 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Mühyəddin
ibn əl-ƏRƏBI |
|
Həmd
Allaha aiddir... Zahir hərflərinin bütün varlığı Onunladır. Yəni Onun ismidir. İsmi isə Onun zatına çıxar. Batin hərflərinin varlığı da Onunla vücud tapdı. Çünki bu da Onun bir ismidir. Sifatıdır. Xülaseyi-kəlam, əvvəl, axır, zahir, batin yoxdur, ancaq O vardır. Bunu da unutmamalı ki, sayılan hərflərin heç biri Onun varlığına qayıb getməmişdir. Həmçinin Onun varlığı da bu hərflərə qayıb gəlməmişdir. Nə gəlmək vardır, nə də getmək. Bütün bu mənaları anlatdığımız kimi anla ki, hüluliyyə məzhəbinin düşdüyü xətaya düşməyəsən. O, əşyalardan hər hansı bir şeydə ola bilməz. Eyni şəkildə, hər hansı bir şey də Onda deyildir. Yəni nə bir giriş vardır, nə bir çıxış. Bu halda anladılan mənaya uyan odur ki, Onu anlatdığımız vəsflə anlayasan. Anladılan mənaların xaricində heç bir şeyi işə qarışdırma. Belə ki.. Elmin dəlalətini bu mənada qəbul etmə. Ağılın yararlı olacağını düşünmə. Fəhm bu məqamda heç bir iş görə bilməz. Hələ bu dayanacaqda vəhmin sözü belə edilməz. Hiss, yəni duyğu ancaq xarici aləmdə sözünü keçirə bilər. Xarici göz nədir ki? O da bir iş görə bilməz. Həmçinin batin gözü də. İdrakı da at getsin. Bunu unutma ki: Onu ancaq O görə bilər. Onu ancaq O idrak edə bilər. Onu ancaq O bilə bilər Yəni Uca Allah Özünü Öz mahiyyəti ilə anlaya bilər. Burada əsas anlatmaq istədiyimiz məna budur: Onu Ondan qeyrisi görə bilməz. Onu Ondan qeyrisi idrak edə bilməz. Yanlış başa düşülməsin. Onun zatında bir hicabı var, yəni pərdəsi. Bu pərdə Onun vəhdaniyyətidir. Yəni birliyi, təkliyi. Öz hicabından başqa heç bir şey Onu pərdələyə bilməz. Belə ki, onun varlığı vəhdaniyyəti ilə gizlənir. Amma şəkilsiz, keyfiyyətsiz. Onu heç kəs görə bilməz. Heç kimsə. Nə yeni bir şəriətlə gələn mürsəl peyğəmbər, nə də bir övliya – Allah dostu. Nə də Ona yaxınlığı olan bir mələk. Onun peyğəmbəri Odur. Yəni Özü. Onun risaləti Odur. Yəni elçisi Odur, yəni Özü. O, bir elçi göndərdi. Özündən. Özü ilə. Özünə. Nə səbəb, nə vasitə, bunlar yoxdur. Bunları ağlından çıxar. Elçini göndərən, elçinin gətirdikləri, elçinin özü. Və elçinin gəldiyi kimsə. Bunların hamısı eyni varlıqdır. Aralarında heç bir fərq, dəyişiklik və ayrılıq yoxdur. Bir bəqa vücudunun hərflərini düşünün. Bu, Onun varlığıdır, vücududur. Başqası deyil. Onun qeyri üçün bir vücud düşünülə bilməz. Hətta yoxluğu da. Yəni fənası da. Hətta nə ismi, nə də müsəmması düşünülə bilər. Saqın ha.., çox saqın .. Bu mənaları inkar etməyə girişmə, sonra yanarsan. Çünki dəlilimiz qətidir, sağlamdır. Çünki peyğəmbər əfəndimiz belə buyurdu: «Bir kəs ki nəfsini bildi, gerçəkdən Rəbbini bilən o oldu...» Çünki Peyğəmbər əfəndimiz belə buyurdu: «Rəbbimi Rəbbimlə bildim...» Ona Allah taala salat və salam eyləsin. Vəziyyət belə olduğu təqdirdə, düşün: Sən nəsən? Şübhəsiz, sən sən deyilsən. Sən Osan, amma sən sən
olaraq deyil. Bu anlatdığım məna ilə sənin mövcud olduğunu qəsd etmirəm. Həmçinin sifatını da. Bunu anlatmaq istəyirəm: sən heç bir zaman var olmadın, olmağın mümkün də deyil. Hər şeyi bir tərəfə at. Heç bir şeylə olma. Hətta sən, sən olma. Nəfsinlə isə heç olma. Onunla, yəni Haqla da olma. Hətta Onda da olma. Onunla birlikdə də olma. Fəqət bunu da unutma ki, sən nə bir fanisən, nə də bir mövcud. Sən Osan, O da sən. Bu arada bu mənanı da anla: Allah taala aləmlərdən heç birinə möhtac deyil, qənidir. Bunun belə olması üçün nə bir illət lazım gəlir, nə də bir səbəb. İndi... Varlığını ki anladılan mənada anladın, yəni varlığına qarşı bir irfan duyğusuna sahib oldun. Şübhəsiz, varlıq yönü ilə Allah taalanı tanıdın sayılır. Yəni Ona qarşı bir irfan duyğusuna sahib olmuş sayılırsan. Anladılan bu mənanın xaricində hər şey boş sayılır. Yəni faydasız, sıfır. Bu mənada arif zatların lap çoxu Uca Allaha olan mərifət duyğusunun varlığın yoxluğa keçməsi ilə hasil olacağına inanırlar. Yəni mərifət duyğusunu fəna halına izafə etdilər. Sonra fənadan da keçdilər, fənanın, yəni yoxluğun da kənarında axtardılar. Qənaətləri bu idi. Halbuki bu duyğu aşkar bir səhvdir və bir yanılmadır. Səbəbinə gəlsək, Allaha olan mərifət duyğusu nə varlığın fənasına, nə də bu fənanın da fənaya uğramasına bağlıdır. Yəni nə mövcud varlığın yox olmasına, nə də bu yox olmanın da yox olmasına bağlıdır. Heç bir zaman irfan duyğusu anladılan hallarla əldə edilə bilməz. O şey ki heç bir şey deyildir, ona bir vücud, yəni varlıq verilə bilməz. Sonra o şey ki, varlıq sarıdan bir nəsibi yoxdur, onun üçün də bir fəna halı ola bilməz. Ancaq fəna halı bu varlığın isbatından sonra gələ bilər ki, fənaya müncər olan bu varlıq bir yönüylə mövhumdur. İndi özünə gəlmək zamanıdır. Sən ki özünü nə bir varlığa sahib, nə də bir fəna halına varacaq biri bildin... və bu mənada bir mərifət duyğusuna sahib oldun... Bax, o zaman hesab etmək olar ki, Uca Allahı gerçəkdən anladıın. Yəni mərifət sahibi oldun. Bu mənanın xaricində bir şey ummaq boşunadır. İndi mərifəti, yəni Allah taalaya qarşı irfan sahibi olmağı vücudun yoxluğa getməsində gözləmək haqda bir sözüsmüz var. Həmçinin fənanın da fəna tapması haqqında. Qısaca deyək, bu, şirkin, yəni Haqq varlığa ortaqlığın bir isbatıdır. Yəni arada bir yabançı varlığı qəbul etməkdir. Halbuki peyğəmbər əfəndimiz buyurdu: «Bir kimsə ki nəfsini bildi, gerçəkdən Rəbbini bilən o oldu». Bu mənadakı incəliyi anlamaq gərəkdir. Bu arada heç bir yabançı görməmək lazımdır. Zira bir yabançının isbatı nəticədə onun yox edilməsini çətinləşdirir. Səbəbinə gəlincə, «Bir şeyin sübutu gərək olmadısa, onun fənası da gərək olmaz» qaydası əsasdır. Bu halda sənin işin o olsun ki, nə bir şeyi yox gör, nə də var. Sənin bu mövhum varlığın bir şey olmaq vəsfinə də malik deyil. Madam ki o varlığın belədir, yəni bir şey deyil, o halda o, heç bir şeyə izafə edilə bilməz. Yəni bağlana bilməz. Nə bir faniyə, nə də bir fanidən qeyrisinə. Nə mövcuda, nə də məduma (mövcud olmayana). Yəni nə varlığa, nə də yoxluğa. Budur, peyğəmbər əfəndimiz gerçəkdən də bu mənaya işarət etməkdədir. Belə ki, sən bu anda mədumsan (mövcud olmayan). Yəni yoxsan. Necə ki daha öncə yox idin. Yəni «Ol!» əmri gələnəcən! Bu mənaları da unutma: əzəl bu andır, əbəd də bu andır. Qədimlik də bu andır. Yəni əzəl, əbəd, qədimlik bu içində olduğumuz və göz açıb qırpıncaya qədər bir zaman içində əldən verdiyimiz vaxta sığışdırılııb. Bu vaxtın içində özünü ara. Unutma ki, bu gəlib keçən anlarda Haqdan qeyrisi yoxdur. Bu başa salmaq istədiklərimi də yaxşı anlamağa çalış. Allah: əzəlin vücudu odur, yəni varlığı. Allah: əbədin vücudu odur, yəni varlığı. Allah: qədimliyin vücudu odur, yəni varlığı. Bütün bunları anlamağa çalışarkən, gözlə: əzələ, əbədə və qədimə özündən bir varlıq verməyəsən. Anlatmağa çalışdığımız bu məna doğrudur. Əgər doğru olmasaydı, Allah taala tək və səltənətində ortaqsız ola bilməzdi. Halbuki Onun şə'ninə yaraşan tək olması və varlığında ortağı olmamasıdır. Əgər ona bir ortaq düşünülərsə, belə olması gərək olardı. Onun ortağı o olardı ki, özünə xas bir varlığı var. Amma Allahın varlığı ilə deyil. Bir kimsənin və ya hər hansı bir şeyin belə olduğunu düşünün. Bu təqdirdə o, Allaha möhtac olmaz, ikinci bir Rəbb olardı. Yəni Allah. Bu mövcudluq isə mümkünsüzdür. Allah taalanın mülkündə və səltənətində ortağı yoxdur. Bənzəri yoxdur. Tayı yoxdur. Bu mənalar cəhətindən baxanda... Hər kim Allah ilə bərabər, Allahdan bir parça və ya Allahda hər hansı bir şeyi görürsə - halbuki o şey bir Rəbb olması üzündən Allaha möhtacdır - şübhəsiz, anladıldığı kimi görülən bir şey Allaha ortaq edilmiş olur. Halbuki o şey hər halı ilə Allaha möhtacdır. Bu arada hər hansı bir şey üçün əslində yaxşı olmayan bir cəvaz (icazə) yolu ağla gələ bilər. Məsələn, hər hansı bir şey Allah ilə bərabərdir. Qiyamı, yəni durumu özü ilədir. Yaxud Haqq ilədir. Bu şəkildə deyil və özü ilə varlığından keçmişdir, yəni fənaya çatmışdır. Yaxud Allah ilə olduğuna görə onun varlığında fənaya çatmışdır. Yəni yoxluğa çatmışdır. Bax, bu düşüncələrin hamısı çox-çox uzaqdır. Bilxassə, mərifət, yəni özünü bilmə qoxusu alanlar üçün. Səbəbinə gəlincə, hər kim Haqdan qeyri bir şeyin mövcud olduğuna yol verir, sonra da onunla qaim olduğuna qail olursa... Sonra fənaya çatacağına, sonra fənasından da fəna tapıb, özündən keçəcəyinə inanırsa... Bax, bu durum çox təhlükəlidir. Çünki bu fəna halının zəncirvari şəkildə davam etməsi olar. O şəkildə davam etmiş olar ki, haşa, Haqqın yoxluğuna qədər gedər. Bu düşüncənin nəticəsini qısaca deyim. Ard-arda şirk içində şirkdir. Xüsusən nəfsini bilmək yönündən heç bir faydası yoxdur. Bu düşüncənin sahibi müşrikdir. Nə Allaha qarşı bir irfan duyğusuna sahib ola bilər, nə də nəfsini anlaya bilər. İndi... Anladılan mənalar qarşısında bəzi suallar ola bilər. Məsələn biri çıxar, belə bir sual verər: «Bu bir-birinə girən məna yolları arasında nəfsini bilməyin və Allaha arif olmağın tam yolu necə tapılar?» Bu sualın cavabı belə olar: «Yol budur... Nəfsi və Uca Allahı anlamağa aparan yol isə... Biləsən ki, Allah var idi, onunla paralel bir şey yox idi». Burada «idi» şəklində işlədilən hissəcikdən bir zaman mənası çıxarmayın. Uca Allah bu anda da elədir. Yəni Uca Allah var və onunla birgə bir şey yoxdur. Bu arada bir başqası da belə deyə bilər: «Belə qənaətdəyəm ki, nəfsim Allahın qeyridir. Yenə o görüşdəyəm ki, Allah nəfsim deyildir». Bu sualın cavabını yuxarıdakı
hədisi-şərifdəki «nəfs» kəlməsinin qısa bir tərifini verməklə
mümkündür. Yoxsa o, «ləvvamə», «əmmarə» və «mümtəinə» isimləri ilə anılan nəfs deyil. Bəlkə də, orada «nəfs» kəlməsi ilə işarə edilən məna zati-ilahinin bütünlüklə yabançısı olanlardır. Bu mənayı peyğəmbərimizin bu münacatından da anlaya bilərik: «Allahım, əşyanı mənə olduğu kimi göstər». Burada «əşya» deyiləndə zati-ilahidən qeyri olanlar nəzərdə tutulur. Bu mənanı açıqlamaq lazım gələrsə, belə deyə bilərik: «Allahım, masivanı, yəni Allahdan başqa olan şeyləri mənə anlat ki, bilim. Əşya necə bir şeydir? Tanıyım, O, Sənsənmi, yoxsa bir qeyrisidirmi? Və o şeylər qədimdirmi, baqimidir, yoxsa ... fanimidir?». Şübhəsiz, Allah taala ona nəfsini göstərdi, yəni öz varlığını. Amma zatına yabançı hər hansı bir şeyin, yəni masivanın varlığı olmadan. Bundan sonradır ki, peyğəmbərimiz əşyanı olduğu kimi gördü. Yəni əşyanın həqiqətini, mahiyyətini. Gördü ki, onların mahiyyəti ilahinin özüdür. Amma bü mənada nə bir şəkil var, nə də bir zaman və məkan məfhumu. Əşya, yəni şeylər adı nəfsə də verilə bilər, nəfsin qeyri olan hər hansı bir şeyə də. Çünki nəfsin varlığı və əşyanın varlığı bir şey olma yönündən iki şeydən ibarətdir. Amma əslində ikisi bir-birinə bağlıdır. O zaman ki, əşya bilinir, dolayısıyla Uca Allah bilinmiş olur. Bu mənanı bu cümlə ilə bağlaya bilərik. Bir kimsə vardır, özünü Allahın qeyri sanır. Halbuki o, Allahın qeyri deyildir. Sənə gəlincə, elə bir haldasan ki, ona, yəni Allaha qarşı bir irfanın yoxdur. Bilmir və anlamırsan. Halbuki Onu görməkdəsən. Sonra... Onu gördüyünü də bilə bilmirsən. Öncə bir kəşf lazımdır. Və sən bu kəşfə sahib olmalısan. Bu kəşfdən sonra biləcəksən ki, məqsudun sənsən. Və sən fənaya çatmağa möhtac deyilsən. Və sən nə gələnsən, nə gedən. Olduğu yerdə qalansan. Amma zamansız və məkansız. Hətta an məfhumu da silinib. Bu məna öncə anladıldı. Sonra... Yenə o kəşfdən sonradır ki, anlayacaqsan. Onun bütün sifatları sənə sifat olub. Beləcə... Xaricinə baxdığın zaman Onun xaricini görəcəksən... Daxilinə baxdığın zaman da daxilini görəcəksən... Yəni sənin zahirin Onun zahiri, sənin batinin Onun batini olacaq. Həmçinin... Əvvəlini Onun əvvəli olmuş biləcəksən. Axırını Onun axırı olmuş görəcəksən. Bütün bu mənalarda ən cüzi bir şəkk və şübhə belə yoxdur. Sifatınla Onun sifatını görəcəksən. Zatınla da Onun zatını görəcəksən. Amma bütün bu mənalarda sənin O olmağa ən cüzi bir yaxınlığın yoxdur. Həmçinin, Onun da sən olmağa bir yaxınlığı yoxdur. Nə az, nə çox. Xülaseyi-kəlam, hər şey bir şey olmamaq yönündədir. Ancaq onun pak üzündən başqa. Zahirdə də belədir, batində də belə. Yəni mövcud varlıq yoxdur, ancaq O vardır. Hətta Ondan qeyrisi üçün bir varlıq düşünülə bilməz ki, yox olsun. O halda həlak da yoxdur, çünki yabançı yoxdur. Bu halda ortada, sadəcə, Onun üzü qalmaqdadır. Yəni əşya. Əşya isə ancaq Onun üzüdür, pak vəchidir. Burada bir misalla işə təkrar gəlmək gərəkdir. İndi bir kimsəni düşünün: bir şeyi bilmir, sonra o şeyi bilir. Şübhəsiz, belə bir kəs o sonradan bildiyi şey yolunda varlığını yoxluğa gömür. Ancaq cəhlini əridir. Yəni biliksizliyini. Varlığına gəlincə, o baqidir. Həm dəyişiksiz. Bu bilik sonunda varlığı bir başqa varlığa dönür. Bir başqa varlıqla var olur. Amma bu olmaq nə bir tərkibdir, nə də bu çeşiddən bir başqa şey. Buraya qədər anladılan mənanı bir inkarçının varlığı da dəyişdirə bilməz. Bir inkarçı tapın, bir də irfan sahibi gətirin. Eyni varlıqla vücud sahibi tapacaqsınız. Bu vəziyyətdə nə inkarçıdan bir çıxış var, nə irfan sahibinə bir giriş. İkisi arasındakı fərq, sadəcə, bir cəhlin ortadan qalxması və ya qalmasıdır. Başqa yolu yoxdur. Heç düşünməyəsən ki, bir fəna tapmağa, yəni yox olmağa ehtiyacın var. Fəna halını, yəni yox olmağa möhtac olduğunu düşün. Bu olmaz axı, nə isə... Bu halda sən Haqqa bir hicab və bir pərdə olarsan. Bu pərdə isə Allahın qeyri olmuş olur. Bu halda o pərdə halına qalib gələcək və onu atacaq bir şey lazım gəlir. Belə olacaq ki, Haqqı görmək mümkün ola. Bu məna, yəni pərdəyə ehtiyac halı və onun aradan qaldırılması üçün aranacaq çarələr əbəsdir. Səbəbinə gəlincə, bu təyin edilən yön yalandır və yanlışdır. Çünki biz hicab vəziyyətinə işarət etdik və dedik: «Onun varlığı vəhdaniyyəti ilə gizlənir, amma şəkilsiz, keyfiyyətsiz. Bu yöndə başqa bir məna düşünülə bilməz, yoxdur da. İzah edilən halın zərurətidir ki, həqiqətə çatan bir kimsənin «mən Haqqam» deməsi caiz olar. Həmçinin, o həqiqətə çatan kimsənin: «Mahiyyətimi təqdis edirəm, şanım nə qədər ucadır» deməsi də caiz olar. İzah edilən həqiqi hala vasil olan birini düşünün. Vasil olduğu anda görəcək ki, öz sifatları ancaq Allahın sifatlarıdır. Zatı da Allahın zatıdır. Amma heç bir yeni varolma yoxdur. Nə zatda, nə sifatda. Yəni Allaha dühul (daxil edilmə) yönündən. Yəni Ondan xüruc (xaric olma) yönündən. Qısacası, nə giriş var, nə də çıxış... Amma heç yoxdurmu... Sonra... O vasil olan kimsə Alahda fəna olmuş da deyil, həmçinin bəqa tapmış da deyil. O, özünü görəcək ki, hec olucu bir şey deyil. Həmçinin, olmadı da. Sonra fəna halı da elə. Yəni fənası da yoxdur. Səbəbinə gəlincə, nəfs deyə bir şey yoxdur, ancaq Onun nəfsi var. Yəni Onun nəfsi varlığın mahiyyətidir. Eyni şəkildə, vücud deyə bir şey də yoxdur. Ancaq Onun vücud varlığı var. İzah edilən bu mənaya işarə olaraq peyğəmbərimiz belə buyurdu: «Dəhrə – zamana söyməyin, çünki Allah taala o dəhrdir...» Burada işarə edilən məna
budur: «Dəhrin vücudu Allahın vücududur». Allah taala özünə bir
ortaq, tay və bənzəri olmasından münəzzəhdir, pakdır. Qısaca, hamısı eyni varlıqdır. İndi bu məna qapısından içəri girə bilərik. Haqqın vücudu necə xəstənin vücudu olursa... Dilənçinin vücudu Haqqın vücudu necə olursa... Bəli, bu məna necə caiz isə... Yenə caizdir ki, sənin vücudun da Onun vücudu ola. Və bütün əşyanın vücudu da yenə Haqqın vücudu ola. Ərəz, cövhər... nə varsa, yəni mahiyyətin nüvəsi və bu nüvələrin sonradan meydana gətirdikləri ki, bunlara «mütəvvənat» deyilir. Bütün bunlar Haqqın vücududur, varlığıdır. BÜTÜN BUNLARIN SİRRİ BİR ZƏRRƏNİN SİRRİNDƏ GİZLİDİR. Zərrələrdən hər hansı birinin sirri çözüldümü, o zaman görüləcək ki, bütün mütəvvənatın sirri meydandadır. Zahiri yöndən də belədir, batini yöndən də. Yəni içəridə də belə, bayırda da belə. Xülasə, dəyişən heç bir şey yoxdur. Nə bu aləmdə, nə də bu aləmin bitməsi ilə başlayacaq olan əbədi aləmdə. Allah taaladan qeyrisini görə bilməzsən. İsmi və müsəmması ilə hər iki aləmin vücududur, varlığıdır. Bu, bir gerçəklikdir. Əlbəttə, belə olmağı lazım gəlir. Anlatmaq istədiyimiz məna budur ki, hər iki aləm ismi, müsəmması, görünən çöhrələri ilə Allah taaladır. Bu mənada şəkk və şübhə izi aranmamalıdır. Bu baxımdan yanaşanda Allah taalanın heç bir şey yaratmış olduğunu görə bilməzsən. Bu, qəti bir hökmdür. Ancaq belə bir görüşə sahib ola bilərsən: O, an məfhumu ilə anılan zamanların hər birində biri digərinə bənzəməyən, başqa şə'n və bir başqa şəkil almaqdadır. Belə ki, varlığını izhar edər, sonra gizləyər. Amma nə izharında, yəni açığa çıxmasında, nə də gizləməsində bir şəkil və keyfiyyət vardır. Bax, bu hal onun şə'nınə layiqdir... Çünki əvvəl, axır, zahir, batin, hamısı Odur... O, birliyi ilə zahir oldu.. Açığa çıxdı. O, təkliyi ilə batin oldu. Gizləndi. O, zatı və qəyyumiyyət sifatı ilə əvvəldir. O, dəyumiyyət sifatı ilə də axırdır. Əvvəl, hərflərin varlığı Odur... Axır, hərflərin varlığı Odur... Zahir, hərflərin varlığı Odur... Batin, hərflərin varlığı Odur... Xülasə, ismi və müsəmması ilə anladılanların hamısı Odur.. Anladılanların heç biri qəribsənməməlidir. Alışmaq lazımdır. Bu arada bu qiyas bir köməkçi ola bilər. Məsələn, madam ki, Onun varlığı mütləq gərəklidir, arada ona yabançının olmaması da gərəklidir. Bir kimsə vardır, sanır ki, özü Haqqın qeyrisidir; amma bu, ola bilməz. Səbəbinə gəlincə, Allah taala bir qeyri olmaq cəhətdən tənzih edilir. Qeyri nə deməkdir? Əlbəttə, qeyri də Odur. Amma bir qeyri şeyin varlığı Onunla olmadan. Qeyri olaraq anılan şeyin də varlığı, şübhəsiz, Odur. Həm içdə, həm xaricdə. Yəni həm zahirdə, həm də batində. İrfan yoluna girən hər kəsin anladılan aləmə uyğunlaşması lazımdır, sonrası asandır. Orada müxtəlif sifatlar alacaqdır. Hər kim anladılan sifatlarla özünü bəzərsə... Onun üçün sifatlar olur. Bu sifatların nə həddi var, nə hüdudu. Bu mənanı da yaxşıca düşünmək gərəkdir. Bir kimsə özünü tanımadan, bilmədən bəlli şəkliylə öləndə, yaxşı və pis vəsfləri də onunla bərabər ölüb gedir. Bu misal zahirdəki bəlli ölümün bir nəticəsidir. Bir də mənəvi ölümlə öləni düşünək. Yəni ölmədən əvvəl öləni... Lap yuxarıdakı kimi, bunun da yaxşı və pis sifatları yox olar. Fəqət... Elə bir hal alar ki, yuxarıda anladılana heç bənzəməz. Allah taala onu Öz məqamına oturdar. Amma bütün hallarda... Zatı məqamına oturdar. Allahın zatı olar. Sifatları məqamına oturdar, Allahın sifatları olar. Bu mənaya ciddiyyətlə nail olmaq gərəkdir. . Çox əhəmiyyətlidir. Bu mənanın lüzumundandır ki, peyğəmbərimiz belə buyurdu: «Ölmədən əvvəl ölün». Bu şərəfli hədisin şərhi belə ola bilər: «Bəlli ölümlə ölmədən əvvəl özünüzü anlayın. İrfan sahibi olun». Aşağıda anladacağımız müqəddəs hədis də eynən bu mənanı qüvvətləndirir. Peyğəmbərimiz belə anladır: «Allah taala belə buyurdu: «Bəndə nafilə ibadətlərlə Mənə yaxınlaşır... Elə bir hal alır ki, Mən onu sevirəm. Onu sevdiyim zaman onun qulağı oluram, gözü oluram, əli oluram... " Yuxarıda anladılan qüdsi hədisdə irfan sahibinə bir işarə var... İrfan sahibi anladılan mənaya çatandan sonra mahiyyətində görəcək ki, bütün varlığı Haqqın varlığıdır. Fəqət onun zatında və sifatında heç bir dəyişiklik görmədən. Qaldı ki... əslində belə bir dəyişikliyə ehtiyac da yoxdur. Çünki özünə aid bir varlığı yoxdur... Yo x olan bir şey necə dəyişər ki? Bu arada özü, sadəcə, cəhlini aradan qaldırdı. Yəni mərifət yolu ilə. Bir varlıq sahibi idi, bilmirdi, indi bildi. İndi sənin növbəndir. Dinlə və anlamağa çalış. Hər nə zaman ki, nəfsini anlayıb mahiyyətini bildin, bax, o zaman öz mövhum varlığın ortadan qalxar. Və sən anlayarsan ki, sən Allahın qeyri deyilsən. Bu məna da bir həqiqətdir. Bir an üçün olsun, anladılan mənanın tərsini ələ alaq. Ki onda özünə xas bir varlığın var; o varlığın fənaya da ehtiyacı yoxdur. Hətta mərifətə də... Belə olduğunu düşün. Sən Allahdan başqa bir Rəbb olursan. Amma əsl həqiqət budur ki, Allah taala özündən başqa bir Rəbb yaratmaz. Bu olmaz, ola bilməz. Allah taala bu kimi mənaya qarşı ucadır, tənzih edilir. Bu arada bir az məlumat vermək yaxşı olacaq. Verəcəyimiz bu məlumat bir yönüylə yoldur. Yəni nəfsi bilmə yolu. Bu durumu ki bildin, dinlə və aramağa çalış. Bilməlisən... sadəcə, bilmək də yetərli deyil, təhqiq məqamına çıxmalısan. Xülasə, bildiyin şeyin həqiqətini tapmalısan. Bilməyin lazım olan və həqiqətinə varmağını zəruri edən xüsus budur. Vücudun... Varlığın... Əslində sənin özünə aid etdiyin vücudun var olmuş bir şey olmadı heç. Onun yoxluğu da elə. Amma zamanların heç birində... olucu bir şey də deyilsən. Amma heçmi? Heç... Bu mənanı həm gələcək üçün, həm də keçmiş üçün istifadə edə bilərsən. Yuxarıda anladılan mənadakı həqiqəti ki bilib tapdın, o zaman sənə «LA İLAHƏ İLLALLAH - İLAH YOXDUR, TƏKCƏ ALLAH VAR" cümləsindəki məna zahir olur. Həqiqətən ilah yoxdur, O vardır. Qeyri vücud belə yoxdur, O vardır. Xülasə, aşağıdakı cümlələri təkrar oxu, özünü onlara alışdır. Ondan başqa heç bir şey yoxdur. İlah yoxdur, ancaq O vardır. Bu arada belə bir şey deyilə bilər: «Arada yabançı qalmadı. Bu vəziyyətdə rübubiyyətin sıfatı yox oldu. Onu heçə saydın? Bu , yanlış bir anlayışdır. Mən elə bir şeyi söyləyə bilmərəm. Həm də nə həddim var? Sonra necə edə bilərəm ki? Bir dəfə düşün ki O hələ ortada Rəbbə ehtiyac duyan bir məxluq yox ikən yenə bir Rəbb idi. Yaradılmağa ehtiyac duyan bir məxluq yox ikən, O, yenə Xaliq idi. Yəni əzəldəki durum bu idi. İndi də əslisindən bir fərqi yoxdur. O, yenə bir Rəbdir, yenə bir Xaliqdir. Məxluq məfhumunu sil, ortada o qalır. Xülasə, dəyişən heç bir şey yoxdur. O əzəldə nə idisə... indi bu anda yenə elədir. Onun xaliqiyyəti bir məxluqun olmasına ehtiyac duymaz. Onun rübubiyyəti, həmçinin bir mərbub axtarmaz. Buna ehtiyacı yoxdur. Hələ bir düşün... O vardı... Yəni mükəvvənat (yaradılanlar) yaradılmadan... Və o bu varlığı içində əksiksiz bütün sıfatlarını zatında toplamışdı. İndiyə qədər heç bir dəyişiklik olmadı. Ola bilməz də. Bu anda ilk andakı kimidir. Uca Haqqın təkliyində varlıqla yoxluq arasında heç bir dəyişiklik yoxdur. Yəni varlıq və yoxluq bizə görədir. Zira ona görə nə var bir məsələdir, nə də yox... Hər şey yerindədir. Dəyişiklik, sadəcə, onun zatından zatınadır. Məsələn, bir varlıqmı var? Bir mövcudmu var? O halda onun hökmü budur: zahiriyyət sıfatının iqtizası (lüzumu)... Yəni onun zahir sıfatının bir gərəyi... Yəni açığa çıxma arzusunun bir nəticəsi. Məsələn, bir yoxluqmu var? Bir olmazlıqmı var? Bunun üçün verilməsi lazım gələn hökm də budur: batiniyyət sifatının lüzumu. Yəni onun batin sifatının bir gərəyi... Yəni gizləmə arzusunun
bir nəticəsi... Çünki ayrılıq deyilən bir şey yoxdur. Səbəbinə gəlincə: Onun zahiri batinidir... Səbəbinə gəlincə: Onun batini zahiridir... Səbəbinə gəlincə: Onun əvvəli axırdır... Səbəbinə gəlincə: Onun axırı əvvəldir... Xülaseyi-kəlam: Hamısı o Birdə toplanır. Yəni nə varsa ... Və topdan hər şey birdir. Və Bir hər şeydir... Bax, bu mənadıkı incəliyə diqqət lazımdır. Uca Allahın zatına bağlı sıfatları hər an bir dəyişik şəkil almaqdadır. Bunun əksi iddia edilə bilməz. İddia edilsə də, isbat edilməz. Ondan başqa bir şey yoxdur. Bunun da əksi iddia edilə bilməz. Bu da iddia edilsə dəxi, sübut edilə bilməz. O, bu anda və hər anda elədir. Onun varlığından qeyri bir varlıq yoxdur. Gerçəkdən söylənəcək söz budur. Başqa söz yox. Necə ki, əzəldə və qədim halında belə idi. Yəni hər anda zatı və sifatı ilə bir başqa şə'n alırdı. Təcəlli dəyişdirirdi. O zaman yenə bir yabançı mövcud yox idi. Keçmişi andıran terminlərin də yeri yoxdur. Çünki bu anda əzəlin və qədimliyin heç bir fərqi yoxdur... Yenə elədir. Yenə elə olacaq... Səbəbinə gəlincə... Nə bir şey var. Nə də an. Necə ki, qədim, yəni
əzəl halında; elə bir şey və elə bir an, hətta gün yoxdur. Bu varlığın vücudu və yoxluğu Haqq üçün heç bir məna ifadə etməz. Əks halda Onun vəhdaniyyətinə sonradan əlavə edilən bir şey lazım gəlir ki... bu Onun üçün bir nöqsanlıq olur. Halbuki Onun varlığı belə bir şeyə ehtiyac duymaqdan çox uzaqdır. O, ucadır. Zatına ariz olan bir nöqsan Ona yaxın ola bilməz. Yuxarıda çox şeylər anladıldı. O anladılanların hamısı nəfsini, mahiyyətini anlamağa dair idi. Səni bu yola çəkmək üçün idi. Orada sənə qısaca bu mənaları anlatmaq istədik: «Yox olsan da varsan, var olsan da... hər iki hal da bərabərdir. Əsasa təəllüq edən (asılı olan, mənsub olan, aid olan) bir dəyişiklik yoxdur... Bax, yuxarıda sayılan vəsflərdən çıxan əsas məna budur... Sifatın, vəsfin, əslin və mahiyyətin Odur. Özünü belə bilməyin lazımdır. Nəfsini anladıldığı şəkildə anlamağın zəruridir... Xülaseyi-kəlam, hər nə zaman ki, anladılan vəsflər çəmbəri içində nəfsini bildin... Yəni bərabərsiz, taysız... Dəngi olmayan bir şəkildə... Yəni Allah taalaya qarşı olan bir varlığa sahib olmadan... Bax, o zaman nəfsini, mahiyyətini gerçək mənada bildin... Əks təqdirdə əsla bir anlayışa sahib olmağın qəbul edilməz. Bu məna cəhətindədndir ki, peyğəmbər əfəndimiz: «Bir kimsə ki, nəfsini bildi, gerçəkdən Rəbbini bilən o oldu..." buyurdu... Bu məna sözümüzün dəlilidir. Bu vəziyyət qətidir. Əks təqdirdə peyğəmbərimiz başqa cür anladardı. Məsələn, belə buyurardı: «Bir kimsə ki, nəfsini yox etdi, gerçəkdən Rəbbini bilən o oldu». Halbuki belə buyurmadı. Çünki belə bir mənanı anlatmaq mənasızlıq olardı. Çünki o bilib gördü ki, Ondan, yəni zatından və sifatından qeyri heç bir şey yoxdur... Bunu belə bilib görən əksinə bir ifadə necə işlədə bilər? Peyğəmbərimizin işarəti bu idi: Nəfsi bilib anlamaq doğruca Haqqı bilib anlamaqdır. Burada sənə qısa bir tövsiyəmiz olacaq: «Öncə nəfsini bil». Yəni varlığını, mahiyyətini... Bil ki sən iddia etdiyin kimi sən deyilsən. Başqa bir sənsən.. Ağlına, xəyalına gəlməyəcək şəkildə sənsən... Nə var ki, sən bunu anlaya bilmirsən.. Anlamağa çalış. Əsas məna bundan qeyrisi ola bilməz.. Yenə anla ki: Varlığın sənin sandığın kimi varlığın deyil. Amma başqa bir valığın da deyil. Sən mövcud deyilsən. Yəni nə var olmuşsan... nə də yox... Qısacası, nə varsan, nə yox... Varlığın da, yoxluğun da bu varlığındır. Hamısı odur. Amma bir varlıq iddiası olmadan. Bir yoxluq düşünülmədən. Saqın ha... bu arada onun varlığının eynini, sənin bu varlığın saymayasan. Yoxluğun da saymayasan. Arada daha necə pərdələr var ki, onları safiyyət yolu ilə açmaq gərək. Bu anda sənə lazım olan Allah ilə birlikdə digər bir varlıq vücudu tanımamaqdır. Hətta Uca Allahın zatı və sifatı içində dəxi bir şeyin varlığını düşünməyəsən. Bu durumu ki yaxşı qavradın, nəfsini bilib anladın sayılır. Zira anladılan məna çərçivəsi içində nəfsi bilmək və anlamaq Allahı bilmənin özüdür... Bu mənada şübhə izi yoxdur. Şəkk yoxdur... Sonra... Nəfsin elə bir hal alması bir tərkib və ya bir düzəltmə nəticəsi deyil. Haşa ki, qədim və əzəli, əbədi bir zatda sonradan olma və sonradan düzəltmə bir şey söhbət ola bilməz... Anlatdığımız bu uca mənalar qarşısında şübhəsi qismən zail olan, fəqət qayəni tam anlamayan birisi bizə belə bir sual verə bilər: «Anladılan mənalarla sabit olan odur ki, Haqqa yabançı bir şey yoxdur. Ortada tək bir şey var. Yəni bir varlıq. Bir şey də özü özünə bağlana, birləşə bilməz. O halda Ona vüsul yolu necə tapılır? Və necə olmalıdır? Bu suala cavab vermək çox asandır. Ancaq anlada bilmək bir az çətin ola bilər. Zira qarşıdakı şəxs anlama qabiliyyətindən məhrumsa, onu necə anladasan? Amma çarəsizik, anlatmalıyıq. Biri anlamazsa, bir başqası anlayar. İndi dinlə... Şübhəsiz, həqiqi halda nə birləşmə var, nə də ayrılma... Şübhəsiz, həqiqi halda nə bir yaxınlaq var, nə bir uzaqlıq... Səbəbinə gəlincə, sual verənin də işarə etdiyi kimi, birləşmək və ayrılmaq, yaxınlıq və uzaqlıq ancaq iki şey arasında olur. Ortada ancaq bir varlıq olduğuna görə, nə birləşmək var, nə ayrılmaq. Bunun əksi imkan xaricindədir. Vüsulun, yəni birləşmənin mənasının təhəqqüqü ancaq iki bərabər şey arasında olar. Ya da bərabər olmayan iki şey arasında... Sonra cins olaraq da bir-birinə bənzəməsi lazım olar. İki şey bir-birinə bənzəmədiyi təqdirdə arada bir zidlik meydana gələr. Halbuki Allah taala hər iki haldan da münəzzəhdir. Onun bir ziddi və ya bənzəri yoxdur. Yaxşı bilmək lazımdır ki, vüsal bir başqa vüsaldır. Yaxınlıq bir başqa yaxınlıqdır. Uzaqlıq bir başqa uzaqlıqdır. Xülasə, vüsal, yaxınlıq, uzaqlıq, bütün bunlar zahirdə bilinən halların xaricində düşünüləcək. Haşa ki, Haqqa vasil olmaq, uzaq durmaq və yaxınlaşmaq xaricdən görünən iki şeyin bir-birinə yaxınlaşması, uzaqlaşması və ya birləşməsinə bənzəməyə... Şübhəsiz, vüslət yox deyildir. Fəqət vüsal xaricində bir vüsal var. Yəni zahirdəki mənası xaricində. Şübhəsiz, yaxınlıq yox
deyildir. Ancaq yaxınlıq xaricində bir yaxınlıqdır. Şübhəsiz, bir uzaqlıq da vardır. Amma uzaqlıq məfhumu anılmayan bir mənada uzaqlıq vardır. Yəni xaricdən bilinən uzaqlığın heç bənzəri ola bilməz. İndi... Yuxarıdakı sualın cavabını verib bəzi çeşidli halları, mənaları anlatdıqdan sonra birbaşqa sualla qarşılaşmağımız mümkündür. Məsələn, o sual belə ola bilər: «Vəslin mənası oldu. Vəziyyət anlatdığımız kimi vüslətsiz bir vüsuldan ibarət olaraq qalır. Yəni Buud ilə qürb (yaxınlıq)». Ayrıca, yaxınlıq olmadan bir yaxınlıq, uzaqlıq olmadan bir uzaqlıq məfhumunu andıran bir cümlə oldu. Bəs bunların mənası necədir? Bu sualın cavabı da verilə bilər. Bu sualı verdiyinə görə müxatib sən oldun. O halda dinlə. O mənadan, yəni yaxınlıqsız yaxınlıqdan, uzaqlıqsız uzaqlıqdan qəsdim odur ki, sən an məfhumu ilə anılan zamanların hamısında yaxınlıq və uzaqlıq içindəsən. Amma Allahdan başqa bir şey olmadan... Nə var ki, sən bu mənanı anlamaq irfanına sahib deyilsən. Bu irfan məhrumiyyətin nəfsinədir, mahiyyətinədir... Və sən özünü bilmirsən ki, Osan... Amma sənsiz, sənliksiz. Diqqət et bu cümləyə: vüsal mərifətdir. Nə zaman ki vasil oldun, yəni özünün arifi.. Haqqa vasil olmuş sayılırsan. Nə var ki, bu irfan duyğusunda İRFAN hərflərinin varlığı da olmayacaq. Uca Haqqın təkliyində varlıqla yoxluq arasında heç bir fərq yoxdur. Yəni bizə görədir varlıq və yoxluq. Zira ona görə nə var bir məsələdir, nə yox. Hər şey yerindədir. Dəyişiklik, sadəcə, Onun zatından zatınadır. Məsələn, bir varlıqmı var? Bir mövcudmu var? O halda Onun hökmü budur: zahiriyyət sifatının iqtizası. Yəni Onun zahir sifatının bir gərəyi. Yəni açığa çıxma arzusunun bir nəticəsi Məsələn bir yoxluqmu var? Bir ədəmmi var? Bunun üçün verilməsi lazım olan hökm budur: Batiniyyət sifatının iqtizası. Yəni onun batin sifatının bir gərəyi. Yəni gizlənmə arzusunun bir nəticəsi... Yuxarıdakı məna anladılarkən zahirin ayrı, batinin ayrı bir şey olduğu düşünülməsin.. Çünki ayrılıq deyə bir şey yoxdur. Səbəbinə gəlincə: Onun zahiri batinidir.. Səbəbinə gəlincə: Onun batini zahiridir... Səbəbinə gəlincə: Onun əvvəli axırıdır... Səbəbinə gəlincə: Onun axırı əvvəlidir... Xülaseyi-kəlam, hamısı bir yerdə toplanır. Yəni nə varsa. Və topdan hər şey birdir. Və bir hər şeydir. Bu mənadakı incəliyə diqqət gərəkdir. Yuxarıda çox şeylər anladıldı. O anladlanların hamısı nəfsini, mahiyyətini anlamağa dairdi. Səni bu yola çəkmək üçündü. Orada sənə tezis şəklində bu mənaları anlatmaq istədik: «Yox olsan da, varsan, var olsan da. Hər iki hal bərabərdir. Əsasa təəllüq edən bir dəyişiklik yoxdur. Bax, yuxarıda sadalanan vəsflərdən çıxan əsas məna budur. Sifatın, vəsfin, əslin və mahiyyətin odur. Özünü belə bilməyin lazımdır. Nəfsini anladıldığı şəkildə anlaman zəruridir. Xülaseyi-kəlam: hər zaman ki, anladılan vəsflər çəmbəri içində nəfsini bildin... Yəni, taysız, bənzərsiz.. Dəngi olmayan bir şəkildə... Yəni Allah taalaya qarşı olan bir varlığa sahib olmadan. Bax, o zaman nəfsini, mahiyyətini gerçək mənada biləcəksən. Əks halda əsla bir anlayışa sahib olmağın qabil deyil. Bu məna cəhətindəndir ki, peyğəmbərimiz: «Bir kimsə ki, nəfsini bildi, gerçəkdən Rəbbini bilən o oldu» buyurdu. Bu məna sözümün dəlilidir. Bu vəziyyət qətidir. Əks halda peyğəmbərimiz başqa cür anladardı Məsələn, belə buyurardı: «Bir kimsə ki, nəfsini yox etdi, gerçəkdən Rəbbini bilən o oldu». Halbuki belə buyurmadı. Çünki belə bir mənanı anlatmaq mənasızlıq olardı. Çünki o bilib gördü ki, Ondan, yəni zatından və sifatından qeyri heç bir şey yoxdur. Elə ki belə bir irfana sahib oldun, biləcəksən ki, sən O olubsan... olmuşu da keç, Osan. Nə var ki, sən daha öncə bunu bilmirdin. O olduğunu anlayacaq bir mərifətə sahib deyildin. Hətta düşünmürdün belə. Omusan? Yoxsa qeyrisimi? Anladılan mərifət halı sənə nəsib olanda başqa bir hala gələcəksən. Biləcəksən ki, Allahı Allah ilə bildin. Nəfsinlə deyil. Şübhəsiz ki, belə bir mərhələ qət etdikdən sonra. Yaxınlığı da, uzaqlığ atarsan. Nə yaxınlıq, nə uzaqlıq? Bütün bunları keç. Keç, keç və aşağıda verəcəyimiz misalı dinlə. Dinləmək yetərsizdir, anlamağa çalış. İndi...
İsmin və müsəmman... Əslində bunların ikisi də eyni mənaya gəlir. Ya sənə bir ad verilib, ya da sən bir ad almısan. Mahmud adını alıbsan, ya da sənə Mahmud adı verilib. Halbuki sən öz adını Məhəmməd bilirsən. Aradan bir zaman keçir. Bu zaman uzundur və ya qısadır. İkisi də fərqsizdir. Bu aradan keçən zamandan sonra anlayırsan və bilirsən ki, adın Məhəmməd deyil, Mahmud imiş. İndi nə oldu? Vücudunda bir dəyişiklik oldumu? Xeyir, heç bir dəyişiklik olmadı. Araya, sadəcə, bir mərifət oyunu girdi. Və sən özün əldə etdiyin mərifətinlə Məhəmməd adı götürüldü. Və sən Mahmud oldun... Bu iş necə oldu deyərək düşünməyə nə hacət? Belə oldu: hər şey sən Məhəmməd sandığın adını özündən siləndən sonra oldu. Bu mənadan fəna halının da necə olduğunu anladın. Şübhəsiz, fəna halı bir şeyin vücudunun isbatından sonra olur. Yəni zahirdə istifadə etdiyi mənadakı fəna halı. Amma yuxarıda anladılan misalda fəna halı belə idimi? Heç də yox. Zahirdə alışdığımız mənada bir fəna halı olması üçün bir başqasının varlığı olmalıdır. Bu heç yaraşan işdimi? Həm də caizdimi? Şübhəsiz, hər kim Uca Allahın zatından qeyri birinə bir varlıq isbatlayarsa, müşrik olar. Yəni Allaha ortaq tapmış olar. Halbuki Allah taala ucadır, Sübhandır.. Çoox, çox böyükdür. Yenə yuxarıdakı misala dönək. Arada bir ad dəyişdi. Məhəmməd Mahmud oldu. Amma nə Mahmuddan bir şey əksildi, nə də Məhəmməddən. Mahmuddan bir qısılma, bir əksilmə olmadı. Sonra Məhəmməd də Mahmud içində bir yox deyildi. Fəna tapmadı. Sonra... onun içinə də girmiş deyildi. Bir çıxış da olmadı. Bir anlama sonunda Məhəmməd əridi. Silindi. Mahmudun içinə də girmədi. Xülasə, Ortada, sadəcə, bir məna dəyişməsi oldu. Sonra.. Öncə Mahmud olan kimsə... özünün Məhəmməd deyil, Mahmud olduğunu necə anladı deyirsiniz? Özü özünə anladı. Məhəmməd adı ilə deyil. Çünki Məhəmməd yoxdu. Olmayan bir şeylə olmaqda olan bir şey necə anlaşılar? Diqqətli olsan, yuxarıdakı misalla çox şey əldə edə bilərsən. Sonra... Aşağıda anladacaqlarımızı da eyni misalı nəzərə alaraq oxu. Xülasə olaraq təkrar edək: tək varlıq düşün... Hər şeyi, amma hər şeyi o tək varlıq içində gör. Vəziyyət bu olduqda... Bax: arif kimdir? Məruf kimdir? Hər ikisi də eyni şeydir. Sonra vasil kimdir? Məvsul kim? Hər ikisi eyni varlıqdır. Bəli, eyni mənada bax: Görən kim? Görülən kim? Heç bir zaman bunları bir-birindən ayırmaq qəbud edilə bilməz. Yuxarıdakı məna bir az da açılmalıdır. Arif Haqqın sifatıdır. Məruf isə zatı. Vasil Haqqın sifatıdır, məvsul isə zatı. Digərləri də eyni qiyasa tabedir. Sonra... sifatı məvsufdan ayırmaq olmaz. Zira sifat və məvsuf eyni şeydir. İkisi də bir kökə bağlıdır. Yetməzmi? Bu qədər anladılanlar sənə hənuz bir şey anlatmadısa, çox heyif! Diqqətli ol və bax: Dönüb, fırlanıb eyni yerə gəlirik. Məna divarlarını yıxa-yıxa. Önünə bir xəzinə açırıq. Diqqətli ol, oradan içəri adlamaq bir an məsələsidir. O anı yaxala və içəri atıl. Orada bir tilsim çözəcəksən. Bu tilsimin açarı: «Bir kimsə ki, nəfsini bildi, gerçəkdən Rəbbini bilən o oldu» məalına gələn hədisi-şərifdir. Bu əsər də o tilsimi çözmək yolundadır. Bütün bu bəyanlar onun üçündür. Misallar, təşbihlər, hamısı onun üçündür. Anlatmaq istədiyimiz məna yolunda yuxarıdakı misal çox əhəmiyyətlidir. Vəziyyət anladıldığı kimi olanda, daha öncə soruşulan və bilinmək istənən ayrılmanın və birləşmənin mənası qalmaz. Səbəbinə gəlincə... Hər kim anladılan misalla yolunu tutar və fəhmə sahib olarsa, bilər ki, nə ayrılmaq var, nə də birləşmək. Yenə bilər ki, arif də Odur, məruf da Odur. Yenə bilər ki, görən də Odur, görülən də. Yenə bilər ki, vasil də Odur, məvsul da. Yəni birləşən də Odur, birləşilən də. Ona Ondan başqası vasil ola bilməz. Və bir ayrılma mövzusu varsa, bu da Onun qeyrisi ola bilməz. Budur şirkdən qurtulmağın çarəsi. Hər kim anladılan məna çəmbəri içinə girərsə, şirkdən xilas olar. Yəni qurtular. Əks halda, yəni məna yolunun xaricinə çıxılınca... Bu kimdən olursa-olsun, hətta çıxan kim olursa-olsun, şirkdən qurtulma qoxusunu ala bilməz. İrfan sahibi sayılan bir çox kimsələr anladılan mənaya görə yanlış zənnə qapılıblar. Onlar öz tapdıqları yoldan öz nəfslərini anladıqlarını, Rəblərini bildiklərini, varlıq bağından qurtulduqların sandılar. Və dedilər ki: «Belə bir hal üçün yeganə yol ancaq fəna, yəni yoxluq ilə əldə edilir. Hətta fənadan da fəna tapmaq yolu ilə». Bütün dedikləri, bu yoldakı qənaətləri peyğəmbərimizin hədisi-şərifindəki incə mənanı anlamadıqlarından irəli gəlir. Onlarınkı bir yanlış zəndən ibarətdir. Onların şirki məhv etmələri varlığın yoxluğa atılmasına bağlıdır. Xülasə olaraq işarə etdikləri məna budur: Varlığı yox görmələrini bir çox şəkillərə bağlarlar... Bir baxarsan ki, fənanın da fəna tapması yoluna gedərlər. Bir baxarsan ki, tam mənası ilə Haqqa təslim yolunu anladırlar. Bu anladılanlar onların anlatdığımız mənaya varmaq üçün tərif etdikləri yoldur. Məna tərəfinə onların işarətləri bunlardır. Nə var ki, gerçək onların sandığından çox fərqlidir. Onların bütün tərif və işarətləri xalis şirkdir. Onlar bu sözləri ilə ikinci bir varlığa işarət etməkdədirlər. Və bu yolun varlığına icazə verməkdədirlər. Amma əslində hər kim Haqdan qeyri bir şeyin varlığına haqq tanıyarsa, sonra da o tanıdığı varlığın ifnası (yox etmə, məhv etmə) cəhətinə girmiş olar. Belə bir vəziyyətin sonunda Haqdan qeyri bir şeyin varlığını, şübhəsiz, isbat etmiş olar. Ondan qeyri bir varlığın isbatı yoluna gedən isə... gerçəkdən Allaha bir ortaq tapmış olar. Dilədiyimiz odur ki, Allah taala onları da, bizi də doğru yola irşad eləyə.
|
|
|||||
 |
