«Son ucu ölümlü dünya». «Kitabi-Dədə Qorqud»dan hamımıza tanış olan bu ifadəni, adətən, hər bir məxluqun, daha çox insanın həyatın sonunun ölüm olması kimi fikirləşirik. Yəni bu dünyada hamı ölür. Bizi bu cür düşünməyə vadar edən, təhrik edən əvvəlki cümlədəki «gəlimli-gedimli» sözüdür. Amma bu ifadədə dünyanın son ucunda onun özünü gözləyən ölümdən danışılmırmı? Burada subyektiv idealizmdə olduğu kimi, «mən varam deyə dünya da var, mən olmayanda dünya da olmayacaq» kimi düşüncədən söhbət getdiyini fərz etmək sadəlövhlük olardı. Çünki «Kitabi-Dədə Qorqud»da dini görüşlər Quran məntiqi üzərində qurulub. «Son ucu ölümlü dünya» deyiləndə isə azı həm də dünyanın sonunun nəzərdə tutulduğu şəksizdir.

Nə biləsən, bəlkə, elə yaxındadır?

Dinimizə görə, Qiyamətin başlayacağı zamanı heç kəs bilə bilməz. Qurani-Kərimdə açıqca deyilir: «Səndən soruşarlar, Qiyamət saatı nə vaxt gəlib çatacaq? De ki, «Bunu yalnız Rəbbim bilir, Ondan başqa kimsə yoxdur bildirə o vaxtın saatını. Göylərə və yerə ağırlıq kimi çökən o saat kəsdirəcək üstünüzü qəflətən» (Əraf, 187). Başqa surələrdə də bu hadisənin vaxtının heç kəs tərəfindən bilinməməsi, bu barədə mübahisələrin boş olduğu dəfələrlə vurğulanır: «Kitabı haqq olaraq və ölçünü-mizanı ədalət olaraq göndərən Allahdır. Nə bilirsən, bəlkə də, qiyamət saatı lap yaxındadır. Qiyamətin qopmağına inanmayan kimsələr bunu tələsdirirlər. İnanan kəslərsə qorxudan əsirlər, bunun haqq olduğunu bilirlər. Bilin, dərin bir sapqınlıq içindədir qiyamət saatı barədə mübahisə eləyən kimsələr» (Şura, 17, 18); «Səndən soruşsalar «Qiyamət nə vaxt qopacaq?» de ki: «Bunu təkcə Allah bilər. Ancaq nə biləsən, bəlkə, elə yaxındadır qiyamət» (Əhzəb, 63).

Niyə olacaq?

Dünyanın ölümlü bir dünya olduğu onun yaradılışından bəllidir. İstər üzərində yaşadığımız yer, istərsə də onun içində olduğu qalaktika və həm də kainat əbədi olmaq üçün proqramlanmayıb. Kainatda nə qədər günəş, planet doğulur, ölür. Bir sözlə, varlığının başlanğıcının əvvəli olan hər bir hadisin, yəni xəlq edilmişin, mövcudun varlığının sonu da var. Əvvəli və sonu olmayan tək Odur. Çünki «O, Əvvəldir, Axirdir».

Dünya müəyyən bir məqsədlə yaradılıb. Nə qədər o məqsədə xidmət edəcəksə, o qədər var olacaq. Dünyada fəlakətə səbəb ola biləcək davranışlar seçim imkanı olub doğrunu seçməyən varlıqlar ucbatındandır. Bunlardan bizə məlum olanı insanlar və cinlərdir. Əgər bu dünya yaradalışı məqsədinə zidd şəkildə fəsad və zülm yurduna çevrilərsə, onu yaradan bu vəziyyətin çox davam etməsinə yol verməz. Çünki bəlli olduğu kimi, Allah Adəmi yaradanda mələklər «dünyada fitnə-fəsad törədəcək birisimi» tipində sorğu edirlər və Allah taala onlara yox cavabı verir. Əks halda bu söz səhv çıxmış olar. Qurani-Kərim tarix boyu bir çox əhalinin məhz bu səbəbdən həlak olduğunu açıqlayır: «Yoxsa Rəbbin əhalisi düzgün kimsələr olduğu halda məmləkətləri haqsız yerə həlak edəcək deyildi» (Hud 117). Quran belə məlumatlarla doludur.

Allah taala bunu bizə bir ibrət olaraq təkrar edir. Nəticə çıxarmağımızı istəyir. «Dağıdıb yox elədik zalımlığa yol verən neçə-neçə şəhərin adamlarını, sonra da var elədik yerlərində başqa-başqa qövmləri. Gücümüzü duyan zaman baş götürüb oralardan qaçardılar. Mələklər rişxəndlə «Bəlkə, qaçmayasız, qayıdasız ne'mət aldığınız yerlərinizə, sizin də dünyanızdan nəsə umuruq axı» deyərdilər. «Vay bizim halımıza! Biz gerçəkdən zalımlar idik» deyərdi onlar. Nə qədər ki, onları ot kimi biçməmişdik, külə döndərməmişdik, beləcə zarıyaraq danışırdılar. Biz boşuna yaratmamışıq göyü, yeri, bunların arasında olanları. Əylənmək istəsəydik, bunu dərgahımıza layiq olan bir şəkildə edərdik. Əylənmək istəsəydik, belə edərdik. Biz haqqı çırparıq batilin başına, parça-parça düşər beyni, bircə anda çıxar canı. Yazıqlar olsun sizə, Allahın adına nələr söyləmirsiniz». (Ənbiya, 11-18).

İslamın ən böyük dayağı

Məhəmməd Füzuliyə görə, Qiyamətə inam islamın ən böyük dayağı, qayda-qanunun ən möhtəşəm amili və hər şeyə malik, hər şeyi bilən Allaha ibadəti vacib edən hökmləri qüvvədə saxlayan səbəblərin ən möhkəmidir: «Çünki insan təbiəti fitrən mütləq zərərlə nəticələnən şəhvət ləzzətlərinə və bədən həzlərinə maildir. Bunların qarşısını yalnız həşr qorxusu və cəza heybəti ala bilər. Belə demək olmaz ki, bunların qarşısını almaq üçün şəriət hökmündən, ümumi qəbul olunmuş qayda-qanundan qorxmaq və ya verilmiş nemətin itirilməsi təhlükəsi kifayətdir. Çünki ola bilər ki, şəriətin hökmü və ümumi qəbul olunmuş qayda-qanun həyata keçirilməsin, neməti itirmək də buna maneçilik törətməsin...» («Mətləül-etiqad»).

Yeddi Günəş, on iki Ay?

Dünyanın sonu haqda fikirlər başqa inanclarda da var. Monqolların dünyanın sonu haqda mifik təsəvvürləri də maraqlıdır. Bu qeyri-adi hadisələr, təbii fəlakətlər, böyük dəhşətlər seriyası bizdəki Qiyamət təsvirlərinə bənzəyir. Ehtimal olunur ki, yer üzündə həyatın sonu gələndə ilk öncə yeddi Günəş çıxacaq. Onlar öz dəhşətli istisi ilə yer üzündə olan hər şeyi yandırıb külə döndərəcək. Sonra on iki Ay çıxacaq. Onlar çoxlu aramsız yağışlar yağdıracaqlar. Yağışlar hər şeyi yuyub yerlə bərabər - dümdüz eləyəcək. Sonra qasırğa olacaq. O isə hər şeyi silib-süpürüb sovuracaq. Yer üzündə hər şey məhv olacaq. Bu zaman günahkarlar yanacaq, iman sahibləri isə tenqirlərin (tanrıların) dünyasına götürüləcək. Onlar yeni dünya yaradılanadək orada yaşayacaqlar.

İncilin «Vəhy» adlanan hissəsi Qiyamət təsvirləri ilə daha zəngindir. «Lakin o günlərdə, o məşəqqətdən sonra günəş qaralacaq, ay işığını verməyəcək. Ulduzlar göydən düşməyə başlayacaq və göy cisimləri sarsılacaqdır... O vaxt O mələklərini göndərəcək və Onun seçdiklərini yerin ucundan ta göyün ucuna qədər, dörd külək istiqamətindən toplayacaq. İndi əncir ağacından ibrət alın: onun budağı yumşalıb, yarpaqları açılan zaman bilirsiniz ki, yay yaxındır. Eləcə də siz bu şeylərin baş verdiyini görəndə bilin ki, İnsan Oğlu yaxındır, qapılardadır» (Markın müJdəsi, 13: 24-29); «...Dənizin və dalğaların gurultusundan dolayı çaşqınlıq içində olan xalqlar yer üzündə iztirab çəkəcəklər. İnsanlar qorxudan və dünya üzərinə gələn fəlakətləri gözləməkdən huşunu itirəcəklər, çünki göy cisimləri sarsılacaq» (Lukanın müJdəsi, 21: 25-26).

Burada, Quranda olduğu kimi, insanların dirilib mühakimə olunacağı zaman təsvir olunur. Prosesin başlaması üçün öncə bütün ölülər dirilir və bu, şeypur çalınışından sonra başlayır: «Sonra böyük ağ bir taxt və onda Oturanı gördüm. Yer və göy Onun hüzurundan qaçdı. Ölülər kitablarda yazılanlara əsasən mühakimə olundu. Dəniz özündə olan ölüləri təslim etdi, ölüm və ölülər aləmi özlərində olan ölüləri təslim etdilər. Və hər birinə öz əməllərinə görə hökm oxundu. Sonra ölüm və ölülər aləmi odlu gölə atıldı. Bu odlu göl ikinci ölümdür. Və həyat kitabında adı yazılmayan hər kəs odlu gölə atıldı» (Vəhy, 20:11-15).

Ümumiyyətlə, İncil və Qurandakı Qiyamət təsvirləri bir-birinə çox bənzəyir. İncilin «Lukanın mücdəsi» fəslində oxuyuruq: «O günlərdə hamilələrin və döşü uşaqlı qadınların vay halına» (Lukanın mücdəsi, 21:23). Həcc surəsində isə deyilir: «O gün görəcəksiniz, südəmər körpəsini unudar hər döşü südlü qadın, uşağını düşürər hər hamilə qadın» (Həcc surəsi, 2).

Güvəndiymiz dağların durumu

Qiyamət vaxtı yer üzündə şiddətli sarsıntılar baş verəcək. Bu barədə təsvirlər çox unikaldır. «Elə ki, titrəm-titrəm titrədi yer və içindəki yüklərini üzə çıxardı yer, insan deyər: «Bu nədir, nə olmuş yerə?» Üstündəki olmuşlardan o gün xəbər verər yer. Bunları Rəbbi yerə vəhy eləyər. » (Zilzəl 1-5). Məlum olduğu kimi, dağların yer üzündə öz fəzifəsi var: «Dağları dirəklər təkin basdırmadıqmı?» (Nəbə, 7) «Yer üzündə möhkəm duran dağlar qurmuş ki, ayağınız altından yer qaçmasın» (Nəhl 15). Hesab olununr ki, burada söhbət zəlzələlərin qarşısını almaqdan, daha doğrusu, daha dəhşətli olmasına yol verməməkdən gedir. Bəlli olduğu kimi, indiyə qədər yer üzündə qeydə alınan ən güclü zəlzələ 9,2 bal şiddətində olub. Amma qiyamət vaxtı elə böyük sarsılma olacaq ki, dağlar öz funksiyasını - yerin ayağımız altından qaçmasını əngəlləyəcək gücdə olmayacaq. Çünki bu dəhşətdən özləri də zərər çəkəcək: «Dağılar dağlar o zaman» (Mursələt 10). Sadəcə, zərərmi? «Qarşı yatan qara dağlar» artıq yer üzündə hərəkət etməyə başlayacaqlar: «Oynam-oynam oynayacaq yerindən dağlar» (Tur 10); «Yerindən oynayar dağlar, tozu qalar» (Nəbə 20); «Oynadarıq yerindən bir gün dağları, dümdüz görərsən yeri. Bir kimsəni buraxmadan hamını cəm edərik bir yerə» (Kəhf 47).

Dünyanın böyük dağ silsilələrini göz önünə gətirək. Onların hərəkətə gəlməsi və sonra toza dönüb yerlə dümdüz olması insanları dəhşətə gətirən mənzərələrdən biri olacaq: «O gün lərzəyə gələr yerlə dağlar, dağlar toza dönüb dağılar» (Müzəmmil 14). «Səndən dağlar barədə soruşarlar. De ki, «Qiyamət günü dağları dağıdıb sovurar göyə Rəbbim. Bom-boş, dümdüz eləyər onların yerini. Nə bir çuxur, nə bir təpə görərsən orada»(Ta-hə 105-107).

Qiyamət gününüə aid bu səhnə böyük qorxularla doludur. O gün artıq sovrulmağa başlayan dağlar eyni zamanda rəngbərəng olar. Tərkibindəki müxtəlif maddələr, süxurlar və s. görə. Onların durumu üçün ayələrin ikisində didilmiş yun, rəngəbərəng yunlar bənzətməsi işlədilir. Və bütün bunların insanda yaratdığı dəhşətin qorxu və həyəcana aydınlıq gətirilir. İstər dağlar, istərsə də insanların «sənə güvəndiyim dağlar» deyib arxa saydıqlarının heç biri köməyə çatmaz: «O gün didilmiş yün kimi olar dağlar» (Qaria 5); «O gün gümüştək əriyər göy, didilmiş yun kimi olar dağlar. Dost dostun hayına qalmaz, bir-birinin üzünə baxıb qalar dostlar o gün. Əzabdan qurtula deyə suç yiyəsi hazırdır qurban verə oğul-uşağını, arvadını, qardaşını, ona yaxınlarda yer vermiş olan qohumlarını. Yer üzündə kim varsa hamını fəda eləyər özünün nicatı üçün» (Məaric 8-14). Bu, artıq sıfıra doğru hərəkətin başlanğıcıdır. Bəlkə, sufi mütəfəkkirləri «Son başlanğıca qayıtmaqdır» deyəndə bunu da nəzərdə tutubmuş...