Allahın bəndələri mələkləri də qadın cinsində sanmış onlar.
Zuxruf, 19

Bir neçə il əvvəl Bakıda çox populyar olan bir ekstrasensin haqqında yazı yazmaq üçün qəbuluna getmişdik. Gözləmə otağı dini mövzuda şəkillərlə bəzədilmişdi. Divardakı şəkillərdən birində çox geniş yayılmış bir mövzu -İbrahim peyğəmbərin həzrət İsmayılı qurban kəsmək ərəfəsi təsvir olunmuşdu. İsmayıl divana bənzər mebelin üstünə uzadılıb. Göydən qoç endirilir. Qoçu əlində tutan, guya, mələkdi. Orta uzunluqda, biqudifason priçoskası xeyli pırpızlanmış, maksi donu hava şarı təkin dolmuş bu qadın rəsmini «rəssam» mələk deyibən çəkmişdi, amma mələk əvəzinə pinti bir tərəkəmə arvadı portreti ortalığa çıxmışdı. O şəklə baxanda adamda rəsm çəkməyi qadağan edən ortodoksalların atasına rəhmət oxumağa güclü meyl yaranırdı.

Qurani-Kərimin nazil olmasından min dörd yüz ilə qədər zaman ötsə də, hələ də dini təsəvvürlərdə mələk qadın şəklində yaşayır. Təsadüfi deyil ki, Mələk adı Azərbaycanda yalnız qadınlara verilir. Bədii ədəbiyyatda gözəllər mələyə bənzədilir. Bəs Quran mələklər haqda nə deyir?

Qurani-Kərimdə düşünən, idrak sahibi olan varlıqlar sırasında insan və cinlərlə yanaşı mələklərin də adı çəkilir. Onlar gözə görünmür. Göydə olur və uça bilirlər. Hədis ədəbiyyaitında mələklərin nurdan yaradıldığı deyilsə də, Quranda onların oddan yaradıldığı deyilir: «Sizi xəlq elədik, sonra şəklə saldıq, sonra da mələklərə: «Adəmə səcdə eləyin» söylədik. Onlar səcdə elədi, Iblis eləmədi, səcdə eləyənlərdən olmadı o. «Sənə buyurmamışdım, axı, belə edəsən, səni səcdədən edən nədir?» - dedi Allah. «Mən ondan üstünəm, məni oddan xəlq elədin, onu gildən» - dedi iblis» (Əraf, 11-12). Mələklər Allahın elçiləri və xidmətçiləridirlər. Onların cinsi yoxdur, amma onları qız sayanlar olub və Quranda bu xüsusla bağlı deyilir: «Yalnız axirətə inanmayanlar «qız» deyər mələklərə. Mələklərin yaradılışı barədə bir bilgisi yox onların» (Nəcm, 27-28).

Mələklər Uca Tanrının buyruğundadırlar və hər zaman Allaha həmd oxuyarlar: «O zaman görərsən, ərşi hər tərəfdən dövrəyə almış və həmd oxuyur Rəblərinə mələklər. Artıq hamının işi haqq ilə həll olónmuş. «Həmd olsun Allaha, aləmlərin Rəbbinə» - deyər mələklər» (Zumər,75). Mələklər Allaha sözsüz itaət edirlər. Bunların içərisində dördü var ki, Allaha daha yaxın olduqları üçün bunlara «mukarribun» (yaxın olanlar) adı verilib. Bunlar Cəbrayıl, Mikayıl, İsrafil və Əzrayıldir.

Mikayılın bütün kainata göz yetirirdiyi deyilir. Onun adı Quranda bir dəfə Cəbrayılla birgə çəkilir, amma vəzifəsi haqda bir şey deyilmir: «Allaha, mələklərinə, peyğəmbərlərinə, Cəbrayıla və Mikayıla düşmən kəsilən bilsin, Allah da kafirlərin düşmənidir» (Baqara, 98). Cəbrayıl isə mələklər içərisində daha üstünlərindən olub, Allahla peyğəmbərlər arasında əsas vasitəçi kimi götürülür. Onun Quranı Məhəmməd peyğəmbərə çatdırdığı, kafirlərdən qoruduğu barədə məlumat alırıq: «De ki, «Cəbrayıla düşmən kəsilən düşməndir Allaha». Çünki Quranı Allahın izni ilə əvvəlkini təsdiq edən, möminlərə yol göstərən, mücdə gətirən Kitab olaraq sənin qəlbinə o göndərmişdir» (Baqara, 97).

Quranda Cəbrayıl həm də peyğəmbərimizin dostu kimi tanıdılır: «İkiniz də Allaha tövbə eləyin. Günaha batmış ürəkləriniz. Peyğəmbərin əleyhinə çıxsanız, bilin, Allahdır onun dostu, Cəbrayıldır, yaxşılardan olan möminlərdir, mələklərdir ona yardım edənlər» (Təhrim, 4). Quranın bir ayəsində «Cəbrayıl» əvəzinə, sadəcə, «Ruh» sözü işlədilsə də, əksər təfsirçilər ondan söz açıldığı qənaətindəirlər: «Hər iş üçün Rəblərinin iznilə yerə enər mələklər və Ruh Qədir gecəsi» (Qədr, 4). Bir başqa ayədə isə Cəbrayıl əvəzinə «Ruhülqüds» (müqəddəs ruh) sözü işlədilir: «De ki, «İmana gələnlərə güc vermək üçün, müsəlmanlara yol göstərmək, mücdə vermək üçün Ruhülqüdsü nazil elədik Rəbbinin dərgahından» (Nəhl,102). Qurani-Kərimèí Cəbrail vasitəsilə ayə-ayə diqtə edildiyi bəllidir. Qıyəmə surəsində bu barədə deyilir: «Sənə vəhy olunanda Quran, dərhal dillənmə, dinmə. Onu sənin ürəyində cəm eləmək, onu sənə oxutdurmaq Bizim öhdəmizdədir. Cəbrayılın diliylə onu oxuduqda sən dinlə» (Qıyəmə,16-18). Bu ayə ilə bağlı onu deyirlər ki, ilk vaxtlarda Məhəmməd peyğəmbər vəhy alan kimi onu uca səslə təkrarlayarmış. Hicrətin ilk illərində isə artıq vəhy bitincəyə qədər gözləyərmiş.

«Yaxın olan»lardan üçüncü mələk isə Əzrayıldır. O, Quranda «ölüm mələyi» olaraq adlandırılır: «De ki, «Canınızı almağa vəkil edilən o ölüm mələyi gəlib sizi vəfat etdirər, sonra da Rəbbinizin dərgahına dönərsiniz» (Səcdə, 11). Əzrayılın özü, adətən, tək olaraq düşünülsə də, Quran mətni can alan mələklərin bir neçə olduğunu deyir. Hətta onların fəaliyyət tərzlərində də fərqlər var: bəziləri canı xoşluqla alır, bəziləri isə dartıb çıxarır: «And olsun kafirlərin canınû dartıb çıxaran mələklərə. And olsun möminlərin canını xoşluqla alan mələklərə» (Nəziat, 1-2).

İslam əsatirində Əzrayılın ölüm mələyi vəzifəsinə təyinatı haqda belə deyilir. «Allah Adəmi yaratmaq üçün Cəbrayıl, İsrafil, Mikayıl və Əzrayılı yerə göndərir ki, gil gətirsinlər. Əvvəlki üç mələk möhkəm olduğuna görə Yerdən gil qopara bilmirlər. Əzrayıl isə gili dartıb qoparır. Belə sərtliyinə görə Allah ona can almaq məsələsini tapşırır». Başqa bir mifdə isə deyilir: «Allahın dərgahında bir ağac var. Orada hər kəsin ölüm saatı qoyulub. Kim öləsidirsə, onun adı yazılmış yarpaq ağacdan düşür və Əzrayıl yarpağı götürüb gəlir adı yazılan kəsin canını almağa. Əzrayıl zalımların canını sərtliklə, möminlərinkini isə yumşaqlıqla alır».

Dördüncü mələk olan İsrafilin Qiyamətin başladığını xəbər verəcək mələk olduğu qəbul edilib. Onu Bibliyadakı Serafimlə müqayisə edirlər. Qiyamət Sura üflənməsi ilə başlanacaq. «Elə ki çalındı Sur, Allahın istədiyi kimsələrdən savayı göylərdə kim varsa, yerdə kim varsa, yıxılıb ölər hamısı. Bir daha çalınanda isə bütün ölənlər qalxıb ayağa gözləyərlər olacağı» (Zumər, 68). Bundan başqa, hər bir insanı təhlükələrdən qorumaq üçün xüsusi mələklərin olduğu da Quranda deyilir: «İnsanı irəlidən, arxadan izləyən mələklər var. Allahın əmrilə hifz eləyirlər onu» (Rad, 11). Başqa iki mələk isə hər bir kəsin işləklərini qələmə alır. Bu yazılanlar axirətdə hər bir kəsə təqdim olunacaq. Həmin mələklər «katibeyn» - iki katib adlanır. Dini təsəvvürlərə görə, bu mələklər səhər namazı və ikindi namazı zamanı növbəni dəyişirlər. Ona görə həmin zamanlar adamlar günah eləməyə daha çox yaxın olurlar və bu namazların zamanında qılınması ona görə vacib sayılır. Həmin mələklər iş, söz, fikir və düşüncələri «əməl dəftəri» deyilən yerə yazırlar: «Sizin üstünüzdə gözətçilər var. Nəcib mələklərdir, hər şeyi yazar onlar. Tutduğunuz hər işi bilər onlar» (İnfıtar,10-12). Həmin mələklərin qeydiyyat apardığı sənəd Quranda «kitab» adlanır, amma dilimizdə bu anlamda daha çox «əməl dəftəri» ifadəsi işlənir: «Hər insanın tale yükünü, gördüyü işlərin yükünü boynuna yükləyib ona daşıtdırarıq və qiyamət günü vərəq-vərəq açarıq önündə bu kitabı. «Oxu kitabını, sən özün bəsinsən bu gün, özünlə özün çək haqq-hesabını» (İsra,13-14).

Quran ayələrindən bəlli olur ki, mələklər Allaha çox ixlasla, həvəslə qulluq edir, öz işlərindən zövq alırlar. Onlar bu səbəbdən Uca Tanrının sevgisinə nail olublar. Onlara and içilir: «And olsun səmada süzən mələklərə. And olsun Allahın yolunda bir-biri ilə yarışdıqca yarışan mələklərə. And olsun dünya işlərini nizamlayan mələklərə» (Nəziat, 3-5).

Quranda bunlardan başqa Hərut və Mərut adlı iki mələkdən də söz açılıır. Onlar sehrin bilicisi kimi təqdim olunur. Hərut və Mərut insanlara sehr öyrədiblər. Amma xəbərdarlıq da ediblər ki, bu, yaxşı iş deyil. Quranın Baqara surəsində deyilir: «Onlar insanlara cadu və Babildə Hərut və Mərut adlı mələklərə göndəriləni öyrədirlər. Bu mələklərsə: «Biz bir fitnəyik (sizi, sadəcə, sınaqdan keçiririk), kafirlik eləməyin» deməsəydilər, kimsəyə bir şey öyrətməzdilər. İnsanlar həmin mələklərdən ərlə arvadın arasını vuracaq şeyləri öyrənirdilər, amma Allahdan xəbərsiz kimsə zərər çəkməzdi. Özlərinə yararlı deyil, zərərli şeylər öyrənirdilər. Bilirdilər ki, bu əməllərinə görə axirətdə bir nəsibləri olmayacaq. Əvəzində özlərini satdıqlarının nə pis şey olduğunu biləydilər kaş» (Baqara, 102).

Əsatirlərdə isə deyilir ki, guya üç mələk yerə gəliblər, sübut eləsinlər ki, onlar dözümlü və səbatlıdırlar. Onlardan biri çox tez səhvini başa düşüb və geri qayıdıb. O birilər isə Hərut və Mərut imiş. Onlar qalıblar və gözəl qadınlara aludə olublar. Sonra onun təsiri ilə bütpərəstliyə meyl eləyiblər. Qətl törədiblər və s. Göründüyü kimi, Quran ayəsi tamam başqa məlumat verir. C. Ruminin «Məsnəvi»sində də onlardan söz açılır: «(Ağlın ağlından qaçan, peyğəmbər və övliyalara uymayan şəxs) məşhur Hərut və Məruta bənzəyər. Onlar da qürurları üzündən zəhərli ox yedilər. Müqəddəs yaradılışlarına, mələk olduqlarına etimad etdilər. ...Bu iki mələk cahan xalqının günahlarını, pisliyini görəndə hiddətlərindən əllərini dişləyirdilər. Fəqət gözləriylə öz ayıblarını görmürdülər. Tanrı Hərut və Məruta: «Əgər siz nurdan yaradılmış məsum mələksinizsə, aldanmış, ziyankar günahkarları görməyin. Şükr edin ki, şəhvətdən və cinsi təmayüldən qurtulmuşsunuz. Əgər sizə də şəhvət versəm, artıq göy üzü qəbul etməz. Özünüzə gəlin, lənətlənmiş şeytan sizə qalib gəlməsin» dedi». Rumi Hərut və Mərutun Babil quyusunda cəzalandırıldığını da yazır («Məsnəvi», I cild, 266-268).

Quranda bundan başqa daha iki mələkdən söz açılır. Bunların ölümdən sonra qəbirdə dindirmə və cəza işinə baxdığı bildirilir. Quranda adları çəkilməsə də, dini ədəbiyyatda onlar Nakir və Münkər olaraq adlandırılır. Bir sıra ayələr onlarla əlaqələndirilir: «Görəydin can verən zaman necə əziyyət çəkir kafir olan kimsələr. Önündən, arxasından mələklər onları vuraraq deyirlər: «Dadın yanğın əzabını, öz əlinizlə gördüyünüz işlərin cəzasıdır bu. Yoxsa bəndələrə əsla zülm eləməz Allah» (Ənfəl, 50-51).

Cəhənnəmdə cəza vermək işi də mələklərə həvalə olunub: «Cəhənnəmin on doqquz məmuru var. Cəhənnəm məmurlarını mələklərdən elədik» (Muddəssir, 30-31). Bunlar yuxarıda qeyd olunan mələklər sırasından deyil, cəhənnəmdə görəcəkləri işlərin xarakterinə uyğun keyfiyyətləri var. Təbiidir, cəhənnəmdəki cəzaları vermək işini incəqəlbli, sentimental personallara həvalə etmək olmazdı: «Ey iman gətirənlər! Özünüzü və arvad-uşağınızı yanacağı insanlar və daşlar olan oddan qoruyun. Daşürəkli, qoluzorlu mələklər məsuldur bu odun yanmağına» (Təhrim, 6).

Cəhənnəmdə bütün cəza arsenalına rəhbərlik edən bir baş mələk də var, o, Quranda «cəhənnəmin yiyəsi» - «Malik» adlandırılr: «Ey Malik, Rəbbinə söylə, öldürsün bizi» deyər cəhənnəm əhli» (Zuxruf, 77). Mələklərin iltiması Allahın kimi isə bağışlaması üçün arqument ola bilməz. Allah istəsə, onların xahişini nəzərə alar, amma əksinə də ola bilər: «Göylərdə neçə-neçə mələklər var ki, faydasız olar iltimasları nə qədər ki, istədiyi və razı qaldığı bir bəndəsinin xətrinə iltimasçün izn verməmiş Allah» (Nəcm, 26). Mələklərə aid bir sıra emosional keyfiyyətlərin olduğunu da ayrı-ayrı ayələrdən öyrənmək olar. Onlar sevinir, rişxənd edir, «daşürəkli» ola bilir. «Mələklər rişxəndlə: «Bəlkə qaçmayasınız....» deyərdilər» (Ənbiyə, 13).

Yuxarıda deyildiyi kimi, mələklər göydə uçur, «süzür», yerə enir və s. Eyni zamanda, onların görünüşü haqda da maraqlı məlumatlar verilir. «Həmd olsun göyləri, yeri yaradan, cüt qanadlı, üç qanadlı, dörd qanadlı, daha neçə qanadlı mələkləri elçilər eləyən Allaha» (Fatır 1).