Əski zamanlardan insanlar belə düşünüblər ki, dünyanı dərk etmək, əşya və hadisələrin sirrinə vaqif olmaq üçün kənardan bir yardıma ehtiyacları var. Qədim yunan mifologiyasında bu yardımçı (yardımçılar) muza (yunanca “düşünən”) adlanırdı. Daha əskilərdə yunanlar onun bir allah olduğuna inanıblar. Amma sonradan müxtəlif sahələri əhatə edən 9 muzadan söz açıldığını görürük. Yunan əsatirlərində muzaların Zevsin qızı olduqları iddia edilir. Parnasda yaşayan bu ilahələr guya elm, poeziya və incəsənəti himayə edir. Homer də onların 9 olduğunu yazır. Antik dövrdə Afinanın mərkəzində muzaların şərəfinə Museyon (“muzey” sözü buradan götürülüb) adlı bir məbəd də vardı. Herodot öz əsərlərini muzaların adı ilə adlandırırdı (Klio, Evterpa, Kalliop, Taliya). Bu 9 bacının ağ paltarda təşrif buyurduğuna inanılırdı. Hesab olunurdu ki, Kalliop epik poeziyanın, Klio tarixin, Melpomena faciə janrının, Taliya komediyanın, Polihimniya himnlərin, Terpsixora rəqsin, Uraniya astronomiyanın, Evterpa musiqinin, Erato məhəbbət lirikasının hamisidir. Yunanlar düşünürdü ki, uğur qazanmaq istəyən sənətkarın və ya elm xadiminin fikirləri saf olmalıdır. Belə olmasa, muza onlara ilahi lütfdən pay verməz. Avropada İntibah dövrünün sənətkarları, hətta 18-19-cu əsrlərdə yaşayanların bir qismi yaradıcılıq zamanı ilham pərisinin gəlməsini zəruri şərt sayırdı.
İslama görə, hər bir insanın uğura uğramaq üçün Allahın yardımına ehtiyacı var. Yaradıcılıq prosesi ilahi nurdan yardım alınanda daha mükəmməl və yaşarı olur. Məlim olduğu kimi, Allahın ən gözəl adlarından biri də Hadidir. “Hadi” hidayət edən, ruhani və ya fiziki güc verərək doğru və gözəli tapmağa yardım edən deməkdir. Bu məsələdə - haqqı və gözəli tapmaqda ilhamın öz yeri var. Allah vəhy və ya ilhamla insanın iç dünyasını işıqlandıraraq haqq üzrə qərar verməkdə ona yardım edir. ** Fakat bunu ancak akıl ve vicdanı temiz olanlar idrak eder. Рад, 19
Yaşar Nuri Öztürkə görə, Allah-insan ünsiyyəti heç zaman bitib-tükənmir. “Bu ünsiyyətin Allahdan insana uzanışına vəhy və ilham, insandan Allaha uzanışına dua deyilir. Yəni nübüvvətin yuxarıdan aşağı şəkli vəhy və ilham, aşağıdan yuxarıya işləyişi isə dua və niyazdır”.
Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, ilham almaq üçün dua önəmli rol oynaya bilər. Duanın qəbulu üçün insan Allah sevgisinə nail olmalıdır. Nur surəsində deyilir: “Allah dilədiyi kimsəni nuruna qovuşdurur” (Nur, 35). Klassik Şərq ədəbiyyatında bir qayda olaraq bədii əsərlər münacatla başlanar, şairlər öz acizliklərini dilə gətirər, Allahdan ilham, nur, aydınlıq istəyərdilər.
Nizami “Leyli və Məcnun”un münacatında yazır:
Lütf et mən yazığa, sığındım sənə,
Bir söz xəzinəsi bağışla mənə...
Ağıl işıq alır sənin qapından,
Yanar dərgahına girdiyi zaman.
Məhəmməd Füzulinin “Leyli və Məcnun”unda da belə bir təmənna var:
Elə et ki, qəlbim işıqlansın,
Lövhəmin üzü tərtəmiz olsun.
Xatirimin güzgüsü saf olsun,
İdrakımın çırağı işıqlı olsun.
Ərəbcədə “ilham” sözünün lüğəvi mənası “bir şeyi birdən uddurmaq”, dini termin kimi mənası isə “bir sıra məna və fikirlərin qəlbə ötürülməsi”dir.
Quranda “ilham” sözü Şəms surəsində işlənib: “Hər bir nəfsə və onu biçimləndirənə, sonra da ona üsyanını və itaətini ilham edənə and olsun ki, nəfsini təmizləyən qurtulub” (Şəms: 7-8-9). Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, əslində ilham etmə burada yerləşdirmə kimi nəzərdə tutulur. Və vurğulanır ki, nəfsin təmizlənməsi qurtuluşa aparır, əksi isə üsyana. İslam alimləri iddia edir ki, ilham çalışmaqla əldə edilmir, o, vəhbidir – yəni Allah tərəfindən bəxşiş edilir.
Sufi mütəfəkkirlər ilhamın gəlişi üçün qəlbin xüsusi vəziyyətinə ehtiyac olduğunu deyirlər. Onların fikrincə, ilham gələn vaxt qəlb ülvi (ilahi) yox, sufli (dünyaya, maddəyə bağlı) hisslərlə dolu olarsa, nurlar gəldiyi kimi geri qayıdırlar. Onları qəbul etmək üçün qəlb boş olmalıdır. Mövlana yazırdı ki, əvvəlcə çadır qurar, sonra türkü qonaq çağırarlar, yəni ilahi nemət yalnız təmiz qəlblərdə təcəlli edər. Türk alimi Ömər Öngüt «Qəlblərin açarı» adlı əsərində yazır ki, qəlblər qablara bənzər. Qab su ilə dolu olanda hava girə bilmir. Nə qədər ki, qəlblər masiva (Allahdan başqası) ilə məşğuldur, mərifət hasil olmaz. Qəlbdə iki qapı var. Biri daxilə – yəni mələkut aləminə, digəri xaricə – yəni beş hissə açılır. Bu dünyaya aid dad və ləzzətlər qəlbdən çıxarıldığı anda qəlbə doğru qeyb aləmi açılır və həqiqət görülür. Çünki qəlbin hər iki aləmə yönəlib eyni zamanda hər ikisini görməsi mümkün deyil.

İlhamın beyin yox, qəlblə bağlı olması fikrini müasir tədqiqatçılar da təsdiq edir. Nobel mükafatı laureatı, fizioloq Ekls hesab edir ki, beyin yalnız reseptordur, qəlb onun köməyi ilə dünyanı qavrayır. Dünya şöhrətli neyrofiziloloq, akademik, yarım əsrdən çox beyin problemləri ilə məşğul olan Natalya Bextereva yazır: “İlk dəfə Eklsə 1984-cü ildə YUNESKO-nun iclasında qulaq asdım və belə düşündüm: ”Bu, nə cəfəngiyyatdır! O vaxt qəlb anlayışı mənim üçün qeyri-elmi bir şey idi. Amma beyni öyrəndikcə Eklsi daha çox xatırlayıram. İnanmaq istərdim ki, beyin təkcə reseptor deyil. Amma onun sirləri hələ tam açılmayıb”

Bextereva hesab edir ki, beyin informasiya alır, onu işləyir, qərar qəbul edir. Amma bəzən insan kənardan hazır şəkildə xülasə edilmiş fikir alır. Bu, rəvan emosional fonda baş verir: nə böyük sevinc, nə böyük kədər, nə də tam sakitlik şəraitində. Bextereva bu vəziyyəti “optimal ayıqlıq səviyyəsi” adlandırır. “Mən Steynbekin “Mirvari” povestini çox sevirəm. Onun qəhrəmanları olan qəvvaslar deyirlər: “Əsl mirvari tapmaq üçün bunu istəmək lazımdır, amma ifrat dərəcədə yox”. Bu, xüsusi bir vəziyyətdir və ilham da elə bir zamanda gəlir. Bəlkə, bu, beyin fəaliyyətinin məhsuludur? Mümkündür. Amma çətin ki. Çünki onlar o qədər gözəl və mükəmməldir ki...” deyə Bextereva qeyd edir.

Bir sıra müəlliflər deyir ki, Quranın zahiri – ekzoterik mənasından başqa batini – ezoterik mənası da var və bunu yalnız batin elmindən nəsibi olanlar anlayır. Bu elmin isə heç də hər kəsə verilmədiyi bildirilir. Həmin elmin çalışmaqla əldə edilmədiyi, kəsbi, empirik olmadığı deyilir. Hətta ülul əzm peyğəmbərlərdən olan Musa da bu elmi bilməyib. Buradan belə də anlamaq olar ki, vəhy alan bəzi şəxslər belə lədün elmini bilməyə bilər. Qurandan öyrənirik ki, Musa peyğəmbər bu elmi kəsblə öyrənməyin mümkün olmadığından da xəbərsizmiş: «Bəndələrimizdən birinə [Xıdıra] rast gəldilər. Ona dərgahımızdan rəhmət bəxş eləmişdik, elm öyrətmişdik. «Sənə tabe olummu, haqqı tapmağım üçün mənə də öyrədəsən sənə öyrədiləndən» dedi Musa Xıdıra» (Kəhf 64-65). Surədən anlaşılır ki, Musa peyğəmbər hadisələrin zahiri tərəfini görür, Xızır peyğəmbər isə lədün elmi sayəsində məsələnin iç üzünə vaqifdir. Deyilənə görə, Allahın seçmə adamlara verdiyi bu elm sayəsində onlar qeyb biliyinə sahib olurlar. Təbii ki, Allahın izni ilə və icazə verdiyi qədər. İddia olunur ki, bu elmi bilən gələcəkdəki nəticələri əvvəldən bilir və buna görə hərəkət edir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında Dədə Qorqudun ilham alması ilə bağlı məlumat yer alır: “Oğuzun o kişi tamam bilicisiydi, nə deyirdisə, olurdu. Qeybdən dürlü xəbərlər söylərdi, Haqq Taala könlünə ilham edərdi...”. Göründüyü kimi, burada Dədə Qorqudun ilham alması bildirilsə də, bunun yaradıcılıq üçün resurs yox, qeybdən xəbər vermə bacarığı olduğu da aşkar bildirilir. “Kitabi-Dədə Qorqud”da saf, bərraq, mövhumat və xurafatdan uzaq bir dindarlıq olduğunu deməliyik. Bu səbəbdən ehtimal ki, burada qeybi bilmə deyəndə kəhanət – görücülük nəzərdə tutulmur.
Əbu Hamid Qəzaliyə görə, lədün elmi “İlham nurunun kamil insan ruhuna bir sirayəti”dir. O, “Ər-risalətül-lədüniyyə” adlı risaləsində lədün elmi haqda bunları yazır: “İlahi elmin öyrədilməsi iki qismə ayrılır: 1.Vəhy göndərmə, 2.ilham. İlham külli ruhun bərraqlığına, qabiliyyətinə və istedadına bağlı olaraq insan ruhunun oyanmasıdır. İlham vəhyin bəsit şəklidir. Çünki vəhydə qeyb açıq olaraq bildirilir, ilham isə qəlbdəki şeyə bir işarədir. Vəhydən hasil olan elmə nəbəvi elm, ilhamdan hasil olan elmə isə lədün elmi deyilir. Lədün elmi Yaradan ilə ruh arasında vasitə olmadan hasil edilir. O, qeyb lampasından gələrək xoş və lətif bir qəlbə düşən işıq kimidir. Lədün elmi dərəcəsinə yüksələnlər çox təhsildən və öyrənmə yorğunluğundan uzaq olurlar. Az öyrənir, çox bilirlər. Az yorulub çox istirahət edirlər. Onu bil ki, vəhy kəsilib və peyğəmbərlik qapısı bağlanıb. Həqiqət ortaya qoyulduqdan və din tamam olduqdan sonra peyğəmbər göndərilməsinə insanların ehtiyacı qalmayıb. Fəqət ilham qapısı bağıanmayıb. Külli ruhun nurundan ümid kəsilməyib”.
Məhəmməd Füzuli “Mətləül etiqad”da öz dövründə ilham haqda yayılan qənaətləri belə xülasə edir: “Bir qisim elm əldə etməyin yollarından birinin də batini təmizləmək olduğunu bildirir, ... çünki nəfs mahiyyətcə ruhanidir, ancaq cismani örtüklər, bədən və bədənlə bağlı olan maneələr bilikləri nəfsdən pərdələyir (gizlədir). Əgər bu pərdələr riyazətlə aradan qaldırılaraq Tanrıya doğru istiqamət əldə edilərsə, nəfs vasitəsiz olaraq mənşədən (Tanrıdan) feyz almaq qabiliyyətinə malik olur. Bunlara kəşf əhli, kafirdilərsə, işraqi, müsəlmandırlarsa, sufi deyilir”.
Böyük şair daha sonra bu cür biliyi əldə etməyin insanın ilahi cəzbə növlərindən birini qavrama qabiliyyətindən asılı olması barədə qənaətlərin olduğunu da yazır: “Cəzbə isə iki növdür: birincisi fövri (ani) cəzbədir. İlham və vəhy buna misal ola bilər. Bu cəzbə peyğəmbər və övliyalara xasdır”.
İnsanın ilham almasına nə mane ola bilər? Yuxarıda deyildiyi kimi, insanın vəhbi yolla – bəxşiş olaraq elm əldə etməsi mənəvi keyfiyyətləri ilə birbaşa bağlıdır. Maraqldır ki, Mövlanaya görə, yaradıcılıq prosesində qida qəbulu da ilham qaynağını bulandırır. “Məsnəvi”nin 1-ci cildinin sonunda o belə yazır: “Yazıqlar olsun, ikicə loxmacıq yedim və bu səbəbdən fikir coşqunluğu dondu, səngidi. Bir buğda dənəsi Adəm peyğəmbərin Günəşinin tutulmasına səbəb olmadımı? (bəsirətin bağlanması nəzərdə tutulur – V.S.)”
Vəhylə ilham arasındakı fərqlərə gəlincə, birincinin qaynağı qəti olaraq ilahidir, ikinci isə hər zaman ilahi mənşəli olmaya bilər. Belə ilhamlara vəsvəsə deyilir. Vəhydə xəta olmur, amma qəlbin ağıl və nəfslə əlaqəsi olduğundan ilhamda yanılmalar ola bilər. Peyğəmbərlərə gələn vəhylər bütün insanlara, ilham isə konkret şəxsə aid olur. Vəhy bütün aləmi, ilham isə bir könlü nurlandırmaq üçündür. Vəhyi alan peyğəmbər onu xitab etdiyi kütləyə çatdırmağa borcludur, amma ilhamı alan kəs qəlbinə gələni təbliğ etməkdə məsul deyil, hətta bir çox hallarda gizləməli olur. Sufi mütəfəkkirlər belə də deyiblər: “Elmi yaymaq alimin vəzifəsi, sirri gizləmək isə arifin vəzifəsidir”. Təbii ki, burada söhbət yayılması yasaq olan bir sıra batini sirlərdən gedir.

Ədəbiyyat

1.Qurani-Kərim, N.Qasımoğlunun açıqlaması, Bakı, 1993.
2.Nizami Gəncəvi, “Leyli və Məcnun”, Yazıçı, 1982
3.Mevlana, “Mesnevi”, 6 cilddə, I cild.
4.M.Füzuli, Əsərləri, 5 cilddə, 5-ci cild
5.M.Füzuli, “Leyli və Məcnun”, Azərnəşr, 1999.
6. Ислам, энциклопедический словарь, Наука, Москва, 1991.
7.Yaşar Nuri Öztürk, “Kuran`dakı islam”, İstanbul 1995
8. «АиФ - Здоровье», № 31–32 (675–676) 2 август, 2007

РЕЗЮМЕ

Что такое озарение?

Данная статья рассматривает различные доводы о роли озарении в процессе художественного и научного творчества. Ряд средневековых мыслителей, а также современные научные деятели разделяют мнение о том, что некоторые уникальные мысли люди получают извне – из высшего пространства в готовой обобщенной форме, что, по их выводу, представляет душевный, а не мозговой акт. Кроме того, автор затрагивает различные гипотезы и доводы о факторах, как способствующих, так препятствующих получению озарения.

SUMMARY

What is inspiration?

This article discusses a variety of opinions on a role of inspiration in the process of artistic and scientific creative work. Some mediaval philosophers as well as contemporary scientific figures share an assumption that series of unique thoughts are coming to people’s mind from the other world, kind of a highest space in a summarized shape, which is beleived to be an act linked rather to soul than brain. Besides, the author looks through different hypothesis and arguments about factors both promoting and preventing inspiration.