Qurani-Kərimin təməl anlayışlarından biri olan kitab 250-dən artıq yerdə keçir. Dilimizdəki kitab mənası ilə yanaşı yazılı şey, yazı, yazılan və yazdırılan mənalarını da verir. Quran terminologiyasında ən geniş mənada Allah tərəfindən yazdırılan şey demək olan kitab bu anlamda imanın təməl anlayışlarından biridir. Quranın kitabla bağlı verdiklərini araşdırdıqda bu anlayışla aşağıdakıların nəzərdə tutulduğunu görürük:

1)Ümumi mənada vəhy. İlk peyğəmbərdən sonuncuya qədər bütün nəbilərin aldıqları vəhylər bir kitab əmələ gətirir. Başqa bir ifadəylə, peyğəmbərlərə parça kitablar şəklində gəlmiş olan vəhylər bir ana kitabın və ya kitabların anasının fraqmentləridir (Zuxruf, 4). Kitabların anası Allah qatındadır (Rad, 39).

Kitabların anasından peyğəmbərlərə gəlmiş olan parçaların bir qismi ayrıca kitablar əmələ gətirir. Bunlar Zəbur Tövrat, İncil və Qurandır. Bir qisim parçalarsa insanlıq dünyasına sühuf (səhifələr) olaraq göndərilib.

2) Son peyğəmbərə gələn vəhylərin cəmi. Bu, Qurandır. Necə ki Qurani-Kərim bir çox yerdə özünü kitab olaraq anır (Sad, 29; Fussılət 2; Duxan, 2).

Hələ ilk ayələrdən birində Quran özünü «İçində şübhə və ziddiyyətin olmadığı kitab» olaraq tanıdır (Baqara, 2). Quranın adlarından biri də kitabdır. Bu söz daha çox «kitabullah» olaraq işlədilir.

3) Bütün kainat. Qurana görə, varlıq və mövcudluq bir kitabdır.

4) İnsan. Quran insanı da bir kitab olaraq verir.

5) Kainatın qeyd kitabı. Bu, bütün oluşların, xüsusən insanın fellərinin qeyd edildiyi kainat kompüteri kimidir. Hər fərdin xeyir və şər işləri burada qeyd olunur (Kəhf, 47-49; Casiyə, 29). Ənbiya surəsinin 104-cü ayəsi bir gün göylərin kitab kimi bükülüb yenidən açılacağını söyləyir ki, bu, kainatın qeyd və kompüter sisteminin Quran diliylə ifadəsidir.

6) Hər fərdin fellərinin qeyd edildiyi fərdi disket. Kainat kompüterində hər fərdin hərəkət və niyyətlərinin işləndiyi qeyd lövhəsinə də Quranda kitab deyilir. Bu disket lövhələr hesab günü insanın önünə qoyulur və ona: «Oxu, öz şəxsi kitabını, bu gün sənə şahid olaraq öz nəfsin yetər» deyilir (İsra, 13-14).

Kitab anlayışıyla bağlı bu incəliyi də xatırlamaq yerinə düşər.

Qurana görə, insanın önünə oxumaq üçün qoyulan üç təməl kitab var. Kainat kitabı, vəhy kitabı və insanın özü. Vəhy kitabı, yəni ümumi mənada bütün peyğəmbərlərə gəlmiş olan vəhy, digər iki kitabı oxuyub dəyərləndirməyi asanlaşdıran bir işıqdır (nur). Qurana görə, «Allah da göylərin və yerin nurudur» (Nur, 35). O halda kainat və insan adlı kitabların lazım gələn kimi oxuna bilməsi üçün Yaradıcı Qüdrət vəhy kitabı vasitəsilə insana yardımçı olmaq üçün dövrəyə girir.

Kitab anlayışıyla bağlı bir nöqtəyə də barmaq basmaq uyğun olacaq. Quran andığımız üç kitabın bəlirli pasac və ya parçalarını «ayət» olaraq anmaqdadır. Quran bir ayələr toplusu olduğu kimi, kainat və insan da ayələr topluluğudur: «Şübhəsiz, dərindən inananlar üçün ayələr var yer üzündə və sizin öz xilqətinizdə. Görməzmisiz bunları?» (Zariyat, 20-21; «Nə qədər ki, Qur'anın haqq olduğu aydın olmamış insanlara, varlığımızın ətrafda və onların öz içində olan dəlillərini elə hey göstərəcəyik onlara. Yetməzmi hər şeyə Rəbbinin şahidliyi?» (Fussılət, 53).

Üç kitab nüktəsi diqqətimizə bir də bunu çatdırır: vəhy kitabında mikro və makro ilə bağlı bir çöhrə olduğu kimi, kainat və insan kitablarında da vəhy ilə bağlı çöhrələr var. O halda nə vəhy kitabı insan və əşyaya aid elmlərsiz çözülə bilər, nə də əşya və insan vəhy kitabı olmadan layiqincə anlaşla bilər. Buna dayanaraq deyə bilərik ik, filosof Kantın «İmana yer tapmaq üçün biliyi inkar etdim» sözünün Quran ruhu baxımından tutarlılığı yoxdur. Quran Kant fəlsəfəsinin təbirlərini işlətsək, numen aləmi ilə fenomen aləmi arasında ünsiyyət qurmaqdadır. Bunların birini dəyərləndirmək üçün digərini inkar və ya görməzlik Quranın yolu deyil. Bu üzdəndir ki, Quran prof. Mehmet Aydının da bildirdiyi kimi, möcüzəni «təbiət üstü, təbiət qanunları xaricində bir şey olmaqdan çıxarmış, bu qanunların özü olaraq göstərmişdir» (Mehmet Aydın «Din fəlsəfəsi», 220).