İslam dininin yarandığı zamanlar ərəblərin yaşadıqları ərazi dini cəhətdən çox müxtəlif düşüncələrin yayıldığı bir məkan idi. İbrahim peyğəmbərin İsmayıldan olan övladları – ərəblər arasında (bu barədə Bibliya da yazır) çeşidli bütlərə inanc geniş yayılmışdı. Bunların bir qisminin adı Quranda da çəkilir.

Bu müxtəlif ibadət ünvanları çox dağınıq şəkildə inanc obyekti olaraq «fəaliyyət göstərirdilər», bir sıra cəhətdən qədim yunan ilahlarına da bənzəyirdilər, amma vahid bir panteonda belə birləşməmişdilər. İslam yarananda əhatədə öncə Kitab göndərilmiş din mənsubları da yaşayırdılar və onlara olan münasibət, monoteist olduqlarına görə, təbii ki, bütpərəsətlərə olan münasibətlə eyni ola bilməzdi. Islamdan öncə bəşəriyyətə göndərilən bütün elçilər, Kitablar Quranda Allahın insanlara müraciəti kimi götürülüb v onların haqq olması deyilir. Əvvəlki Kitabların, peyğəmbərlərin bütün insanlara göndərilməsi haqda elə bir məlumat yoxdur. Əksinə, ayrı-ayrı Kitab, sühuf və əvvəlki Kitabların haqq olması təsdiq edən peyğəmbərlərin konkret hansı ünvana göndərilməsi haqda məlumatlar var. Quranda Kitab məsələsi tez-tez dilə gətirilir. Deyilir ki, Adəmə, onun oğlu Şisə, İdris peyğəmbərə və İbrahim peyğəmbərə sühuf – səhifələr göndərilib. Bunlarin hamısınin bir yerdə yüz səhifə olmasi fikri var. O cümlədən Adəm peyğəmbərə on səhifə, Şis peyğəmbərə əlli səhifə, İdris peyğəmbərə otuz səhifə və ibrahim peyğəmbərə on səhifə göndərildiyi deyilir. Bundan başqa, Musa peyğəmbərə Tövrat, Davuda Zəbur, İsaya İncil və Məhəmməd peyğəmbərə Qurani-Kərim göndərilib. Quran bu göndərilənlərin hamısının haqq olması fikrini irəli sürür: «(Peyğəmbər və müsəlmanların) hamısı Allaha, mələklərinə, Kitablarına, peyğəmbərlərinə iman etdilər. Allahın peyğəmbərlərini bir-birindən ayırd edə bilmərik, dedilər» (Baqara, 285). Bu peyğəmbərlərdən bəzisi bir ailənin (məsələn, Adəm peyğəmbər), bəziləri bir tayfanın, qövmün peyğəmbəri olublar, Quran isə bütün bəşəriyyətə ünvanlanıb və Məhəmməd peyğəmbər bütün insanların və cinlərin peyğəmbəridir.

Quranda hər bir xalqa öz dilində danışan peyğəmbərlər göndərildiyi deyilsə də, bütün peyğəmbərlər haqda məlumat verilmir: «Şübhəsiz ki, Biz səndən əvvəl bir çox peyğəmbərlər göndərdik. Kimindən danışdıq sənə, kimindən danışmadıq» (Ğafir, 78). İbrahim peyğəmbərə göndərilən səhifələr Quranda «İbrahimin yazısı» deyə anılır: «Əhdinə vəfa eləyən İbrahimin yazısında olanları bilmirmi o? (Nəcm, 37). Quran insanlara tövsiyə edir ki, onlara göndərilən Kitablar və peyğəmbərlərin çağırışları üzrə din həyatı sürsünlər. Ən düzgün yolun iman və saleh əməl olduğu, kafirlik edənlərin doğru yola çəkilməyəcəyi vurğulanır: «Kafir qövmü doğru yola çəkməz Allah. De ki: «Ey Kitab əhli! Tövrata, İncilə və Rəbbinizdən sizə nazil olana əməl eləməsəniz, bir özülün üzərində deyilsiniz, deməli» (Məidə, 68). Və ya: «İmana gələnlər, yəhudilər, sabiilər, xristianlardan kim inanarsa Allaha və axirət gününə, yaxşı işlər görərsə, onlara zaval yoxdur, dərd əlindən üzülməzlər» (Məidə, 67-69). Həcc surəsində «yəhudi», «xristian» və «sabii» sözləri ilə yanaşı «məcusi» sözü də işlənir. «İman gətirənləri, yəhudiləri, sabiiləri, xristianları, məcusiləri və bütpərəstləri Qiyamət günü bir-birindən ayırar Allah» (Həcc, 17). Bu sözun «maq» sözündən yarandığı ehtimal olunur. Ayədə bu sadalananları qiyamət günü Allahın bir-birindən ayıracağı deyilir. Hesab etmək olar ki, alacaqları əvəz nöqteyi-nəzərindən məcusilər bütpərəstlərlə Kitab əhli arasındadır, yəni bütpərəstlərdən üstün durumdadırlar. «Sabii» dedikdə isə Quranda konkret kimlərin nəzərdə tutulması haqda ziddiyyətli fikirlər var. Bunların hansısa bir yəhudi və ya xristian sektası olması fikri daha çox yayılıb. Amma həniflərin nəzərdə tutulması haqda ehtimal da geniş yayılıb.

Quranda Kitab əhlinə olan münasibət çox həssadır. Onlara kafirlərə qarşı mübarizədə müsəlamanlarla bir olmaq, Allaha şərik qoşmamaq, əsl dinə müdaxilə edib onu əslindən uzaqlaşdırmamaq tövsiyə olunur: «Əgər üz çevirsələr, bilsinlər pozğunluq edənlərin əməllərini, şübhəsiz, bilir Allah. «Ey Kitab əhli, gəlin sözü bir yerə qoyaq, Allahdan başqasına ibadətdə olmayaq, Ona şərik qoşmayaq, Allahı qoyub bir-birimizin arasında Rəbləri axtarmayaq» - söylə onlara. Əgər üz çevirsələr, «Şahid olun, biz müsəlman olmuşuq» - söylə onlara» (Əli İmran, 63-64). Təbii ki, islamın yaranışı bütpərəstlərlə Kitab əhli arasında uçurumu bir qədər dərinləşdirdi və monoteist düşüncə tərzi tərəfdarlarını bir cəbhəyə toplayıb onları bir-birinə daha da isinişdirdi, amma bu, Kitab əhlinə bir sıra qınaqların irəli sürülməsini əngəlləmədi. Bu iradları belə qruplaşdırmaq olar:

«Unutqanlıq» qınağı. Bir sıra məqamlarda Kitab göndərilənlərin vəfasızlığı, «unutqanlığı» xatırladılır, onlara ünvanlanan qınaqların və bir sıra inamsızlıqların səbəbləri açıqlanır: «İsrail oğullarından söz almışdı Allah. On iki başçı seçdik onların arasından. «Mən, şübhəsiz, sizinləyəm. Namaz qılsanız, zəkat versəniz, elçilərimə inansanız, onlara yardım göstərsəniz, Allaha gözəl bir borc versəniz, yuyaram günahlarınızı, salaram sizi içindən çaylar axan cənnətlərə. Bundan sonra da sizdən kimlər küfr etmiş olsa, doğru yoldan sapmış olur» dedi Allah. Verdikləri sözü pozduqlarına görə onları lənətlədik, qəlblərini qəddar elədik» (Maidə, 12-13).

Təhriflərə aid qınaq. Quranda o da göstərilir ki, göndərilən Kitablar sonradan insan müdaxiləsinə məruz qalıb. Onların mətni kimlərinsə marağına uyğun olaraq dəyişdirilib. İstər Tövrat, istərsə də İncil bu sarıdan istisna təşkil etmir. Elə İncilin yetmişdən artıq variantının olması, bunlardan yalnız dördünün kilsə tərəfindən qəbul edilməsi, qalanlarının isə rədd edilməsi hər kəsə bəllidir. Müqəddəs Kitabımızda bu xüsusda deyilir: «Dəyişdirərək kəlmələrin yerlərini təhrif eyləyir mənanı onlar. Unudublar onlara xatırladılan şeylərin bir hissəsini. Hələ də xəyanət görürsən onların bir çoxundan. Ancaq necə olsa, bağışla, əfv et onları. Allah sevər gözəl davrananları» Və ya: «Biz xrisianıq» deyənlərdən də vəd almışdıq. Unutdular onlara xatırladılan şeylərin bir hissəsini və qiyamətə qədər düşmənçilik, kin-küdurət saldıq onların arasına. Onların nə iş tutduğunu onlara xəbər verəcək Allah» (Əli İmran14-15). Quran isə insan müdaxiləsi görmədiyinə və Allah tərəfindən qorunacağından ona iman gətirmək Kitab əhlinə də tövsiyə olunur: «Ey Kitab əhli, Sizə Bizim rəsul gəlib, Kitabdan gizlədiyiniz şeylərin çoxunu açıqlayır sizə o və çoxunun da üstündən keçib o. Sizə Allahdan bir nur gəlib, aydın bir Kitab gəlib» (Əli İmran, 15).

Quranda deyilən Kitablardakı ayrı-ayrı təhriflərin mahiyyəti barədə də söz açılır. Bunlardan biri Allah obrazının antropomorizmə uğradılması (insani sifətlər verilməsi) faktıdır. Bu barədə belə deyilir: «Küfr elədi o kəslər ki, «Məryəm oğlu Məsihdir Allah» - dedilər» (Əli İmran, 17); «Yəhudilər və xristianlar: «Biz Allahın oğlullarıyıq, Onun sevimliləriyik» - dedilər. «Elə isə bəs niyə əzab verir günahlarınıza görə Allah? Siz də Onun yaratdığı bəşərsiniz» söylə onlara» (Əli İmran, 18). İkinci bir təhrif Allahın göndərdiyi Müqəddəs Kitabların ümumiyyətlə danılmasıdır: «Bir şey göndərməmiş bəşərə Allah» - dedilər. De ki, «Bəs Musanın nur olaraq, insanlara yol göstərən haqq olaraq gətirdiyi Kitabı kim nazil eləmiş? Ayrı-ayrı kağızlara salıb onun bir qismini göstərir, çoxunu gizlədirsiniz. Sizin və atalarınızın bilmədiklərini ondan öyrənmisiniz» (Ənam, 91). Quran yəhudiləri bu Êitabı təhrif etməkdə ittiham edir: «Tövrata, İncilə və Rəblərinin göndərdiyi Qurana əgər gərəyincə əməl eləsəydilər, başlarının üstündə yetişən, ayaqlarını altında bitən nemətlərdən yeyərdilər» (Maidə, 66). «Tövrata görə cavab yükü daşıyan kimsələr belində kitablar daşıyan ... kimidir. Nə pis bir şey imiş Allahın ayələrini dananların bənzəri» (Cümə, 5). Onlar həm də olmayan qadağaları qoyduqlarına görə məsul tutulurlar.: «Bütün yeməklər halal idi İsrail oğullarına, İsrailin özünə haram saydığından savayı. Tövrat nazil olmamışdı o vaxt hələ. Doğru sözlü, düz əməlli kimsələrsinizsə əgər, gətirin Tövratı, oxuyun onu» - söylə» (Əli İmran, 93).
İslama olan yanlış münasibətə görə qınaq. Bəzən Kitab əhlindən olanların müsəlmanlara qarşı olan xoşagəlməz münasibətlərindən söz açılır. Onlar müsəlmanlara pozucu təsir göstərmək cəhdləri edirlər: «Kitab əhlinin bir qismi istərdi sizi azdıra yolunuzdan. Özləri də bilmədən azdırırlar özlərini». «Yəhudi, xristian olmayan girməyəcək cənnətə» dedilər. Bu, onlara elə gəlir. De ki, doğru sözlü, düz əməlli kimsələrsinizsə, gətirin dəlilinizi» (Baqara, 111).

Məhəmməd peyğəmbərə yanlış münasibətə görə qınaq. Əski Kitablardakı təhriflərdən biri kimi də Məhəmməd peyğəmbər haqda olan informaiyaların gizlədilməsi göstərilir: «Yaxşılığı o kəslərin taleyinə yazacağam ki, Allahdan qorxur, zəkat verir və ayələrimizə inanır onlar. Və o kəslərin ki, Tövratda və İncildə haqqında yazılan Rəsulun, oxumaqla, yazmaqla işi olmayan Məhəmməd peyğəmbərin ardınca gedir onlar. Peyğəmbər onlara yaxşı işlər buyurar, pis işlərdən onları ayırar, təmizi halal, murdarı haram qılar onlara. Yüklərini yerə endirər, zəncirlərini açar o» (Əraf, 156-157). Və ya: «Məryəm oğlu İsa da: «Ey israil oğlulları! Mən Allahın sizlərə göndərdiyi elçisiyəm. Məndən öncə nazil olmuş Tövratı təsdiq edirəm, məndən sonra gələcək Əhməd adlı peyğəmbərin mücdəsini gətirmişəm» demişdi» (Saff, 6); «Kitab verdiklərimiz öz oğulları kimi tanıyırlar onu (Məhəmməd peyğəmbəri). Fəqət yenə onlardan bəzisi bilərəkdən gizlədir gerçəyi» (Baqara, 146).

Qeyri-səmimilik qınağı: Cümə surəsində özlərini Allahın dostları adlandıran yəhudilərə müraciətlə deyilir: «Əgər səmimisinzsə, Allahdan ölüm təmənna edin» (Cümə, 6).

«Üçlük» uydurmasına görə qınaq: Bəlli olduğu kimi, troitsa – xristian dini təsəvvürlərinə görə Allahın üç ipostası ideyası 381-ci ildə Konstantinopol soborunda qəbul edilib. Bu, çox qədim dinlərdən gəlmə bir təzahürdür. Belə ki, xristianlıqdan çox əvvəl Hindistanda trimurti adlanan üçlük (Brahma, Vişnu, Şiva), Misirdə Osiris, İsida, Qor, Babildə Anu, Ea, Bel və başqaları məlumdur. Bir sıra tədqiqatçılar hesab edir ki, bu üçlüklər çoxallahlılıqdan təkallahlılığa keçid mərhələsidir. Yəni çoxallahlıqdan təkallahlığa keçid üçün əvvəlcə «allahlar» panteonu bir monoqam ailədə birləşdirilir. Quranda xristianların İsa peyğəmbəri və Müqəddəs ruhu Allah adlandırmalarına etiraz edilir: «Üçdür» deməyin öz xeyriniz üçün, son qoyun buna. Allah tək tanrıdır. Bir övlad yiyəsi olmaqdan ucalardadır O» (Nisə, 171). Bu inancın onları küfrə apardığı dà deyilir: «Küfr elədi o kəslər ki, «Allah üçün üçüncüsüdür» dedilər. Tanrı yalnız tək tanrıdır» (Məidə, 73).

Başqaları ilə müqayisədə Quranda xristianlar haqda daha rəğbətlə danışılır: «Möminlərə ən çox sevgi bəsləyən insanlar arasında «biz xristianlarıq» deyənləri tapacaqsan. Çünki keşişlər və rahiblər var bunların arasında. Təkəbbürlük etməz onlar. Rəsula nazil olanı dinləyə-dinləyə haqqı öyrənib bildiklərinə görə onların göz yaşlarının daşdığını görürsən. Deyirlər: «Rəbbimiz, imana gəldik, şahidlərlə bir yazıya al bizi. Axı nəyə görə inanmayaq Allaha və bizə gələn gerçəyə, bir halda ki, saleh qövmə qatılmağı umuruq Rəbbimizdən. Bu sözlərinə görə içindən çaylar axan və içində əbədilik qalacaqları cənnətlər vermiş onlara Allah» (Məidə, 82-85).

Orta əsrlərdə Kitab əhli ilə davranış fiqh qaydaları ilə tənzimlənirdi. Onlar hələ orta əsrlərdə sərbəst və aşkar şəkildə öz mərasimlərini keçirmək, ibadət yerləri saxlamaq hüququna malik idilər. Êèòàá əhlindən olanlar müsəlman icmasının himayəsi altında qorunur və əhli-zimmə (himayə olunanlar) kateqoriyasına aid olunurdular. Fiqh Kitab əhlinin hazırladığı yeməyi yeməyin mümkünlüyünü deyir, onlarla evlənməyə icazə verirdi. Onlar ictimai həyatda fəal iştirak edir, inzibati aparatda vəzifələr tuturdular. Məhəmməd peyğəmbər və rəşidi xəlifələr onların sıxışdırılmasına yol vermirdilər.

Bir sözlə, islam ölkələrində Kitab əhli olanların vəziyyəti Avropada qeyri dindən olanların vəziyyətindən çox üstün olub. Hətta o zaman yəhudi və Şərq xristianları Qərb ölkələrində yaşamaqdansa, müsəlmanlar arasında yaşamağa üstünlük verirdilər. Onlara bir sıra tələblər qoyulurdu ki, bunu da tam təbii saymaq olar. Məsələn, on birinci əsrdə irəli sürülən altı şərt bunlardir: Qurana küfr etməmək, islam dininə lağ etməmək, Məhəmməd peyğəmbərin əleyhinə danışmamaq, müsəlman qadınlarla zina etməmək və evlənməmək, müsəlmanları başqa dinlərə keçməyə təhrik etməmək, müsəlmanlarla vuruşanlara yardım etməmək. Sələmçilik və şərabçılıq islamda qadağan olunduğundan yəhudi və xristianlar bu sahəni öz əllərinə alıb külli miqdarda vəsaitlər əldə edirdilər. Xristian icması rəhbərləri müsəlman hakimiyyət orqanları ilə müqavilələr bağlayır, icmanın inzibati işlərini tənzimləyir, məhkəmə hakimiyyətini özləri həyata keçirirdilər. Xristinalar xilafətin kargüzarlıq işlərini həyata keçirilməsində də mühüm rol oynayırdılar. Abbasilər zamanında inzibati aparatda yüksək vəzifələr tutur, fatimilər zamanında isə hətta vəzir olanları da vardı.