağırım ağ deyil» - yaxşı münasibətim yoxdur ifadəsi işlənir. Bundan başqa, bədniyyət mənasında «qaranəfəs», bədbəxt mənasında «qaragünlü», kinli mənasında «qəlbiqara» ifəadələri də yayılıb.

«ONUN SARAYI QARA PALÇIQDANDIR»

Qədim yunanlarda qara rəng şər və ölümlə assosiasiya olunurdu. Yunan cəhənnəmi – Tartar qara rəngdə təsvir olunurdu. Homerin əsərlərində, demək olar ki, bütün hallarda «qaranlıq», «zülmət» sözü qəhrəmanların ölümü ilə bağlı işlədilir:

Qəzəblənmiş Odisseyin mis nizəsi o cavanın
Gicgahından dəyib çıxdı bircə anda o tərəfdən.
Demokontun gözlərinə dəhşətli bir zülmət çökdü.
(İliada, 4: 504-506 ).

Qədim yunan filosofları da ağ və qara rənglərin xeyir və şərlə bağlılığına şübhə etmirdilər. Platon yazırdı: «Harada qarşılıqlı münasibətlərdə işıq, nur yoxdusa, orada zülmət hökmranlıq edir, orada heç kəs haqq etdiyi şərəfə, hakimiyyətə, müvafiq hüquqlara nail olma bilməz»

Qədim xalqların çoxunda yaxşı dünya göydə, şər və ölüm isə yerin altındadır və qaranlıqdır. Qədim türklər yaxşı adam öləndə onun ruhunun cənnətə uçduğunu – ucaldığını, pis adamın ruhunun isə yerin altına, qaranlıq dünyaya getdiyini düşünürdülər. Altaylılarda şər «allah»ı Erlikin yeraltı qaranlıq dünyada yaşadığı deyilirdi. Onunla bağlı təsvirlərdə qara rəngdən istifadə gen-boldur: qulaqlarının dalına keçirilən uzun, qara qıvrım bığları var. Qara və keçəl öküzə, qara yorğa ata və ya qara çəpsiz qayığa minib gəzir. Əlinə qamçı əvəzinə qara ilan götürür. Onun sarayı qara palçıqdandır. Altaylılara görə, ilk qara (şər ruhlarla əlaqədə olan) şamana cadunu - qamlamanı Erlik öyrədib.

«KİMİN OĞLU-QIZI YOXDURSA, QARA OTAQDA OTURDUN»

«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında da qara rəng mənfi kimi dəyərləndirilir. «Dirsə xanın oğlu Buğac xan boyu»nda deyilir: «Xanlar xanı Bayındır xan ildə bir dəfə şadlıq edib oğuz bəylərini qonaq edərdi. Yenə şadlıq məclisi qurub, atdan ayğır, dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırmışdı. Bir yerdə ağ otaq, bir yerdə qırmızı otaq, bir yerdə qara otaq qurdurmuşdu. «Kimin oğlu-qızı yoxdursa, qara otaqda oturdun, altına qara keçə döşəyin, önünə qara qoyun ətinin qovurmasını gətirin. Yeyir, yesin, yemirsə, dursun getsin» demişdi. «Oğlu olanı ağ otağa, qızı olanı qırmızı otağa yerləşdirin, Oğlu-qızı olmayanı Allah qarğayıb, biz də qarğayarıq, qoy bilsin» demişdi. Əgər Bayındır xan cahiliyyə dövrünün ərəbi olsaydı, qara otağa, yəqin ki, qızı olanları göndərərdi. Amma, görəsən, Oğuz bəyləri oğlu olmayanları qırmızı otaqda oturtmaqla nəyəsə nail olmağımı düşünürdülər? Çünki müasir rəng terapiyasında vücuda enerci qazandırmaq üçün qırmızı rəngdən istifadə olunur. Təsbitlərə görə, bu rəng qanda adrenalinin miqdarını artırır, iş qabiliyyətini yüksəldir, ona görə ləng, zəif adamlar üçün məsləhət görülür.

Qara rəngə gəlincə, görünür, bu rəngin uğursuzluq, bədbəxtlik, bədbinlik əlaməti olduğu insan şüurunda anadangəlmə fiksə olunmuş vəziyyətdədir. Çünki psixoloci araşdırmalar göstərir ki, qayğı və sevgidən məhrum olan uşaqlar şəkil çəkəndə, adətən, qara cizgilərə daha çox üstünlük verir, lüzum olmayanda da ona əl atırlar.

«GÖNDƏRDİK Kİ, ÜZÜNÜZÜ QARALDARAQ PİS GÜNƏ QOYALAR SİZİ»

Bəs bir sıra mədəniyyətlərdə o cümlədən islamda qara rəng niyə belə rəmzləşib? Zənnimizcə bu, Quranda qara rəngin, bir qədər dəqiq desək, qaralma prosesinin uğursuzluq, məğlubiyyət, pis aqibət kimi verilməsi ilə bağlıdır. Üz qaralırsa, elə bil o üzə cəhənnəmin rəngi yansıyır, rəsm əsərlərində yaxındakı predmetlərin rəngi bir-birinə düşdüyü kimi. Ayələrə nəzər salaq: «Yaxşılıq eləsəniz, özünüzə yaxşılıq eləmiş olursunuz. Pislik eləsəniz də eləcə. Sonuncu olacağın və'dəsi yetişən zaman yenə bəndələrimizi göndərdik ki, üzünüzü qaraldaraq pis günə qoyalar sizi...» (İsra 7); «Qat-qat artıq qaytararıq yaxşı işi yaxşı sona çatdıranın haqqını. Nə qara ləkə, nə alçaqlıq ləkəsi götürməz onların üzü» (Yunus 26); «Görərsən qiyamət günü necə qaralır Allahın adına yalan yaxan kimsələrin üzləri. Cəhənnəm deyilmi məgər təkəbbürlü kimsələrin yuvası?» (Zumər 60); «O gün ağarar bə'zi üzlər, qaralar bə'zi üzlər. Üzüqara olanlara «İman götirəndən sonra kafirlikmi etdiniz? Elə isə dadın əzabı» deyiləcəkdir. Üzüağ olanlarsa Allahın rəhmətində əbədilik qalarlar. Bunlar Allahın ayələridir. Bunları sənə haqq olaraq oxuyuruq. Aləmlərə [heç kimə] zülm eləmək istəməz Allah» (Ali İmran 106-108); «And içəndə «Allah qoysa» deməmişdilər. Onlar yuxuda ikən Rəbbinin dərgahından gələn bir bəla bürüdü bu bağı. Qap-qara qaraldı bağ» (Qaləm 18-20): «Doğulan çağasının qız olduğu xəbəri müúdə verilən zaman onlardan bir kimsəyə hirsindən qəmə batar, üzü qapqara qaralar» (Nəhl, 58); "Ancaq Rəhmana caladıqlarının müjdəsini verəndə onlardan bir kimsəyə, hirsindən qaralar o, qəm-qüssəylə dolar o" (Zuxruf, 17).

Göründüyü kimi, bu ayələrdə daha çox üzlərin, sifətin, rəngin qaralmàsından söhbət açılır. Bu, pis aqibət anlamı verir. Amma adicə qaranın yaxşı anlamı da var. Cənnət əhlində qara gözlülük gözəllik elementi kimi təqdim olunur.. Vaqia surəsinin 22-ci ayəsi Kraçkovski məalında «qara, irigözlü» şəklində verilib. Bu ayədə hurilərdən danışılır. Başqa məallarda «qara» sözünə rast gəlməsək də, Həmdi Yazır öz təfsirində «hur» sözünü «gözünün qarası daha qara, ağı daha ağ» şəklində izah edir. Burada qara rəngin mənfi yükünü düşünmək absurddur. Amma onu da nəzərə almaq lazımdır ki, ayədə söhbət cənnətdən gedir. Qurani-Kərimdə şərabın cənnətdə «başqa cür» olması, «başağrısı vermədiyi, ağlı başdan çıxarmadığı» vurğulanır, insanlara zövq verdiyi deyilir.

Nəhayət, başqa bir xüsusa diqqəti cəlb eləmək istərdik. İslamda bir şəxsin saçının, gözünün və ya dərisinin qara olması onun haqqında pis düşüncədə olmağa əsas vermir. Bu, Quran məntiqi ilə daban-dabana ziddir. Elə isə ayrı-ayrı sadaladığımız ayələrdə qaralma prosesinin uğursuzluq, məğlubiyyət kimi verilməsi nədəndir? Bəllidir ki, Quranda elm, ədalət, iman kimi pozitiv anlayışlar aydınlıq; cəhl, zülm kimi mənfi yönlər isə qaranlıq kimi ifadə olunur: «Hirslənərək gedərkən zənn elədi Biz onu sıxıntıya salmarıq. Və nəhayət, qaranlıqlar içində «Səndən başqa tanrı yoxdur. Ucalardan ucasan. Mən gerçəkdən zalım idim!» deyərək çağırmışdı Rəbbini» (Ənbiya, 87). «İman gətirənlərin dostudur Allah, onları qaranlıqdan aydınlığa çıxarar. Kafirlərin dostlarısa Tağutdur, aydınlıqdan qaranlıqlara sürükləyər onları. Od əhlidir onlar, od içində əbədilik qalarlar» (Baqara, 257). Quran özü isə aydınlıq qaynağı sayılır: «Yolunuzu aydınladan nur göndərdik, Quran göndərdik sizə” (Nisa,174). Bu səbəbdən qaralmanın ilahi nurun itirilməsi anlamına gəldiyini düşünmək olar. Başqa bir ayədə də «Allah imanı qəlblərinə yazmış, Özündən bir nur ilə onları dəstəkləmişdir» deyilir. Görünür, qaralma deyəndə həmin nurun dəstəyindən məhrum olma nəzərdə tutulur.

«O GÜN AĞARAR BƏ'Zİ ÜZLƏR»

Ağ rəng Quranda cənnətin təsvirində gözəllərə (hurilərə) aid işlənilir: «Yanlarında irigözlü qadınlar var, əl dəyməmş yumurta sayaq bəmbəyazdılar» (Saffət 45-49). Ağ rəngin gözəllik etalonu olması «Kitabi-Dədə Qorqud»da da nəzərə çarpır: «qar üstünə qan dammış tək al yanaqlım» ifadəsində «qar» sifətin ağlığına, «qan» isə yanağın rənginə işarə edir. Quranda ağ rəng, ağarma uğur əlamətidir, qaralma isə yuxarıda deyildiyi kimi, əksinə: «O gün ağarar bə'zi üzlər, qaralar bə'zi üzlər. Üzüqara olanlara «İman götirəndən sonra kafirlikmi etdiniz? Elə isə dadın əzabı» deyiləcəkdir. Üzüağ olanlarsa isə Allahın rəhmətində əbədilik qalarlar» (Ali İmran 106-107).