İslamın millilik anlayışı, milli məsələ, millətçilik ideolojisilə münasibətlərinin araşdırılması din alimlərindən daha çox siyasi islamşünaslıq mütəxəssislərini qayğılandırır. Bu mütəxəssislərin əksərən vəzifəsi İslam və millilik problemlərini bir qayda olaraq dinimizin fundamental nəzəri prinsiplərində araşdırmaq deyil də Məhəmməd Seçilmişin zamanından bu yana tarixi faktlara çevrilmiş olayların fonunda təhlil etmək olub.

Diqqət ilk növbədə ona yönəldilir ki, təktanrılıq inanışına son tarixi möhürünü vuran İslam 7-ci əsrdə pərakəndə ərəb tayfalarını vahis dövlətdə birləşdirmiş və ərəblərin ümmət halında, sonralar isə xilafətdə birgəyaşayışını təmin etmişdir. Bundan çıxış edilərək İslamın özülündəki dövlətçilik ideyasının təkcə din birliyilə şərtləndiyi irəli sürülür. Həqiqətən də insanlarındini mənsubluğu prinsipinin əsas götürüldüyü tarixi dövrlərdə ən çeşidli etnik qruplar və xalqlar vahid sərhədlər çərçivəsində - öncə ərəblərin, sonra türklərin qurduğu imperiyalarda yaşamış və çoxçalarlı , zəngin İslam mədəniyyətini ərsəyə gətirmişlər.

Siyasi islamşünaslığın istinad etdiyi başqa bir qaynaq da İslam ideoloqlarının baxışlarıdır. Bunlar İslamın tarixən birləşdirici rolunu rəhbər tutaraq milliliyi, millətçiliyi dinin əsaslarını sarsıdan, perspektivinə xələl gətirən vasitə saymışlar. Başlıca fikir ondan ibarətdir ki, milli-ideoloji zəmində təşəkkül tapan dövlətçilik pronsipləri İslamla bir araya sığan deyil. Hətta ənənəvi İslamda radikal islahatlar carçısı, məşhur pakistanlı alim Məhəmməd İqbal da vaxtilə qeyd edirdi ki, dinin normativ prinsip kimi kənara atılması dövləti zəruri mənəvi özüldən məhrum edir. Çünki xeyir və şər dəyərlərinin müəyyənləşdirilməsi üçün meyar olaraq istinad edilən milli mənafelərin şərtləndirdiyi prinsiplər yalnız dinin təmsil edə biləcəyi universal etik sistemlə müqayisədə xeyli qüsurludur və nəhayətdə zülmə, istismara, güclü millətlərin zəifləri əzməsinə bəraət qazandıra bilir*.

Millətçilik əleyhinə baxışların sistemli şəkildə gəlişməsi 19-cu əsrin sonlarına – panislamçı hərəkat və ideolojinin təşəkkülü dövrünə təsadüf edir ki, bu da əsasən Cəmaləddin Əfqaninin adı ilə sıx bağlıdır. O, qərbin müstəmləkə asılılığından müsəlman xalqlarının xilası naminə dini şüarlardan istifadəni vacib sayırdı və bu mübarizəyə can verə biləcək yeganə ideoloji platforma kimi İslamı görürdü. C.Əfqani millətçilik görüşlərini tənqid edərək dini həmrəyliyi milli həmrəylikdən üstün tuturdu**. Əslində bu sayaq mövqe dövrün əhval-ruhiyyəsilə səsləşdiyindən və əsasən də müəyyən tarixi irsə söykəndiyindən populyarlaşa bilirdi. Bu da var ki, o dövrdə milli-azadlıq hərəkatlarının uğurları siyasiləşmiş İslamın milliliyə münasibətinə də bəlli ölçüdə düzəlişlər edirdi.

Qeyd edək ki, millətçilik ideolojisilə çarpışmalarda təkamülə uğrayan və uğramayan İslami baxışların hər bir halda siyasi motivlərlə və şərtlərlə əlaqəli olduğu təbiidir. Onu da deməliyik ki, İslama tapınmış xalqların 20-ci əsrdə milli özünüdərki prosesi şüurlarda təbəddülata səbəb olmuş və İslamın toplum həyatında yerinin və rolunun müəyyənləşməsi üçün perspektivlər açmışdır.

Hər şeydən öncə unutmaq olmaz ki, milli hərəkatlar tarixən mütərəqqi səciyyə daşıyır və dünyada gedən demokratik proseslərin tərkib hissəsidir.

Milliliyin ümumbəşəri dəyərlərlə dialektikasına yüzlərlə elmi araşdırmalar da həsr edilib. Indi ümumilikdə o da etiraf oluna bilər ki, ümumbəşəri dəyərlərdən kənar gerşək din yoxdur, ola da bilməz. Və əslində belə bir dinlə milliliyin dialektikasına bəşəriliklə milliliyin əlaqəsi müstəvisində də qiymər vermək mümkündür. Başqa dinlərdən fərqli olaraq İslamın imkanları bu baxımdan daha genişdir. Islam deyəndə məhdud zaman qəliblərinə salınmış, zamanların, siyasətlərin, adət-ənənələrin təsiri və təzyiqi altında xeyli dərəcədə bütpərəstlik çalarları qazanmış və bu üzdən də tövhiddən-təktanrılıqdan aralı düşmüş “İslamı” nəzərdə tutmuruq. Istinad etdiyimiz Müqəddəs Oxudakı İslamdır ki, bu da bütün zamanları öz hikmətlərilə qucan, kosmik-ilahi informasiya daşıyıcısı olan xalis dindir. Təbii ki, İslamı dəyərincə və gərəyincə öyrənib bilmək istəyənlər ilk növbədə məhz bu informasiya qaynağına üz tutmalıdırlar. Bu ilahi qaynaq dinimizin milliliyə münasibətini daha elmi və dəqiq ölçüdə aşkarlamağa imkan verir.

Müqəddəs Kitabımızda “misəq” terminilə keçən bir Tanrı-insan anlaşması məsələsi var. Əsasında Tanrı-insan münasibətlərinə aid haqq və öhdəliklərin paylaşması durur. Insanın ulu Yaradan qarşısındakı öhdəlikləri (ən çeşidli və bəlli bəşəri etik-əxlaqi dəyərlərə riayət tələbinə cavab verən öhdəliklər nəzərdə tutulur) üzərində dayanmadan ona Tanrının verdiyi haqların üzərinə gəlmək istərdik. Bunlar hazırda tez-tez vurğulanan insan haqları və azadlıqlarıdır. Insan azalıqlarını ən ali səviyyədə təsdiq edən Tanrı-insan anlaşmasına görə insanın təbii haqları Quran möhürü ilə müqəddəslik qazanmış olur. Burada milli haqların da özəl yeri var.

Və Müqəddəs Kitabımız ulu Yaradanı dərk naminə həmin haqlara gərəyincə sahib çıxmağı öyrədir. Bunun fəlsəfəsi qısaca belə aşıqlana bilər ki, milli azadlıq da daxil olmaqla insan azadlıqları bütövlükdə və ayrı-ayrılıqda dağıdıcı deyil də yaradıcı, qurucu mahiyyətdə olduğundan Tanrı onu təşviq edir. Yaradıcı fikirdə, işdə, davranışda milli düşüncənin, milli imkanın, ümumiyyətlə millilik anlayışının içinə aldığı bütün məsələlərin İlahinin lütfündən kənarda qalmağı qeyri-təbii olardı. Və qeyri-təbiiliyin xalis dinlə, Müqəddəs Oxu İslamı ilə əlaqəsi də təsəvvürə gəlmir.

Rəbbimiz buyurur: “Ey insanlar, Biz sizi bir kişidən, bir qadından yaratdıq. Sizi xalqlar, qəbilələr eylədik tanışasız, bilişəsiz. Şəksiz, Tanrı qatında ən hörmətliniz aranızda çəkinmə duyğusuna ən çox sahib olan kəs. Tanrı gerçəkdən biləyən, agah”*** (Hücrələr surəsi, 13-cü ayə). Ilk oxunuşda ayənin başlıca hikmətinin milli-irqi ayrıseçkiliyin yolverilməzliyilə əlaqədar olduğu görünür. Olduqca ibrətamizdir ki, burada Tanrıya bağlılıq mənəviyyat göstəricisi, millətə bağlılıq isə təbii həyati zərurət nişanələrindən biri kimi diqqətə çəkilir. Ayənin məzmununda bizi, necə deyərlər, oyadan bir mətləb də ondan ibarətdir ki, Tanrının dərkinə doğru aparan yollardan biri milli özünüdərkdən keçir. Ilahi informasiya insanlarası ünsiyyətin, yaxınlaşmanın bir istiqamətinin də millətlərarası əlaqələr müstəvisindən keçməsi zərurətini irəli sürür və bu da təbii olaraq milli haqların gerçəkləşməsini vacib edir. Göründüyü kimi, tövhid dini – Müqəddəs Oxi İslamı milliliklə münasibətini beləcə ziddiyyətsiz-filansız, açıq-aydın, sadə və təbii şəkildə qurur.

Millətin özünüdərkində milli dilin oynadığı rolun önəmi müzakirə predmeti ola bilməz. bu öz yerində, ancaq İslam və millilik münasibətlərinə bir qədər də aydınlıq gətirmək üçün milli dillərə quran qayğısını da qeyd etmək yerinə düşərdi. Rumlar surəsində deyilir: “Onun ayələrindəndir göylərlə yerin yaradılışı, dillərinizin, rənglərinizin müxtəlifliyi. Bunda, şəksiz, ayələr var bilənlərə” (22-ci ayə). Müqəddəs Kitabımızda tez-tez vurğulanan “ayə” sözü təkcə ənənəvi səpkidə anlaşılan Quran ifadəsini bildirmir. Bu, Tanrı varlığını, birliyini, qüdrətini nişan verənəlamət, işarə, dəlil, möcüzə və s. deməkdir. Gətirdiyimiz sitatdan da göründüyü kimi, milli dil də ayədir, yəni Tanrı dərkinə yön verən işarələrdən, impulslardan sayılmalıdır, ilahi varlığın dəlillərindəndir. Başqa sözlə, milli dillər də Tanrı zəmanətində olduğundan müqəddəsli statusuna malikdir.

Aktual məsələlərdən biri İslamın praktikada milli dillərlə münasibətinin qurulmasıdır. Haşiyə çıxaraq deyərdik ki, İslam bəzi bəsit-sadəlövh “millətçilərin” iddia etdiyi kimi təkcə ərəblərin dini deyil. Müqəddəs Oxunun ərəbcə orijinal mətni kosmik-ilahi informasiya olaraq bütün bəşəriyyətə ünvanlanıb. Məqsəd milli, irqi, etnik mənsubiyyət dışında hamını yeni səviyyədə təktanrılıq inanışına çəkməkdən ibarətdir ki, bu inanış da bütün özəlliklərilə Quran mətnində incələndiyində böyük mənada azadlıq ideolojisi kimi aşkarlanır. Məsələ burasındadır ki, etnik mənsubiyyətcə ərəb olan Məhəmməd Seçilmiş də. ərəblər də yeni kosmik-ilahi informasiyanın ötürücüsü və ilkin daşıyıcıları kimi şərəfli bir tarixə düşüblər. müqəddəs Oxu mətni göstərir ki, təktanrılığa peyğəmbər dəvətləri bu müqəddəs Kitabdan öncə də Adəmdən bu yana müxtəlif xalqların tarixində önəmli rol oynamış, insanlaşma hərəkatına zaman-zaman yaradıçı impulslar vermişdir. Azadlığa, ucalığa, tərəqqiyə canatım duyğusu hər insanda, hər millətdə təbii ehtiyacı içərən bir məzmunda olduğundan təktanrılıq da məhz bu mənada milli sərhədlərdən ucada dayanır. Fəqət ilahi ucalıq, ayələrdən də göründüyü üzrə, milli sərhədləri və fərqləri nəinki silir, əksinə, bunları kosmik-ilahi harmoniyanın vacib cizgiləri və Tanrı dərkində vacib dəlillər olaraq doğrulayır.

Belə bir Quran məntiqinə görə, dini ayinlərimizin icrasında, dualarımızda doğma dildən istifadəni də vacib saymalıyıq. Çünki İslam Tanrıya kor-koranə inanmaqdan daha çox O uca Varlıqla ünsiyyətə can atmağı təşviq edir. Bu ünsiyyətdə hər hansı qeyri-səmimiliyə, yaxud anlaşıqsız dilə yer ola bilməz təbii. Baxaq Qadınlar surəsində Rəbbimiz nə buyurur: “Ey inananlar, yaxın gəlməyin namaza nə qədər ki, sərxoşsunuz, bilənə qədər ki, nə deyirsiniz...” (43-cü ayə). Göründüyü ki, namaz vaxtı sərxoşluq ona görə qınanır ki, sərxoş adam öz dediyini anlamır. Məncə, bu ilahi qınaq anlaşıqsız ərəb ifadələrini pıçıldayan dindara da, şərhsiz-izahsız deklamasiya edən din xadiminə də aid edilə bilər. ümumiyyətlə, bütün təsbihlərin, yəni Tanrı öyümlərinin yeri gəldijkcə nürkcə qarşılıqlarında səslənməsi düzgün olardı. Qəribədir, biz bunun vacibliyindən indi söz salırıq, ancaq təxminən 13 əsr öncə ərsəyə gəlmiş ən ulu milli abidəmiz “Kitab-i Dədə Qorqud”da buna çox gözəl və uğurlu cəhdlər edilmişdir. “Ağız açıb öyər olsam, Tanrı görklü” deyən Qorqud “Allah-taala” ifadəsini də “ucalardan uca Tanrı” kimi səsləndirir. Misalların sayını artırmaq da olar. Təbii ki, biz gözəl və ecazkar Qorqud ifadələrini indiki dualarımız üçün təqlid örnəyi saya bilmərik. Yaradana yalvarışlar qəlibsiz olduğu qədərincə də fərdidir. Fərdi olduğuna görə də intimdir. Və Tanrı ilə intim ünsiyyətin anıaşıqsız dildə baş tutması ağlabatan görünmür.

Qorqud düşüncə sistemində türk-İslam sintezinin gözəl bir örnəyinin izlərinə rast gəlinir. Bu sintez olduqca təbii-məhrəmanə əlaqələr zəminində qurulub. Kitabdakı qəhrəmanların tanıdığı İslam tövhid üzərində köklənmiş dindir, sonarkı yüzillərdə İslami örtükdə bəzi bütpərəstlik əlamətləri qazanmış din deyil. Gözəldir ki, burada hər hansı biçimdə təriqətçilikdən də iz yoxdur. Qəhrəmanlar saf İslama meyllidirlər. qorqudun dilində də tez-tez belə bie dua sıslıənir: “Axır-sonu arı imandan ayırmasın”. “Arı imandan”, yəni təktanrılığın bütpərəst təzahürlərə bulaşmamış, təmiz variantından!

Bu gün tarixə baxdığımızda İslamın Ərəbistan yarımadası dışında yayılması siyasi çarpışmalar fonunda nəzərə çarpır. Təbii ki. ərəblərin türk torpaqlarına yürüşlərini türklər müqavimətsiz qarşılamayıblar. Və türklərin müqaviməti bir din olaraq İslama qarşı deyil də ərəb işğalçılığı əleyhinə mübarizə səciyyəsində olub. Bu barədə yetərincə tarixi araşdırmalar mövcuddur. Təkcə onu qeyd edək ki, türklərin İslama daxil olması kütləvi xarakter daşımışdır. Xüsusən, Abbasilər dövründə, Məmun Mötəsimin hakimiyyəti illərində türklər İslam ordularının dayaqlarını təşkil etməyə başlamış, get-gedə İslamın əsl sahiblərinə çevrilmişlər. əcdadlarımızın isdlama məhrəmanə münasibətinin kökündə duran əsas səbəb ondan ibarıt olmuşdur ki, İslamla ilk tanışlığında onlar psixoloji əngəllərlə üzləşməmişlər. Türklərin əski inanışındakı göy Tanrı İslamın yeni səviyyədə təsbitlədiyi təktanrılıqla elə bir ziddiyyət təşkil etmirdi. Türklər ruhun ölməzliyinə və axirət həyatına da inanırdılar. İslamın gətirdiyi əxlaq. ədalət anlayışları əski türk əxlaq və davranış prinsiplərinə uyğun gəlirdi. Bundan əlavə, o zamankı müsəlmanların təfəkküründə din uğrunda savaş mənasına gələn “cihad” anlayışı ilə türklərin cahan hakimiyyəti görüşü arasında müəyyən uyarlıq var idi. Və təbiidir ki, İslamı doğma bilib ona tapınan, sahib çıxan türklər şərəfli bir tarix yaratmağa və yaşatmağa nail olmuşlar.

Müsəlman xalqlarının təfəkküründə son yüzilin olayları içində baş verən təbəddülatı mütəxəssislər bir qayda olaraq ümmətçilikdən millətçiliyə keçid kimi dəyərləndirirlər. belə dəyərləndirmə milli oyanış, milli özünüdərk öprosesləri fonunda irəli sürülür.

Ümmətçilik düşüncə sistemində yer tutan dəyərləri incələdikdə aydın olur ki, bunlar təktanrılıq özəlliklərindən aralanmış və ötən çağların təsirilə gəlişmiş praqmatik din anlayışları ilə çərçivələnir. Başqa sözlə, həmin təfəkkürə hakim kəsilən Qurandakı İslam deyil də köklü dəyişikliklərə uğramış İslam idi. Və indinin özündə də aşkardır ki, milliliyə qarşı qoyuklan İslam təəssübkeşliyi təhrifli dini təsəvvürlərdə güc alır.

“Ümmət” sözü tək və cəm halında Müqəddəs Oxu orijinalında 60-a qədər yerdə işlənir. Burada qarışqalar da, uşan quşlar da ümmət olaraq təqdim edilir. Və yaxud Bal arısı surəsində oxuyuruq: “İbrahim bir ümmət idi, şübhəsiz...” (120-ci ayə). Yəni İbrahim peyğəmbər təktanrılığın təsdiqi yolunda verdiyi mücadilə qarşılığında bir kütlə, bir ümmət dəyərindədir. Təbii ki, Məhəmməd seçilmişin ətrafında toplanan və İslama tapınanlar da bir ümmət təşkil edir. Ancaq Quran məntiqi işığında Məhəmməd ümmətini daha geniş anlamda dərk etmək lazım gəlir. Buraya təkcə vüsəlmanlar daxil deyil. Çünki peyğəmbər öz missiyasını həyata keçirərkən kosmik-ilahi informasiyanı imanlı-imansız hamıya ötürür və təbliğ edir. Peyğəmbərlər surəsində Məhəmməd Seçilmişin bütün insanlığa bir rəhmət payı olaraq göndərildiyi vurğulanır (107-ci ayə).

Zaman-zaman dar mənada anlaşılan “ümmətdən millətə keçid” məsələsinə gəlincə, bu keçid öz-özlüyündə obyektiv olaraq dinimizin saflaşmasına istiqamətlənir. Milli özünüdərk prosesi təktanrılığa, ucalığa qayıdış yollarlındakı əngəlləri ram edı-edə dinimiz böyük mənada xidmətində dura bilir.

Məsələn, müqəddəs Oxuda təqdir olunmayan təriqətçilik məsələni götürək və bunun bizə aid bir tarizxi asperktinə nəzər salaq. Çar Rusiyası Azərbaycanda apardığı müstəmələkəçilik siyasətində sünn-şiə ziddiyyətlərini təşviq edirdi. Tarixən də siyasət qaynaqlı olmuş bu ziddiyyətlərin aradan qaldırılmasında ilkin maraqlı qüvvələr milli mübarizəni təşkil edənlər idilər. M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: “Azərbaycan türkləri rus hökuməti tərəfində şiə və sünni namları ilə iki müstəqil müəssisə şəklində təsis olunan idarələrin “İslam idareyi-ruhaniyyəsi” namı ilə tövhidini (birləşdirilməsini) tələb ediyiorlardı... Şayani-qeyddir ki, ...vəhdəti-milliyəsini dərk edən bir cəmiyyət üçün bu, qayət mətlub (tələb olunan) idi”****. Göründüyü kimi, bizdəki milli mübarizənin istiqaməti hələ ötən əsrin əvvəllərində obyektiv olaraq dinin bütövlüyü və tamlığının bərpasına istiqamətlənmişdi. Və bu mübarizədə C.Məmməmquluzadə də, M.Ə.Sabir də, Ö.F.Nemanzadə də təriqətçilik mərəzindən qurtuluşu Quran ayələrdən faydalanmaqda görürdülər.

Son olaraq qey edək ki, İslam və milliliyin bayrağımıza hopmuş mübarək sintezinin şüurlarda da vücuda gəlməsinə böyük ehtiyac var. Bu, xalqımızın mənəvi yüksəlişi, azadlığı, tərəqqisi və dünyada özünütəsdiqi naminə gözəl perspektivlər aça bilər.