Qurandakı ayələr mühkəm və mütəşabih deyə iki qrupa bölünür. “Mühkəm” sözü Müqəddəs Kitabımızda iki yerdə işlənib: Ali İmran surəsinin 7-ci və Məhəmməd surəsinin 20-ci ayələrində. Birincidə deyilir: “Kitabı O göndərmiş sənə. Burda bəzi ayələr mühkəmdir. Kitabın anasıdır bu ayələr. Digərləri mütəşabihdir. Mütəşabih ayələrdən yapışar ürəyi düz olmayanlar fitnə-fəsad törətmək üçün, özlərinin xeyrinə yozar onlar bu ayələri. Onların yozumunu bir Allah bilir, bir də elmdə dərinləşmiş kəslər. Bunlar «Ona iman gətirdik, Rəbbimizdən gəlir hər şey» deyərlər. Könül və ağıl sahiblərindən başqası gərəyincə düşünə bilməz” (Ali Imran 7). Məhəmməd surəsində isə oxuyuruq: “İman edənlər deyərlər ki: "Bir surə endirilsəydi, olmazdımı?" Fəqət hökmü qəti olan bir surə endirilib içində savaş da anılanda qəlblərində mərəz olanların ölüm bayğınlığına tutulmuş bir baxışla sənə baxdıqlarını görərsən. Onlara uygun olan da odur” (Məhəmməd 20).

Mühkəm ayələr deyəndə mənası çox açıq olan, çoxmənalı olmayan, izahı zamanı başqa ayələrə ehtiyac duyulmayan ayələr nəzərdə tutulur. Bu ayələr fərqli şərhlərə ehtimal vermir. Bir növ aksiomdur. Mühkəm ayələr Quran düşüncəsinin bazisini formalaşdırır. Buraya daxildi haram və halal, keçmiş ümmətlərin həyatı haqda məlumatlar, əsas iman və əməl mövzuları. “Mütəşabih” sözü isə Quranda altı yerdə keçir və başqasına bənzədiyi üçün mənasını ortaya qoymaqda çətinlik çəkilən söz kimi izah olunur. Zumər surəsinin 23-cü ayəsində deyilir: “Allah sözün ən gözəlini bir-birinə bənzər, iç-içə ikili mənalar ifadə edən bir Kitab halında göndərib. Onun təhdidini eşidən zaman Rəblərindən qorxanların tükləri biz-biz durur. Allahın müjdəsini eşidən zaman isə yumşalır dəriləri, yüngülləşir ürəkləri. Allahın göstərdiyi yoldur Qur'an. Bu Qur'anla istədiyi kimsəni doğru yola yönəldər O. Allahın azdırdığı kimsəyəsə yol göstərən tapılmaz” (Zumər 23).
Yuxarıdakı ayələrə istinad edib mühkəm ayələri aydın anlamlı, mütəşabihləri isə anlanması çox çətin, mənası gizli və ya anlaşılması mümkünsüz kimi izah edirlər. Bəziləri isə deyir ki, mühkəm – hökm ehtiva edən, hökm təyinatlı, mütəşabih isə birdən çox, bir-birinə bənzər mənaları olan, bənzətmələrin və örnəklərin yer aldığı ayələrdir. Ali İmran surəsinin 7-ci ayəsinin mütəşabih ayələrlə bağlı hissəsi bir çöx məallarda “Mütəşabih ayələrin yozumunu Allah bilir” şəklindədir. Burada bir sual meydana çıxır: əgər mütəşabih ayələrin yozumunu yalnız Allah bilirsə və onlar da Quranın səksən faizə yaxınını təşkil edirsə, bu, o anlama gəlmirmi ki, Quranın beşdə dördünün mənası insanların üzünə bağlıdır? Eyni zamanda bu “And olsun ki, Biz Quranı öyüd və ibrət üçün asanlaşdırdıq. Fəqət düşünən varmı?!” (Qəmər 17) ayəsinə zidd deyilmi? Həmin ayədən yuxarıda verilən cümlənin başqa məalları da var. Məsələn, bəzi müəlliflər deyirlər ki, ayədəki “təvil” sözü (“Mütəşabih ayələrin təvilini Allah bilir”) yozum, təfsir yox, sıralanma, əvvələ qayıtma anlamı verir. Mütəşabih ayələr çoxmənalıdır və “təvil” deyəndə onların birinci, ikinci, üçüncü anlamı və s. tipində gerçəyə uyğun sıralama nəzərdə tutulur. Bunu isə Allah bilir.

Məşhur türk təfsir alimi Elmalılı Həmdi Yazır deyilən cümləni başqa cür çevirib: “Onun gerçək yozumunu ancaq Allah bilir”. Burada mütəşabih ayələrin mənasının insanların üzünə qapalı olmadığı, amma əsl mənasının Allah tərəfindən bilindiyi deyilir ki, bu da məntiqlidir. Üçüncü bir mövqe isə Yaşar Nuri Öztürkə məxsusdur. O, deyilən cümləni belə açıqlayıb: “Bunların yozumunu bir Allah bilir, bir də elmdə dərinləşmiş kəslər”..Mütəşabih ayələr sayəsində islamda insan fikrinə geniş azadlıq verilib, eyni zamanda bu ayələr onun da göstəricisidir ki, Allahın elminin hüdudu yoxdur və məxluqlar Onun elmindən az bir qismini dərk edə bilər. Ali İmran surəsinin yuxarıda verilən ayəsindən o da anlaşılır ki, mütəşabihlərin mənasının anlaşılması müəyyən şərtə bağlıdır. Onları çözmək istəyən şəxs mühkəm ayələrə inanmalı, mütəşabihlərə onların işığında baxmalıdır. Onlara inanmayanlar (ürəyi düz olmayanlar) bu ayələrdən yanlış nəticələr çıxara bilər.

Onu da deyirlər ki, mühkəm ayələrin bir sıra mütəşabih yönü ola bilir və əslində ayələr üç qismə bölünür: mühkəm, mütəşabih, bir yöndən mühkəm, bir yöndən mütəşabih olan ayələr. Dediyimiz kimi, mütəşabihlərə mühkəmlərin işığında baxılmalıdır. Məsələn, mühkəm ayədə deyilir ki, Allah taalanın tayı-bərabəri, bənzəri yoxdu. Mütəşabih ayələrdə əldən, gözdən danışılır.... taxtda oturmaqdan bəhs edilir, “Rəhman ərşdə qərar tutmuş” (Ta-hə 5). “Danılmış peyğəmbərə yardım olaraq gözümüz önündə üzürdü gəmi” (Qəmər 14). «Ey iblis, Öz əlimlə yaratdığıma səni səcdədən edən nədir? Təkəbbürlümü oldun, qürurlananmı oldun?» dedi Allah” (Sad 75). Bu ayələri müstəqim mənada başa düşənlər Allahı insanlaşdırır – antropomorfizmə varırlar. Bu tip yanlışlar əcaib hədislərin də uydurulmasına yol açıb: "Allahın gözləri rahatsızlandı, məlaikələr ziyarətinə gəldilər". “Allah mənimlə əl verib görüşdü. Əlləri soyuq idi” və s.

Daha bir məqam ondan ibarətdir ki, mütəşabih ayələrin bir qisminin mənası bəşəriyyətin yeni təkamül, elmi-texniki tərəqqi etaplarında mümkün olacaq, təkvini ayələr bu işdə insanlara yardımçı olacaq. Bir qisim mütəşabih ayələrsə qeyblə bağlıdır və onlar qiyamətdən sonra çözüləcək. Çünki insanlar qeybi bilməz. Bu, mümkünsüzdür. Qeybin pərdələri yalnız imtahan müddəti bitəndə - axirətdə açılır. Bu dünyada insanların bir qismi qeybə iman edir, bir qismi yox. Məhz əcr - əvəz verilən günü görmədən, “Rəbbimiz demişdi, biz də iman etdik” deyənlərə haqlı olmalarının sübutu kimi qeybin pərdələri açılacaq. İnanmayanlara da haqqı inkar etməkdə haqsızlıqları bəlli olacaq. Allah vədinə sadiqdir və qeyblə bağlı mütəşabih ayələrin gerçək mənası o vaxt - anlamı qeyb aləminin qapıları açılandan sonra bilinəcək.

Başqa bir məqam. Axirətə, cənnət və cəhənnəmə iman barədə deyilənlər mühkəmdir, bunların necəliyi haqda deyilənlər isə mütəşabihdir. Başqa cür mümkün də deyil. Səcdə surəsindən bir ayə də bunu sübut edir: “Gördüyü işlərə görə gözaydınlığı olaraq özünə veriləcək şeydən heç kəsin xəbəri yox» (Səcdə, 17). Əgər cənnətlə bağlı təsvirlərin insan tərəfindən dərki mümkün olsaydı, gözaydınlığı barədə danışılmazdı. Ona görə əminliklə drmək olar ki, Qurandakı cənnət təsvirləri, sadəcə, insanlarda bir təsəvvür yaratmaq üçündür. Aydın məsələdir ki, bir anlayışı ifadə etmək üçün ya onun hansısa bir oxşarı ilə analogiya aparılmalı, ya da o tam əksi – korrelyatı ilə qarşı-qarşıya qoyulmalıdır. Cənnətin korrelyatı cəhənnəmdir. Amma cəhənnəm özü də qeybdir. Onun təsvirindəki dəhşətlər də analogiyadır. Beləliklə, o dünyadakı yaşantıların təsviri üçün iki qarşılıqlı olaraq bir-birinə zidd anlayış ortaya qoyulur. Onların hər birinə aid məlumatı dərk eləmək, yəqin ki, insan üçün imkansız olduğundan, hər ikisi qeyb olduğundan bu dünyanın informasiyaları ilə analogiya aparılır. Quranda Cənnətin təsviri zamanı bu dünyada insanlara zövq verən ən gözəl anlayışlar sadalanır: yaşıllıqlar, xalçalar, sərinlik, şərab, bal çayları, irigözlü, gözləri heç kimə baxmamış və baxmayacaq qadınlar; cəhənnəm üçün isə “metal ərintisi sayaq su”, dəhşətli isti və s.

İstər cəhənnəmə aid təsvirlərdəki dəhşətlər, istərsə də cənnətə aid komfort və ataraksiya təsvirləri qeybdəki durumu insanlara, həm də ən bilgisiz kəslərə belə çatdırmaq üçündür. Bu səbəbdən istifadə olunan təşbihlərin yerdəki, insanlar tanış olan maddi təsvirlər olması tam təbiidir. Çünki yerdə olmayan bir anlayışın, şeyin, ifadəsi üçün müvafiq söz də yoxdur. Ona görə anlayış nə iləsə müqayisədə verilməlidir. İnsan beş duyğuya malik olduğundan, cənnət və cəhənnəm təsvirlərində bu duyğularla hiss edilən əlamətlər sadalanır. Cənnətə aid dadbilmə ilə dərk edilənlər təsvirlər: «Müttəqilərə vəd edilən cənnət budur: çirkab götürməyən sulu çaylar, dadı dəyişməyən südlü çaylar, içənlərə ləzzət verən şərab çayları, təmiz bal çayları axırlar orada» (Muhəmməd, 15). Gözlə görülənlər: «Yanlarında irigözlü qadınlar var, yalnız öz taylarına zillənmiş baxışları. Əl dəyməmiş yumurta sayaq bəmbəyazdılar» (Saffət, 48-49) və s. İnsan təsəvvürü özü hadisdir. Ona görə insan cənnətdəki gözəlliyi heç cür təsəvvür edə bilməz. Bizim təsəvvürümüz bunun üçün proqramlanmayıb. Eləcə də cəhənnəm təsvirləri bu qəbildəndir.

Bəzi mütəşabihlərin mənasını bilmək imkanı yoxdur (bəlkə də, hələ ki yoxdur demək daha doğru olar). Məsələn, hurufi mukatta adlanan, bir sıra surələrin əvvəlində gələn hərflər. Bu hərflər nə deməkdir? Tanınmış təfsirçi ibn Kəsir (14-cü əsr) Quranı hədislərlə təfsir edən ən məşhur şəxslərdən biridir. O öz təfsirində Bəqərə surəsinin 29-cu (“Yer üzündə nə varsa, sizin üçün yaratmış, sonra göyə çəkilib yeddi səma düzəltmiş. Hər şeyi bilən Odur”) və Qələm surəsinin 1-ci (“Nun. And olsun qələmə və onun yazdıqlarına”) ayəsinin təfsirində görün nələr yazır: “Allah yaratdıqlarını yaratmaq istəyəndə incə sudan buxar meydana gətirdi. Buxar suyun üzündən yüksəldi və bu yüksələn şeyə yüksəklik mənasında “göy” dedi. Sonra suyu qatılaşdırdı və ondan bir yer meydana gətirdi. Sonra bu yerləri parçaladı və onları iki gündə - bazar və bazar ertəsi günü yeddi yer halına gətirdi. Yeri balığın üzərində yaratdı. BU BALIQ ALLAH TAALANIN QƏLƏM SURƏSINDƏ “NUN VƏ QƏLƏMƏ AND OLSUN KI” DEYƏ SÖZ ETDİYİ NUN BALIĞIDIR. Balıq sudadır. Su isə qayalığın üzərindədir. Qayalıq isə heç bir şey bitirməyən böyük bir daşın üzərindədir. Daş isə bir mələyin belindədir. Mələksə bir qayanın üzərindədir. Qaya küləkdir. Həzrəti Loğmanın “Nə göy vardı, nə yer, balıq hərəkət etdi və qımldadı, yer üzü sarsıldı və üzərinə dağlar çəkilərək dayandırıldı. Bunu üçün dağlar yer üzünə oturdulub” deyə bəhs etdiyi qaya budur.” Buradan o nəticə çıxır ki, hədislər din qaynağı olmadığından Quranı təfsir edən zaman onlardan istifadə yanlış nəticələrə gətirib çıxarır. İbn Kəsirdən üç yüz il əvvəl yaşamış dünya şöhrətli alim Əbu Reyhan Biruni 11-ci əsrdə Yerin kürə şəklində olduğunu və Günəşin ətrafında fırlandığını təkvini ayələrlə sübut eləmiş və beləliklə, Qələm surəsinin əvvəlindəki Nunun Yerin üzərində dayandığı balıq kimi yanlış izahının yolunu bağlamışdı.

Mütəşabih ayələrin düzgün anlaşılmaması ilə bağlı Mövlana Cəlaləddin Ruminin müəllimi, Azərbaycan türkü Şəms Təbrizinin “Məqalat” (“Xirqeyi-Şəms”) əsərində maraqlı bir rəvayət var: “Birisi Həmədan şəhərində vəz edirdi: «Hər kəs Allahı varlıqlardan birinə bənzədir» deyə tənqidə başlamışdı. Şəhərin vaizi gəldi, kürsüyə çıxdı və mütəşabih ayələri sıralamağa başladı: “Rəhman ərşə hakim oldu” (Ta-hə 5); “Məgər əminmisiniz, sizi yerə gömməyəcək göydə olan. Bir də görəcəksiniz yer tərpənir, qalxır başınız üstə” (Mülk 16); daha sonra «Rəbbin gəldi və mələklər səf-səf düzüldü” (Fəcr 22); «Üstlərindəki Rəblərindən qorxarlar, onlara əmr edilən şeyləri yerinə yetirərlər” (Nəxl 50) kimi ayələri kürsünün önündə oxumağa başladılar. Vaiz da təşbih inancına sapmış kimsələrdən idi. Bu ayələrin mənalarını təşbih yönündən söyləməyə başladı. Hədislər də rəvayət edirdi: «Rəbbinizi gecə bədrlənmiş Ayı seyr edən kimi görəcəksiniz», «Allah Adəmi öz surətinə baxıb xəlq etdi», «Rəbbimi qırmızı bir paltarda gördüm» kimi çeşidli mənalara gələn hədisləri çox gözəl anladır, təşbih yönündən mənalarını söyləyirdi: «Vay o kimsələrə ki, Tanrını bu sifatları ilə təşbih etməz və bu surətlərlə bilməzlər! Onlar ibadət etsələr belə, yenə cəhənnəmlik olarlar. Onların ibadətləri qəbul olunmaz» deyirdi. Bu bəhslə bağlı ayə və hədisləri anladanda adamların bir qismi Tanrının mütləq varlığını, onun məkansızlığını deyib suallar verdilər. Vaizin sözlərinə etiraz etdilər. Amma o “Harada olursunuzsa, olun, O, sizinlədir», «Onun bənzəri olan bir şey yoxdur» məalındakı ayələri də bənzətmə yolu ilə izah etdi və bütün bunları təşbih nöqtəsində birləşdirdi. Tənzih – yəni Tanrını nöqsan sifatlardan arı bilmək xüsusunda çəkingən davrandı. Camaat evlərinə getdi. Eşitdiklərini oğul-uşaqlarına anlatdılar və hamısına belə tövsiyə etdilər: «Allahı ərş üzərində bilin, qayət gözəl bir surətdə iki ayağını aşağı salmış bir halda kürsüyə oturub, şəhər vaizinin dediyi kimi, mələklər də ərşin ətrafını çevrələyib. Hər kim onda bu surətlər yoxdur desə, onun imanı yoxdur. Vay onun ölüsünə, vay onun məzarına, vay onun son halına!»

Bir həftə sonra qərib bir sünni vaiz gəldi. Hafizlər tənzih ayələrini oxudular. «Ona bənzər bir şey yoxdur, doğmadı, doğulmadı, səmalar onun əliylə qurulub» məalındakı ayələrin təfsirinə başladı. Dedi ki, təşbihçilərin dərisini soymaq lazımdı. «Hər kim təşbihdən bəhs edərsə, kafir olar, hər kim surətdən söz açarsa, cəhənnəmdən qurtula bilməz. Allaha məkan isnad edənin vay dininə, vay məzarına» dedi. Təşbihə bənzəyən ayələri təvil etdi; bir-bir izah elədi, cəhənnəmlə qorxutdu. Dedi ki, hər kəs surətdən söz açarsa, onun ibadəti ibadət deyil, imanı iman deyil: «Allahın məkana möhtac olduğunu söyləyən zavallının vay halına! Vay onun sözlərini dinləyənlərə!»

Sünni vaizin bu sözlərini eşidənlər çox qorxdular, üzgün bir halda evlərinə qayıtdılar. Bunlardan biri evinə gələndə iftar belə etmədi, evin bir guşəsinə çəkilərək başını ayaqlarının arasına aldı, uşaq kimi ağlamağa başladı. Oğul-uşaq ətrafına toplandı. Kişi onları qovdu. Arvadı onun yanına gəlib sotuşdu: “İnşallah, xeyirdir, yemək soyuyur, yeməyəcəksənmi? Uşaqları döyürsən, məni qovursan, nə olub?» Kişi dedi: «Artıq mənə ilahi səslər gəlmir, içimə od düşdü». Qadın ondan təkrar soruşdu: «Ümid bağladığın Tanrıdan ümidini kəsdinmi? Bu nə haldı? Sən səbrli bir kişi idin. İndiyəcən başına bir çox çətin işlər gəlmişdi. Hamısına səbr etdin. Tanrıya bel bağladın, O da səni bütün çətinliklərdən qurtardı, könlünü xoş etdi. O keçən nemətlərin şükran borcu olaraq bugünkü sıxıntılarını da yenə Tanrıya həvalə et, üstünə rəhmət yağdırsın». Bu sözlərdən kişinin ürəyi yumşaldı. «Nə edim, bizi aciz hala gətirdilər, canımız boğazımıza yığıldı. Keçən dəfə alimin biri Allahı ərş üzərində biləcəksiniz, onu ərş üstündə bilməyən kafirdir, ölərsə, kafir kimi ölər dedi. Bu həftə başqa bir alim gəldi, kürsüyə çıxıb dedi: ”Hər kim Allahı ərş üzərində bilər və belə bir şeyi ağlından geçirərsə, yəni onu səmada təsəvvür edərsə, o kimsənin əməli və ibadəti qəbul olunmaz. Çünki Allah məkandan münəzzəhdir” dedi. İndi bu bir-birinə zidd sözlərin hansına inanım? Necə yaşayaq? Necə ölək? Aciz qaldıq!» Arvad kişiyə belə dedi: «Heç acizlik göstərmə, çaşma! Allah istər ərş üzərində olsun, istər ərşdən uzaq olsun, istər bir yerdə, istər yersiz olsun, harada olursa-olsun, təki ömrü uzun olsun, dövləti sonsuz olsun. Sən öz dərvişliyini düşün, dərvişlik vəzifəni yerinə yetir...»

Beləliklə, yekun olaraq onu deyə bilərik ki, mühkəm ayələr bir tərəfdən çox anlaşıqlı olduğundan mücərrəd anlayışları dərk edə bilməyən kütlənin də Qurandan bəhrələnməsi üçün təminat verir, eyni zamanda birmənalı olduğundan ilahi sirləri arama yolunda insana bir bələdçidir. Mütəşabih ayələr isə sirlər xəzinəsidir. Onlar insanı, təhqiqə, araşdırmaya təhrik edir. Quran həm mühkəm, həm də mütəşabih ayələrdən ibarət olduğundan xitab etdiyi insanlar ağıl işlətməyə ehtiyac hiss edir. Daha çox ağıl işlədənlər Müqəddəs Kitabımızdan daha çox bəhrələnə bilərlər. Bu, ağıla böyük önəm verilməsidir. Mütəşabih ayələrin dərkinə girişən şəxs öncə mühkəmləri tam mənimsəməli, mütəşabihlərin “iç-içə” olan fərqli mənalarından mühkəmə zidd olanı qəbul etməməlidir. Əks təqdirdə mütəşabih sektorda gəzişmələr məyusluqla nəticələnə bilər.
Düzünü Allah bilir.