«Yorğanı, döşəyi oddur onların. Beləcə cəzalandırırıq zalımları»
Əraf, 41

Müxtəlif dinlərdə oda çox isti münasibət var. Elə dinsizlikdə də. Təkamül nəzəriyyəsi tərəfdarları oddan istifadəni insanın meymundan əmələ gəlməsində dönüş nöqtəsi olaraq götürürlər. Məsələn, Engels «Meymunun insana çevrilməsində əməyin rolu» adlı əsərində isbata çalışıb ki, insanlar əvvəlcə, odu əldə etməzdən öncə çiy ət yeyirmişlər. Bu isə onların alt çənələrinin çox möhkəm olmasını tələb edirmiş.

Guya insanlar bişmiş ət yeməyə başlayadan sonra ət çeynəmək üçün böyük güc tələb olunmur. Nəticədə alt çənə mütəhərrikləşir və o fərqli səslər tələffüz etmək üçün müsaid bir duruma gəlir. Bundan sonra ayrı-ayrı sözlər və nəhayətdə dil meydana gəlir. Yəni insanlar meymunluqdan qurtulduqları üçün oda minnətdar olmalıdırlar.

FƏDA OLSUN SƏNƏ CANIM, NƏ DERSƏN?

Ümumiyyətlə, müxtəlif din və əsatirlərə baxdıqda odun bu və ya digər şəkildə müqəddəsləşdirilməsinə çox rast gəlinir. Onu ilahlaşdırmaq cəhdləri də geniş yayılıb. Odun əldə edilməsi dünya xalqlarında müxtəlif şəkildə izah olunur. Bəziləri onun vulkanlardan götürüldüyünü, bir başqası tanrılar tərəfindən verildiyini və ya qəhrəmanlar tərəfindən tanrılardan oğurlandığı inancını mənimsəyiblər. Odun özü bəzən tanrı kimi, bəzən də tanrının gücünün əlaməti kimi götürülür. Onun ruhunun olması inancı da var. Azərbaycanlı ailələlrində elə indinin özündə oda münasibətdə bu inancın bəzi izləri mövcuddur. Ocaq yananda səs çıxarırsa, odunları tərpədib səsini kəsirlər, yanan qaz səs verəndə isə onu azaldırlar. Hesab olunur ki, od yananda səs çıxırsa, demək, o deyinir, hansısa narazılığı var. Bu, odun ruhu olması haqda inancdan irəli gəlir.

QURBANLARI ÜNVANINA ÇATDIRAN VARLIQ?

Odun tanrılaşdırılması daha çox hind və İran inanc sistemində özünə yer alıb. Hindlilərdə od allahı kimi düşünülən Aqni adlı birisi var. Onlar inanırdılar ki, günəş uzun zaman gizli qalıb, Aqni doğulandan sonra görünməyə başlayıb. Ruslardakı od anlamındakı «oqon» sözünün də hind-Avropa dillərindən bir olması səbəbindən eyni kökdən -«aqni»dən olması bəllidir. Hindistanda sonralar od daha çox adamlarla ilahlar arasında vasitəçi olan, qurbanları ilahlara çatdıran varlıq kimi qəbul olunub. Hindlilər inanır ki, odun qidası odundur. Elə indi də brahmanlar odu canlı sayır və qidalandırmaq üçün gündə üç dəfə ona yağ atırlar. Ölünü yandırır, bunun üçün «müqəddəs od» gətirir, oduna üç yerdən od vururlar. Və inanırlar ki, od yalnız bədəni yandırır, ruhun yanmayan paltarı var. Ölənləri ona görə basdırmırlar ki, çürümə uzun müddət aparır, ruh çox gözləməli olur. Yananda isə ruh bədəndən tezcə çıxa bilir və az əziyyət çəkir. Əslən Bakıdan olan tatar alimi Bezertinov özünün «Tenqrianstvo reliqiya drevnix tyurok i monqolov» adlı əsərində qədim türklərdə qəhrəman ölən zaman onun atının yandırılması ənənəsinin olduğunu yazır. Ulu babalar düşünüblər ki, kişinin atı olmalıdır. Elə o dünyada da. Çalışıblar ki, at o dünyaya sahibi ilə eyni vaxtda çatsın ki, mərhum piyada qalmasın. Dost var, düşmən var. Və onu yandırırmışlar. Burada təbii ki, müqəddəsləşdirmə barədə söhbət gedə bilməz. Məqsəd atın o dünyaya gedən yolunu qısaltmaq olub.

MİLLİ BİRLİK RƏMZİ

İstər zərdüştilikdə, istər zurvanilikdə, istərsə də bunları birləşdirən məcusilikdə od kultunun öz yeri var. İranlıların od tanrısı olan Atarın Aqniyə çox bənzərliyi olub. Amma bu iki inanc arasında müxtəlif sahələrdə oxşarlıq nə qədər çox olsa da, oda münasibətdə müəyyən fərqlər də vardı. Belə ki, ruhun bədəndən qurtarması üçün ölünün bədəninin tez məhvini atəşpərəstlər də zəruri hesab edirdilər. Onlar da bu səbəbdən ölünü basdırmazdılar. Amma odda da yandırmazdılar. Çünki odu muqəddəs, bədəni isə murdar hesab edərdilər. Hətta kahinlər odun önündə oturanda ağızlarına parça ilə örtərdilər ki, nəfəsləri odu murdarlamasın. Atəşpərəstlər ruhu bədəndən qurtarmaq üçün ölünü açıq yerə atardılar, qurd-quş ətini yeyəndən sonra sümüyü yığıb basdırardılar. Atəşpərəstlər Günəşi Ahuraməzdanın gözü (bəzilərinə görə oğlu) sayır, Zərdüştün ondan əmələ gəldiyini düşünürdülər. Atəşkədələrdə kahinlərin vəzifəsi odun sönməməsinə nəzarət idi. Sasanilər dövründə sarayda milli birliyin rəmzi kimi sönməyən od saxlanılardı. Müsəlmanlığa müqavimət göstərən, amma uğursuzluğa uğrayan məcusilər sonralar odlarını da götürüb onlara həm coğrafi, həm də inanc baxımından yaxın olan Hindistana köçdülər.

«ALLAH»LARDAN OĞURLUQ HALALDIR?

Qədim yunan mifologiyasına görə, Zevs (islamiyyətin çiçəklənən dövründə əski yunan mətnləri ərəbcəyə tərcümə olunanda Zevs «Allah», digər yunan «allah»ları isə «mələk» kimi tərcümə olunurdu) insanları cəzalandırmaq üçün odu onların əlindən alıb. Sonra qəhrəman Prometey gedib odu oğurlayıb gətirib, bu səbəbdən cəza olaraq qayaya zəncirlənib. Esxilin «Zəncirlənmiş Prometey» adlı əsəri də var. Marksın Esxilə və onun bu obrazına olan sevgisindən kommunizm düşərgəsində «Prometey şəxsiyyət» ifadəsi yaranmışdı. Hindistandakı kimi olmasa da, əski yunanlarda və romalılarda od kultu vardı. Yunanlar Hefesi, romalılar isə Vulkanı od tanrısı sayırdılar. Bu xalqlar antik dönəmdə yeməyi, adətən, ocaq başında yeyir, oda ərzaq, gözəl qoxulu otlar, çiçəklər, zeytun yağı, şərab atardılar. Qədim Yunanıstanda olimpiada odu da müqəddəs sayılırdı. Bu ölkədə oda sevgi təkcə mifologiya ilə məhdudlaşmırdı. Qədim yunan dialektik filosofu Heraklit (e.ə. 544-483) sayırdı ki, hər şey oddan yaranıb. Onun fikrincə, ilk ünsür oddur. Çünki o, hərəki və dəyişəndir. Ayrı-ayrı predmetlər, hətta ruhlar da ondan yaranıb. O düşünürdü ki, bütün əşyalar zərurət üzrə oddan törəyib. Bu zərurəti o, «loqos» adlandırırdı. Həyatı tsikllərdən ibarət hesab edən filosofun fikrincə, hər bir mərhələnin sonunda hər şey ilk ünsürə – oda çevrilir. Empedokl isə ondan fərqli olaraq, odu dörd ünsürdən (ənasiri-ərbəə – su, hava, torpaq, od) biri kimi qəbul edir və çox sevirdi. Bu sevgi nəhayət onun özünü Etna vulkanına atması ilə nəticələndi.

OD FURQAN – HAQQI BATİLDƏN AYIRAN STATUSUNDA

Odun, eləcə də dörd ünsürdən biri olan suyun ilahlaşdırılması bəzən onlardan məsumluğu müəyyən edən vasitə kimi istifadə edilməsinə də gətirib çıxarıb. Bəzi ibtidai xalqlar fərdin təqsirkar olub-olmadığını bilmək üçün şübhəli şəxsi qızğın daşların üstü ilə yeriməyə məcbur edərdilər. İnsanların andının doğru olub-olmadığını yoxlamaq üçün su ilə sınaq da vardı. Bu barədə sanskrit mətnlərində məlumat verilir. Müqəssir bilinən adam suya girər, onun yanında olan adamın ayağından yapışardı. Suya girəndə o «Məni qoru, Varuna» deyərdi (Varuna hind inancında göy «allah»larından biri olub, Mitra ilə sıx bağlıdır. O da müqavilə və andların yerinə yetirlməsinə «nəzarət edir»). Bu vaxt yaydan ox atardılar. Bir nəfər yaxşı qaçan adam oxun dalınca gedib onu gətirməli idi. Əgər ox gətirilənə kimi şübhəli şəxs sağ qalardısa, düşünərdilər ki, Varuna onun doğruluğunu təsdiq edib və onu azad edərdilər, boğulub ölərdisə, bu, günahkar olması anlamına gələrdi. Və ya odla sınaq belə olardı. Müqəssir sayılanı iki zəbanə çəkən odun qalağı arasındakı dar keçiddən qaçaraq keçməyə məcbur edərdilər. Sağ qalsa, bəraət alardı. Deyirdilər ki, müqavilə allahı Mitra onu günahsız elan edib.

BELƏSİNİ ODDA YANDIRMAQ LAZIMDIR

Yəhudilik və xristianlıqda od allahı və ya kultu yoxdur, amma müəyyən təsir və sızıntıların olması danılmazdır. Yəhudilikdə inanılır ki, odu Adəm peyğəmbər iki daşı bir-birinə sürtməklə yaradılışın ikinci günündə əldə edib. Bununla yanaşı onlar hesab edir ki, qurbangahlarında olan od göydən gəlib, yağış onu söndürə bilməyib. Bu inancda Tövratın göydən bir od çərçivəsi içində endiyinə, hərflərinin qara odla yazıldığına inanılır. Allahın gəlişinin odla müşayiət olunması da düşünülür. Əhdi-ətiqdə deyilir: «Rəbb onların önündə gündüz buludlu sütunla, gecə isə odlu sütunla gedərək yol göstərirdi. İstəyirdi ki, gündüz və gecə getsinlər. Gündüzlər buludlu sütun, gecələrsə odlu sütun xalqın nəzərindən ayrılmadı» (Çıxış, 13: 21-22). Yəhvaya qurban kəsiləndə onun odda yandırılması zəruriliyinə inam vardı. Bu inanca görə, Rəbb od qoxusundan xoşlanır (Çıxış 29:18). Yəhudi şəriət hökmlərində odla cəza da var. Bir sıra günahlar zamanı odda yandırılma cəzası nəzərdə tutulur: «Üç aya yaxın vaxt keçdi və İudaya dedilər: Famar, sənin gəlinin yolunu azıb, artıq o zinadan hamilədir. İuda dedi: Aparın onu və qoy odda yandırsınlar» (Əhdi-ətiq, Təkvin 38:24). Və ya: «Əgər ruhaninin qızı zina ilə özünü ləkələyibsə, onda öz atasını bişərəf edər. Beləsini odda yandırmaq lazımdır» (Əhdi-ətiq, Levililər, 21: 9).

«O, SİZİ ODLA VƏFTİZ EDƏCƏK»

İncildə od daha çox haqla batili ayıran vasitə kimi verilir: «Mən sizi tövbə üçün su ilə vəftiz edirəm, məndən sonra Gələn isə məndən daha qüdrətlidir. Mən onun çarıqlarını daşımağa belə layiq deyiləm. O sizi Müqəddəs Ruh və odla vəftiz edəcəkdir. Onun yabası əlindədir və öz xırmanını təmizləyib Öz buğdasını anbara yığacaq, samanı isə sönməz odla yandıracaqdır» (İncil, Mattanın müjdəsi 3: 11-12). Bundan başqa, cəhənnəmdə olan əbədi oddan da tez-tez bəhs edilir: «İnşa edən hər kəsin əsəri zahir olacaqdır ona görə ki, o gün (Qiyamət) onu bəlli edəcək, çünki odla kəşf olunacaqdır və hər birinin əsərinin keyfiyyətini od imtahan edəcəkdir. Kimin inşa etdiyi əsər davam gətirərsə, o, mükafat alacaq. Kimin əsəri yanarsa, o, zərər çəkəcək, amma özü xilas olacaq, ancaq od içindən keçə-keçə» (Korinflilərə birinci məktub 3: 13-15).

QÜDRƏT DƏLİLLƏRİNDƏN, SADƏCƏ, BİRİ

İslamda od kultu yoxdur. Allahdan başqa heç kəsdə (heç nədə) qüdrət və ya qüvvət olmadığına inanılır. Uca dinimizdə od ilahi qüdrətinin saysız dəlillərindən, sadəcə, biridir. Onun bir güc sahibi olmasından söhbət gedə bilməz. Hər şey kimi od da ilahi qüdtərin nəzarəti altındadır. İstəsə, yandırar, istəməsə, yox. «Dedilər: «Yandırın onu, yardım eləyin tanrılarınıza. Onlara yardım üçün məhz belə etməli». «Ey od, İbrahimə sərin ol, zərərsiz ol» dedik. Bir iş açmaq istədilər İbrahimin başına. Biz də işi elə qurduq uduzan onların özləri oldu (Ənbiya 68-70). Dinimizdə cəhənnəmin məhz oddan ibarət olduğu deyilir. Amma bu od möminlərə zərər verə bilməz. Qurana yaxşı əməllərə təhrik edəndə oddan qorunmaq ifadəsi işlənilir. Burada cəhənnəm odu nəzərdə tutulur. Eyni zamanda, bəlli olduğu kimi, İblisin xammalı oddur. Və o, bunu üstünlük sayıb təkəkbbür göstərir. Torpaqdan yaradılana – Adəmə səcdə etmir. Nəticədə Allah tərəfindən cəzalandırılır. Od məsələsində i-nin üzərinə nöqtə qoymaq üçün elə bu yetərlidir.

SON OLARAQ

Məcusilik dinimizə görə batil sayılsa da, 18-ci əsrdə Hindistanın Multan vilayətindən gəlmiş atəşpərəst tacir və zəvvarlar tərəfindən tikilmiş Suraxanı atəşgahı bu gün də rəsmi və qeyri-rəsmi şəkildə təbliğ olunur. Məmləkətin giriş-çıxışında bu məbədin təsvirləri az qala ölkənin rəmzinə çevrilib. Bayrağında yaşıl rəng - müsəlmanlıq rəmzi olan bir ölkənin. Yazda isə həmin multanı məbədindən od gətirilib Bakıda novruz tonqalı qalanır. Hökumət rəsmilərinin tapşırığı ilə. Belə «müdrik» qərarı yalnız Azərbaycan məmuru verə bilər.