Dünya xalqlarının əksərinin mifologiyasında ümumdünya daşqını haqda süjetlər var. Bu total fəlakətin cəbəbi haqqında onların hamısında belə bir motivasiya var: Allah (və ya ilahi hesab edilən) insanlara qəzəblənir və nəticədə daşqın baş verir. Bir sözlə, daşqına səbəb olaraq təbii bir motiv göstərilmir, hamısında daşqın cəza olaraq götürülür.

Qəzəbin səbəbi bəzən fərqli olur: pis davranışlar, tabunun pozulması, xüsusi səbəb olmadan heyvanların öldürülməsi və s. Əsatirlərin çoxunda bir sıra adamların daşqın haqda öncədən xəbərdar edilməsi deyilir. Bunlar isə cəzaya layiq olmayan kəslərdir. Qəzəbi doğuranların yol verdiyi hərəkətlərdə iştirakçı olmayan, tamam əks düşüncə və davranış sahibi olanlar isə salamat qalır. Bütün hallarda bunların çox az olduğu deyilir. Sağ qalacaq adamlar öncədən xəbərdar edilir və xilas üçün müxtəlif tədbirlər görürlər: kimində gəmi və ya qayıq düzəldirlər, kimisi uca dağa dırmaşır, bir başqasında sağ qalacaq insanlar hündür ağaca çıxmaqla qurtulurlar. Ağac suyun səviiyəsi qalxdıqca böyüyür, uzanır, onları batmağa qoymur. Bəzi xalqlarda xilasın üzən ada vasitəsilə olduğu fikri var. Hətta ibtidai xalqlarda bu xilas vasitəsinin tısbağa çanağı, böyük balqabaq, kokos qozunun qabığı varantları da var. Xilas olunanlar bir çox hallarda özləri ilə heyvanlardan, zəruri bitkilərin toxumlarından götürürlər. Daşqının müddəti, adətən, sakral rəqəmlərlə ifadə olunur: yeddi gün, qırx gün. Daşqının çəkilməsi haqda məlumat isə, adətən, quş vasitəsilə olur. Uçurulan quş, nəhayət, xoş xəbər gətirir və adamlar düşürlər (gəmidən, ağacdan, tısbağa çanağından...). Yeni həyat başlayır və bu yeni həyat əvvəlkindən daha imanlı olur. Şər azalır.

Böyük tufan haqda rəvayətin Bibliyadan qaynaqlanıb müxtəlif variantlarda təkrarlanması versiyası haqda çox deyilsə də, bu, özünü doğrultmur. Çünki böyük torpaqla son əsrlərə qədər əlaqəsi olmayan Amerika sakinləri arasında da belə miflər var. Onların Bibliya əfsanələrindən qaynaqlanmayıb müstəqil olduğu təsbit edilib. Sakit okeanın şimal-qərb sahillərində yaşayan hindulara görə, tufandan öncə Ali Ruh insanlara və heyvanlara qəzəblənibmiş. O, yaxşı adamın ailəsinə xilas imkanı verməklə başqalarını məhv eləmək qərarına gəlir. Tufan başlayanda İlahi Ruh yaxşı adama əmr edir ki, buluda ox atsın. Ox buluda batandan sonra, ikinci oxu da birincinin dalına sancsın. Bu yolla oxlar bir-birinin ucuna calanır və yaxşı adamın ailəsi və yaxşı heyvanlar buludun üstünə çıxıb xilas olurlar. Bunu görən pislər də oxla dırmaşmağa başlayırlar. Amma ilk ox buluddan çıxır və onların hamısı yıxılıb məhv olurlar.

Akkad mifologiyasında da daşqın haqda mif var, mifin qədim babil (e.ə. ikinci minilliyin ortaları), yeni assur və yeni babil versiyaları mövcuddur. Mifə görə, insan yaranandan bir müddət sonra Enlil onların dünya həyatına çox uymalarından, hay-küylərindən qəzəblənir və adamları məhv eləmək üçün taun xəstəliyi göndərir. Ardınca quraqlıq baş verir. Daha sonra torpağa şoran göndərir ki, insanlar qırılsınlar. Amma hər dəfə adamlar Enkinin köməyi ilə fəlakətdən sovuşurlar. Zəruri müsaid mühitin yaranması nəticəsində onlar yenidən çoxalmağa başlayırlar. Bu dəfə Enlil qəzəblənib daşqın göndərir. Bu daşqın yeddi gün, yeddi gecə davam edir. Bəşəriyyət məhv olur, təkcə Atraxasis qalır. Ona Enki kömək edir. Onun məsləhəti ilə Atraxasis gəmi düzəldir və ona «həyatı qoruyan gəmi» adı verir. Atraxasis bu gəmiyə öz ailəsini, sənətkarları, taxıl və otyeyən heyvanları doldurur. Nəticədə sağ qalırlar.

Hindlilərin «Daşqın» adlı mifinə görə tufan xəbərini Manuya bir balaq verir. Məşhur «Qızıl balıq» sücetinin hind variantının qısa məzmunu belədir: «Bir gün səhər-səhər Manuya dəstəmaz almaq üçün su gətirdilər. O yuyunanda əlinə bir balıq düşdü. Balıq dedi: «Məni böyüt, nə vaxtsa səni xilas edərəm». – «Sən məni nədən xilas edəcəksən ki?» - «Daşqın olacaq. Bütün canlıları yer üzündən siləcək daşqın. Ondan xilas edəcəm» - «Səni necə böyüdüm?» Balıq deyir: «Nə qədər ki, biz balacayıq, hər tərəfdən təhlükə gözlənilir. Balıq balığı yeyir. Əvvəlcə məni suyu olan kuzəyə qoy. O mənə dar olanda çüxur qazıb su ilə doldur və məni orada saxla. Ora da mənə darlıq edəndə dənizə buraxarsan. Orada mənə heç bir təhlükə qorxulu olmayacaq». O, çox sürətlə böyüyür və nəhəng bir balığa çevrilir. Manuya deyir: «Filan ildə daşqın olacaq. Onun üçün özünə gəmi düzəldərsən. Və məni gözləyərsən. Səni xilas edəcəyəm. Balığın dediyi vaxtda Manu gəmi düzəldir və gözləməyə başlayır. Daşqın başlayanda gəmiyə minir. Bu vaxt balıq gəlir. Manu gəminin kəndirini onun buynuzuna bağlayır və balıq onu Şimal dağına gətirir. Sonra daşqın çəkilməyə başlayır və Manu aşağı enir. O vaxtdan Şimal dağı «Manoravasarpana» - «Manunun endiyi» adlanır. Daşqın isə hər şeyi məhv edir və Manu dünyada tək qalır...». («Brahman»)

Nuh adı Bibliyada “sakitləşdirici” mənasında işlənir. Yəhudilik və xristianlıqda bu peyğəmbər dünya tufanı zamanı xilas olan mömin, gəmi düzÿldən, yaxşı insanları, heyvan və quşları xilas edən bir şəxs kimi göstərilir. Yenə Bibliyaya görə Nuh öz oğulları Sam, Ham və Yafəslə tufandansonrakı bəşəriyyətin babasıdır. Tufanın baş verməsi ilə bağlı insanların pozulması, Allah yolundan uzaqlaşması, şərə tapınması səbəbi göstərilir. Bu pozulmuşların içində yalnız bir nəfÿr Yəhvanın bərəkətinə nail olur. Bu, Nuh peyğəmbərdir. O, Adəmin doqquzuncu silsilədən olan törəməsi, Yenoxun nəticəsi kimi göstərilir.

Bibliya rəvayətlərində Nuh peyğəmbərin də öz ulu babaları kimi çox yaşadığı deyilir. İlk övladları dünyaya gələndə onun 500 yaşı varmış, tufan vaxtı isə 600. Pozulmuş insanların tufan yolu ilə məhv edilməsi qərarı qətiləşəndən sonra ıYəhva mömin, təmiz insan olan Nuha tufanqabağı xəbərdarlıq edir və gəmi düzəltməyi əmr edir. Bibliyaya görə, ona gəminin quruluşu, materialı, düzəlmə texnologiyası və s haqda məlumat, instruksiya verilir. Nuhun və oğlullarının məşhur gəmisinin dörd yaruslu olduğu haqda fikirlər geniş yayılıb. Sonrakı rəvayətlərə görə üç yaruslu olan gəminin birinci mərtəbəsində heyvanlar, ikincisi insanlar, üçüncü qatında isə quşlar yerləşdirilibmiş. Bibliyaya görə, bir versiyada heyvanların hərəsindən bir cüt götürüb (Varlıq, 6:19). Başqa bir yerdə isə yeddi cüt təmiz, bir cüt isə natəmizindən götürüldüyü deyilir (7: 2-3). Axırda gəmiyə Nuhun özü, arvadı, oğulları və oğullarının arvadları daxil olurlar. Cəmi səkkiz nəfər olurlar. Qırx gün və qırx gecə davamlı yağış yağır. Uca dağlar belə su altında qalır, bütün canlılar həlak olur. Yüz əlli gündən sonra su çəkilməyə başlayır. Gəmi isə Ağrı dağının üstünə oturur. Əvvəlcə Íuh peyğəmbər gəminin pəncərəsindən qarğa buraxır. Qarğa bir müddət uçur, amma qonmağa yer tapmayıb geri qayıdır. Sonra göyərçin uçurur. O da əvvəlcə yer tapmır. Yeddi gün keçəndən sonra göyərçin dimdiyində zeytun yarpağı gətirir. Daha yeddi gün ñonra isə göyərçin qayıtmır. Bu, artıq yerin quruması kimi qəbul olunur. 365 gündən sonra adamlar və heyvanlar gəmidən çıxırlar. Nuh Yəhvaya qurban kəsir. Yəhudilikdə bu, ilk qurban sayılır. Yəhva bir də yer üzündə tufan olmaması üçün insanın insan qanı tökməyəcəyi haqda vəd alır. Bundan sonra bir də tufan olmayacağına şəhadət kimi göy qurşağı çıxır.

Nuh peyğəmbər Quranda insanları təkallahlığa dəvət edən ülul-əzm peyğəmbərlərdən ilkidir. Onun adı Müqəddəs Kitabımızda qırx dəfə çəkilir. Ayrıca bir Nuh surəsi də var. Hesab olunur ki, Nuh peyğəmbərə Adəm peyğəmbərdən min ildən çox vaxt sonra peyğəmbərlik verilib. Bu zaman ərzində insanlar tövhid dinində imişlər. Sonradan bütpərəst geniş yayılmağa başlayıb. Səbəbini isə belə izah edirlər. Adəm peyğəmbərdən sonra min ilə yaxın tövhid dini ilə yaşayan insanlar arasında sevdikləri saleh əməlli şəxsləri unutmamaq üçün onlara heykəl qoymaq ənənəsi yaranıb. Bu heykəllər onlara tapınmaq üçün qoyulmayıb. İlk nəsillər bunu ağıllarına belə gətirməyiblər. Onlara hörmət edib, ehtimal ki, həm də indiki övliya məqbərələrinə olan inanc kimi, onlara Allaha öz niyyətini çatdırmaq üçün vəsilə kimi yanaşıblar. Amma zaman keçdikcə insanlar tövhid əqidəsindən sapmağa başlayıblar. Bu heykəllərin güc sahibi olduğuna inanclar çoxalıb və üstünlük təşkil edib. Beləliklə, yer üzündə insanlar ilk dəfə Allaha şərik qoşmağa başlayıblar. Nuh qövmünün tapınıdığı bütlərin Quranda adları da çəkilir: Vedd, Suva, Yağus, Yeuk, Nəsr (Nuh, 23).

Nuh tufanının səbəbi də elə bu böyük günah olur. Allaha şərik qoşmanın ilk böyük təzahürü çox kəskin cəzalandırılır. Uca Allah Nuhun öz qövmünə peyğəmbər olaraq göndərilməsi haqda Quranda belə məlumat verir: «Xəbəriniz olsun ki, Biz Nuhu «Onlara ağrılı bir əzab gəlmədən qövmünü xəbərdar elə» deyə göndərdik (Nuh, 1).

Nuh tufanı. 16-cı əsr Şərq miniatürü

Nuh onlara Allaha şərik qoşmaqdan əl çəkib tövhid əqidəsinə qoşulmağı təbliğ edir. Onun ilk təbliği Quranda belə təsvir edilir: «And olsun ki, Nuhu peyğəmbər kimi qövmünə göndərdik. O da varıb: «Ey qövmüm! Allaha qulluq edin, Ondan başqa heç bir ilahnız yoxdur. Gerçəkdən mən sizə böyük bir günün əzabının gəlməsindən qorxuram» – dedi. Qövmündən olub irəlidə gedənlər: «Şübhəsiz, biz səni açıq bir sapqınlıq içində görürük» – dedilər. Nuh: «Ey qövmüm, məndə heç bir sapqınlıq yoxdur, mən Aləmlərin Rəbbi tərəfindən göndərilən bir peyğəmbərəm» – dedi – sizə Rəbbimin mesacını çatdırıram, sizə öyüd verirəm və mən Allahdan gələn vəhy ilə sizin bilmədiklərinizi bilirəm. Sizə o qorxunc aqibəti bildirmək üçün, qorunmağınız üçün və bəlkə də, rəhmətə qovuşdurulmağınız üçün Rəbbinizin rəhməti olaraq sizə bir zəbərdarlığın gəlməsinə inanmır və çaşırmısınız?» – dedi» (Əraf, 59-63).

Bu qövm də Məhəmməd peyğəmbərə etiraz edən cahillər qismində olub, Quran təbiri ilə desək, «qəlbləri bir-birinə bənzəyirmiş» (Baqara 118). Bunlar da peyğəmbər olaraq mələklərin gəlməsini istəyir, atalarının yolunda israr edir, peyğəmbəri isə Məhəmməd peyğəmbər dönəmində olduğu kimi, «dəli» -«cinli», «məcnun» adlandırırmışlar: «Qövmündən olan kafir kübarlar dedilər: «Bu da sizin kimi bir bəşərdir sadəcə, istəyir ağalıq eləyə sizə. Allah istəsəydi, mələkləri göndərərdi, bunu yox. Biz dədə-babadan belə şey eşitməmişik. Bunda bir dəlilik var, fikir verməyin, bir müddət gözləyin, bəlkə vaxtı gələ, ölə o» (Muminin 24-25).

O vaxtkı adamların bir cəhəti də insanın üstünlüyünün malda, var-dövlətdə, vəzifədə olmasını düşünmələri imiş. Onlar Nuh peyğəmbəri ətrafına toplananlara ikrahla baxır, onları kiçildir, onlarla bir sırada olmağı öz nəfslərinə həzm etdirə bilmirmişlər. Və Nuha deyirlər ki, əgər o adamları yanından uzaqlaşdırsa, bəlkə, onu dinləyələr. Nuh peyğəmbər onların bu tələbinə qarşı deyir: «Mən inananları yanımdan qovası deyiləm. Mənim vəzifəm xəbərdarlıq etməkdir» (Şuara, 14-15).

Nəhayət tufan qərarı qətiləşir və Nuha gəminin düzəltmək tapşırılır. Doğru yoldan azmışlar indi də ona lağ etməyə başlayıblar: «Deyəsən, peyğəmbərlikdən bir şey çıxmadı, indi dülgərliyə keçdin?». Qurani-Kərimə görə, tufandan qurtulanlar yalnız Nuhun soyundan olanlardır. «Bu dünyada ancaq onun nəsli qaldı» (Saffət, 77). Nuhun arvadı, oğulları Sam, Ham və Yafəs və arvadları gəmiyə minir, Kənan (Nuhun digər oğlu) isə suda boğulur.

Orta əsr tarixçiləri Samı ərəblərin və farsların, Hamı zəncilər və həbəşlərin, Yafəsi türklər, uzaq şərq xalqları, bərbərlər, çinlilər və mavəraünnəhrlilərin ulu babası olaraq qəbul edirdilər.