«Onun elmindən yalnız Onun istədiyi qədər bir şey qavraya bilərlər (Baqara, 255).

İnsanlar tarix boyu müxtəlif dinlərə inanıb və fərqli şəkillərdə ibadət ediblər. Günlük həyatlarında olduqları kimi, inanc məsələsində də fərd, qrup və cəmiyyətlər fərqli şəkildə düşünməyə, fərqli şeylərə inanmağa adət edib. Qeyd edək ki, bəşər övladı bu xüsusda hürr olaraq yaradılıb. Bu hürriyət onun fitrətinin ünsürlərindəndir.

Quranda Allah taala bir çox ayələrdə bütün insanların tək bir din üzrə olmasını istəmədiyini dilə gətirir. Uca Tanrı polifoniya tərəfdarıdır, unisonu sevmir. Küfrü özünə ideal seçənlərə də onlara bəs edəcək qədər azadlıq verib. Peyğəmbərlərin kafirlərə təzyiq etməsinə qətiyyən yol verilmir. «Və de ki, haqq Rəbbinizdəndir. Elə isə diləyən iman etsin, diləyən inkar etsin...» (Kəhf 29); «Əgər Rəbbin diləsəydi, yer üzündə kim varsa, hamısı iman edərdi, O halda, mömin olsunlar deyə onları sənmi məcbur edəcəksən?» (Yunus, 99).

İnsanlaşdırma, milliləşdirmə

Zaman-zaman özünü və kainatı kimin yaratması haqda suala cavab axtaran insan hər şeyi yaradan uca bir varlığın var olması nəticəsinə gəlib. Bu fövqəlkeyfiyyətlər mifoloji təfəkkür səviyyəsinə enəndə qəribə görüntülər alınır. Çünki insan bu fövqəladəliyə biçim verəndə malik olduğu duyğu orqanlarının xidmətindən yararlanır. Məsələn, güc anlayışı əzələ gücü, böyüklük uzunluq ölçüləri, qədimlik qocalıq cizgiləri ilə və s. ilə ifadə olunur. Hindlilərin “Həzrət Çaitanya Mahaprabhunun təlimi” adlı kitabında yazılır: “Dördbaşlı Brahma çoxlu başqa Brahmaların Krişnaya ehtiramlarını bildirməyə gəldiklərini gördü. Onların bəzilərinin on, bəzilərinin iyirmi, bəzilərinin yüz, bəzilərinin hətta milyon başı vardı”. Göründüyü kimi, bu təsvirdə yaradıcıya forma verilib və onun insandan artıq imkanları (hər şeyi eşidən, görən, nəzarətdə saxlayan, ağıllı və s.) formada öz təzahürünü primitiv şəkildə – çoxlu baş şəklində tapıb. Antropomorfizm səmavi dinlərdən də yan keçməyib. Yəhudilərdə Yəhvaya aid edilən xüsusiyyətlərə baxaq. O «yorulub dincəlir» (Təkvin, 1-2), «cənnətdə gəzinir» (Təkvin, 3-8), «peşman olur» (Çıxış, 32: 14), «qısqanır» (Çıxış, 20: 6).

Antik yunan filosofu, antropomorfizmin və mifologiyanın ilk tənqidçilərindən biri, Eleya məktəbinin banisi Kolofonlu Ksenofanın (e.ə. 6-5-ci əsrlər) fikrincə, xalq, tayfa, etnos necədirsə, «allahları» da elə olur: «Həbəşlər öz «allahlarını» fındıqburun və qara, frakiyalılar mavigözlü və sarıyanız görür». Ksenofan daha sonra yazırdı: «Əgər öküz, at və şirin əli olsaydı və onlar şəkil çəkə bilsəydilər, öz «allah»larını öküz, at və şir şəklində çəkərdilər».

«Yetər ki, ömrü uzun olsun...»

Qurandakı bəzi ayələrin düzgün anlaşılmaması islamda da Allahın necəliyi haqda bir sıra fərqli təsəvvürlər yaranıb. Bu barədə Şəms Təbrizlinin «Məqalat»ında verdiyi lətifə çox ibrətamizdir: “Biri Həmədan şəhərində vəz edirdi. “Hər kəs Allahı varlıqlardan birinə bənzədir” deyə tənqidè ôèêèrëÿr äåéèräè. Şəhərin vaizi gəldi. Kürsüyə çıxdı və təşbih ilə bağlı ayələri sıralamağa başladı: “Rəhman ərş üzərində istila və qələbə ilə hakim oldu” (Ta-hə, 5); “Rəbbin gəldi, mələklər sıra ilə düzüldü” (Fəcr, 22); “Üstlərindəki Rəblərindən qorxarlar” (Nəhl, 50) və s.. Vaiz bu ayələri təşbih yönündən söyləməyə başladı. Hədis də söyləyirdi: “Allah Adəmi öz surətinə uyğun yaratdı”; “Rəbbimi qırmızı paltarda gördüm” və s. Axırda dedi: “Vay o kimsələrə ki, Allahı bu sifətlər ilə təşbih etməzlər”. Camaat evinə getdi. Eşitdiklərini arvad-uşağa başa salıb dedilər: “Allahı ərş üzərində bilin. Çox gözəl bir surətdə, kürsüdə oturub və ayaqlarını aşağı sallayıb. Şəhər vaizinin dediyi kimi, mələklər də ətrafında dövrə vurub. Hər kim “Onda bu surət yoxdur” desə, imanı yoxdur. Vay onun ölüsünə, vay onun məzarına”.

Bir həftə sonra şəhərə qərib bir sünni vaiz gəldi. “Onun bənzəri yoxdur” ayəsini misal gətirdi. “Təşbihçilərin dərisi soyulasıdı” dedi. Hər kim surətdən söz açarsa, cəhənnəmdən qurtula bidməz. Allaha məkan isnad edənin vay halına” dedi. Sünni vaizin bu sözlərini eşidənlər çox qorxdular. Bunlardan biri evinə gələndə iftar belə etmədi. Evin bir kənarına çəkilib başını dizi arasına alıb ağlamağa başladı. Ətrafına toplaşan uşaqlarını bağıraraq qovdu. Axırda arvadı onu xəlvətə çəkib bu halın səbəbini soruşdu: “Sən səbrli bir kişi idin, başına bir iş gələndə təhəmmül edir, Allaha bel bağlayırdın. İndi nə oldu?” Bu sözlərdən kişinin ürəyi yumşaldı: “Nə edim, arvad, keçən həftə alimin biri dedi ki, Allahı ərş üzərində bilin, başqa cür düşünən kafirdir”. Bu həftə başqa bir alim gəldi. “Hər kim Onu səmada təsəvvür edərsə, o kimsənin əməli və ibadəti qəbul edilməz. Çünki Allah məkandan münəzzəhdir” dedi. İndi bu bir-birinə zidd sözlərin hansını əsas tutum. Aciz qalmışam” dedi. Qadın dedi: “Heç aciz qalma, çaşıb-eləmə. Allah istər ərş üzərində olsun, istər ərşdən uzaq olsun, istər bir yerdə otursun, istər yersiz olsun, YETƏR Kİ, ÖMRÜ UZUN OLSUN, DÖVLƏTİ SONSUZ OLSUN. Sən öz dərvişliyini düşün, öz vəzifəni yerinə yetir”.

«Təkcə Ona yalvararsınız»

Dilimizdə olan «Allah» sözünün ərəbcə «əl-ilah»dan yarandığı güman edilir. Tədqiqatçılar bu sözün otuza qədər izah variantını irəli sürürlər. Daha çox qəbul edilən varianta görə, «ilah» «ələhə-yəluhu» sözündəndir və «qulluq edilən» anlamı verir. Bu adın Ondan başqasına verilmədiyini demək olar. Quranda bu barədə söz açılır: «Necə bilirsən, varmı Onun adaşı?» (Məryəm, 65). Qədim ərəblər islamdan öncə də bütlərin üzərində Uca Tanrının olduğunu təsdiq edirdilər. Qurani-Kərim onların «Allah», «Əziz», «Alim» - deyə adlandırdığı qüdrətin bütün kainatı yaratdığına, Günəş və Ayın hərəkətini nizama qoyduğuna inandığıíû deyir: «Göyləri, yeri yaradan, Günəşi, Ayı buyruğu altına alan kimdir? – soruşsan, «Allahdır» - deyəcəklər» (Ankəbut, 61). Və ya: «Neçə-neçə peyğəmbərlər göndərmişdik əvvəlki nəsillərə. Məsxərəyə qoymuşdular hər gələn peyğəmbəri. Və Biz də məhv eləmişdik onların içində ən qüvvətli olanları. Öncəki ayələrdə bildirilmiş aqibəti belələrinin. Onlardan «Göyləri, yeri kim yaratmış?» -soruşsan, «Güclü olan, hər şeyi bilən yaratmış göyləri, yeri» - deyərlər» (Zuxruf, 6-9). İslamdan öncə bu tayfaların, eyni zamanda, Allahın adına and içdikləri də xəbər verilir: «Var gücüylə Allaha and içərlər ki, əgər bir möcüzə gəlsə onlara, mütləq inanarlar ona» (Ənam, 109). Və ya: «Var güclərilə Allaha and içdilər: «Ölən bir kimsəni dirildən deyil Allah» (Nəhl, 38). İslamdan öncəki ərəblərin həyatlarının sıxıntılı vaxtlarında da Allaha sığındıqlarını əks etdirən ayələr var: «De ki, düşündünüzmü halınız necə olacaq uğrasanız Allahın verdiyi əzaba? Allahdan savayı kimə dua edib yalvaracaqsınız?... Təkcə O-na yalvararsınız» (Ənam, 40-41).

Hamı Allah üçün çalışır

Mövlanaya görə, bütün insanlar Allah üçün çalışır. Qarşısına Allahın yolu ilə getməyi məqsəd qoyanlar da, Onu inkar edənlər də. Alim də, cahil də. Müttəqi də, kafir də. Hamı Onun işini görür. Fəqət “çox təbii ki, Allahın bu işdəki məqsədini bilməzlər. Bu işi etməkdəki qayələri, düşüncələri başqadır. [Məsələn] Allah dünyanın qalmasını istər, onlar şəhvətlə məşğul olarlar. Bir qadınla öz zövqləri üçün yaşayarlar. Buradan bir uşaq hasil olur. Beləcə öz zövqləri və ləzzət almaları üçün bir iş görürlər və dünya məhz bununla qalır, qərar bulur. Heç də o niyyətlə etmədikləri halda, gerçəkdə Allahın qulluğunu yerinə yetirmiş olurlar”(«Fihi ma fih» 25-ci fəsil)

«Heç bir şey Ona vacib deyil»

Qəzali «Ehyayi-ülumiddin»də Allahın zatı haqqında danışanda Onun qədimliyini, əbədiliyini, cövhər, ərəz, cisim olmadığını və s. təfərrüatı ilə izah edir. Məkan və zamandan münəzzəh olduğunu yazır. Əqaidlə məşğul olan eyni zamanda deyirlər ki, Allah mütləq iradə sahibi olduğundan, istədiyini edər. Buna görə «Allahın belə etməsi vacibdir» demək doğru deyil. Bu məsələdə heç də hamı həmfikir deyil. Əbu Hamid əl-Qəzali «İhyayi-ülumiddin»də yazır: «Allah bəndələri barədə istədiyini edər. Heç bir şeydə bəndələr üçün mənfəətli olanı etmək də Allah vacib deyil. Bəlkə, Allah haqqında vacib düşünülə bilməz. Çünki Allah etdiyindən məsul deyil. Bəlkə, məsul olan məxluqatdır. Doğrusu, bilmək istərdim, mötəziləçilər «Bəndə üçün yararlı işin edilməsi Allah üçün vacibdir» hökmünü aşağıda çəkdiyimiz nümunədə nə ilə isbat edə bilər? Budur nümunə: Fərz edək ki, müsəlman olaraq ölən ölən bir uşaq ilə bir yetkin kəs arasında axirətdə bir münaqişə olub. Çünki yaşlı adamın dərəcəsi uşağa nisbətən daha yüksəkdir. Çünki yaşlı kişi iman edib, ibadətləri yerinə yetirib, çox zəhmətə qatlanıb. Və mötəziləyə görə, yaşlı adama yüksək dərəcənin verilməsi Allaha vacibdir. Çünki əgər uşaq:

-Ya Rəbbim! Bunun dərəcəsini nədən məndən yüksək etdin – desə, Allah:

-Çünki həddi buluğa çatdı, ibadətlərlə məşğul oldu – deyər. Uşaq:

-Məni kiçik ikən öldürən sənsən, Madam ki bəndələr üçün (mötəziləçilərə görə) ən mənfəətli olanı etmək sənin vəzifəndir, niyə böyüyüb dinə xidmət edənədək həyatımı uzatmadın? Bu, ədalətə zid düşmürmü? – deyər. Allah:

-Mən dəqiq bildim ki, əgər sən həddi büluğa çatsan, mənə ortaq qoşacaqsan və ya üsyan edəcəksən. Bunun üçün sənə faydalı olan uşaq ikən ölmək idi – deyər.

Bu, mötəziləçilərin Allah adına bəyan etdiyi üzrdür. Fəqət Allah bu üzrü bəyan edəndə kafirlər cəhənnəmin ən alt qatından qalxıb bağrmağa başlayaraq deməzlərimi:

- Ey Rəbb! Əcəba, həddi-büluğa çatandan sonra sənə şirk qoşacağımızı bilmirdinimi? Niyə bizi uşaq ikən öldürmədin? Biz indi müsəlman uşaqdan daha aşağı dərəcəyə razıyıq. Bizi buradan çıxar. Bu vaxt kafirlərin sualına necə cavab verilməlidir?»

«Onların dediklərindən ucadadır...»

Yuxarıda dedik ik, hər kəs Allahı öz düşüncəsinə görə təsəvvür edir. Amma o, təsəvvürlərə sığmaz. Çünki təsəvvürü O yaradıb. Təsəvvür hadis, Allah qədimdir. Onun ortağı, bənzəri, Onunla davaya qalxacaq başqa birisi də yoxdur. Bunun dəlili: «Allahdan başqa tanrılar olsaydı əgər, pozulardı nizamı göylərin, yerin. Onların dediklərindən ucadadır ərşin xaliqi Allah» (Ənbiya, 22) ayəsidir.

Yazını Allah taalanın Özü haqqında dedikləri ilə tamamlayaq: «Allahdan başqa tanrı yoxdur. O diridir, əbədidir. Yaratdıqlarının üstündədir Allahın gözü. Onu nə mürgü tutar, nə yuxu. Göylərdə nə varsa, yerdə nə varsa Onundur. Onun izni olmadan kim gələ bilər yanına iltimas üçün. Onların nə elədiklərini, eləyəcəklərini bilir O. Onun elmindən yalnız Onun istədiyi qədər bir şey qavraya bilərlər. Onun kürsüsü göyləri, yeri tutmuş. Bunları hifz eləmək Ona ağır olmaz. Böyükdür, ucadır O » (Baqara, 255 (Ayətül-kürsi).