Ən qədim dövrdə yaşamış peyğəmbərlərdən biri İdrisdir. Onun həyatı haqqında məlumatlar azdır. Quranın iki surəsində adı çəkilir. Əbədi ölümsüz peyğəmbərlərdən bir sayılır Xızır və İlyasla yanaşı. Hesab olunur ki, Adəm peyğəmbərdən sonra onun oğlu Şis (Şis peyğəmbərdən Quranda söz açılmır), sonra isə İdris peyğəmbər olub. İslamda da onun Qabildən törəyənlərə uymamağa çağırdığı deyilir. Bəzi müəlliflər onun qabiloğulları ilə vuruşub onlara qalib gəldiyini yazır. Bəlli olduğu kimi, kitablardan başqa ayrı-ayrı peyğəmbərlərə səhifələr endirildiyi fikri var. Bunların yüz səhifə həcmində olduğu söylənilir. Rəvayətə görə, bunların otuzu İdrisə endirilib.

Bibliya və rəvayətlərdə

Bibliyada İdris (Enox, Yenox) Qabilin (Kain) böyük oğludur. (Varlıq kitabı). Əhdi-ətiqdə İdris peyğəmbərin şəcərəsi haqqında məlumat verilir. Qabil nəslindən olduğu deyilməklə yanaşı, İdrisdən Mafusal, Mafusaldan Lamex, Lamexdən isə Nuh peyğəmbər olduğu nəql olunmaqla, Nuh peyğəmbər onun nəticəsi kimi verilir (Varlıq 21-29). Bibliyada İdris peyğəmbərin 365 il yaşadığı yazılır. Eyni zamanda deyilir ki, o «Allahın hüzurunda gedirdi və o qeyb oldu, çünki Allah onu aldı». Bu sətirlər sonralar yəhudilik, xristianlıq və islamda, həmçinin kabbalistikada çoxlu əfsanələr yaradıb. İdris peyğəmbər ənənədə yazının müəllifi (hətta o dünyada dəftərxana işlərini aparan kargüzar), bəzən astroloq kimi verilir. O həm də Allahla mistik qovuşmanın nümunəsi kimi də götürülür.

Bu peyğəmbərin göyə ucaldıldığı haqqında da rəvayət var. Guya o göyə başqaları kimi bədəni tərk edərək yox, bədənlə aparılıb və nə vaxtsa bura – yerə qaytarılacaq. Hətta bəzən onu mələklərin rəhbəri statusu da verilib. Nəql olunur ki, Allah tərəfindən göyə ucaldılan İdrisə keçmişin və gələcəyin sirləri açılıb. O ölülərin dirilməsini, məhşəri, günahkarların cəhənnəmdəki cəzasını, möminlərin cənnətdəki əcrini və s. öz gözləri ilə görür. Xristian təsəvvürlərinə görə, o böyük dəbir kimi ilahi səltənətdə salnamə və protokol işinə baxır. Vəhydəki «və iki şahidimə rüsxət verəcəyəm, onlar da çula bürünüb min iki yüz altmış gün peyğəmbərlik edəcəklər..., və onlar öz şəhadətlərini bitirdikdən sonra dibsiz dərinlikdən çıxan canavar onlara qarşı vuruşacaq, onları məğlub edəcək və öldürəcək. Onların cəsədləri məcazi dildə Sodom və Misir adlanan böyük şəhərin baş küçəsində səriləcək. Bizim Rəbbimiz də orada çarmıxa çəkilmişdir» (İncil, Allahın müüqəddəs həvari Yəhyaya verdiyi vəhy, 11: 3, 7-8) sözləri kilsə ənənələrində İdris və İlyas peyğəmbərə aid edilir. Düşünülür ki, onlar təbii ölümlə ona görə ölməyiblər ki, «zamanın sonunda» yuxarıda deyildiyi şəkildə şəhid olsunlar. Bununla bərabər İdris peyğəmbərin esxatoloci rolu Adəmə yaxınlıqla diqqəti cəlb edir. O yaranışla dünyanın sonunu birləşdirir. Mistik dairələrin ona olan marağı bəzən ortodoksalların qısqanclığına səbəb olub və bu üzdən İdris peyğəmbərin günahları haqqında da rəvayətlər yaranıb.

Hədislərdə

Dinimizdə olan hədislərin məzmunu yuxarıda sadalananlara bənzəir. Belə bir hədis var ki, Məhəmməd peyğəmbər İdris peyğəmbərlə göyün dördüncü qatında görüşüb – merac zamanı. Öncəki peyğəmbərlərdən rastlaşdığı digərləri Musa, İsa və İbrahim olaraq göstərilir.

Təbərinin hədisində isə İdris peyğəmbərin göyə çıxması vaqeəsi belə nəql olunur: «İdris mələklərdən olan etibarlı dostuna deyir ki, məni göylərə qaldır. Mələk onun xahişini yerinə yetirir. Onlar göyün dördüncü qatına kimi qalxırlar. Ora çatanda Əzraillə rastlaşırlar və ondan soruşurlar ki, İdris peyğəmbərin nə qədər ömrü şalıb? «O haradadır?» deyə Əzrail soruşub. Budur, deyə mələk cavab verəndə «Maraqlıcır ki, mənə deyilmişdi, İdris peyğəmbərin canını göyün döcrdüncü qatında al və mən çox təəccüblənmişdim deyir Əzrail və İdris peyğəmbərin canını alır.

Rəvayətlərdə

İslam rəvayətlərində deyilir ki, İdrisin əsl adı Ahnuh (Hanuh)dur. Çox kitab oxuduğu üçün ona İdris – çox dərs oxuyan deyilib. Ona peyğəmbərlik, hikmət və sultanlıq verilib və bu üzdən ona «müsəlləs bin-nemə» - üç nemət verilən adı verilib. İdris peyğəmbərin Babil və ya Misirdə doğulub yaşadığı rəvayət olunur. Əhatəsində olan adamlar pozulubmuş. Cəbrail dörd dəfə yerə enərək ona vəhy gətirib. İdris peyğəmbərə otuz səhifə verildiyi deyilir. Rəvayətlərə görə, müasirləri onu ağılsız sayırmışlar. Nəhayət, İdris peyğəmbər ona iman edənləri də götürüb Babilistandan Misirə hicrət edib. Rəvayətlərdə onun yetmiş iki dil bilməsi, hər qövmü öz dilində din ədəvət etməsi haqda da danışılır..Çünki o, başqalarından fərqli olaraq qızıl, gümüş və başqa qiymətli şeylərlə əsla maraqlanmazmış. Onun ürəyi əbədi xəzinəyə can atırmış. Ağılı, ürəyi hamısı Göylərə məxsus imiş. Üç yüz il qəlb təmizliyinə cəhd edib. Üç yüz il Allahla bir gəzib.

Belə rəvayət var ki, çox yaxşı insan olan İdris Əzraili aldadıb göyə çıxıb və Qiyamətə qədər göyün müəyyən sahəsində qalacaq. Onunla bağlı bu da bildirilir ki, qələmlə yazan ilk insandır. Tikməklə – dərziliklə məşğul olanların da ilkidir. Ona qədər dəri paltar geyinərmişlər. Ulduzlara baxıb tale müəyyən edirmiş. İslam rəvayətlərində də İdris peyğəmbərin ölmədiyi fikri var.

Quranda

Qurani-Kərimin iki surəsində – Məryəm və Ənbiyada İdris peyğəmbərin adı çəkilir. Məryəm surəsində deyilir: “İdrisi də an Kitabda. Çox doğrucul bir insandı, peyğəmbərdi, şübhəsiz. Ali bir məqama ucaltdıq onu» (Məryəm 56-57).

Buradakı «Ali məqama ucaltdıq onu» ayəsini bəziləri İdris peyğəmbərin meracı kimi yozurlar. Hətta göyün dördüncü qatına çıxmasının nəzərdə tutulduğunu deyənlərdə var. Ənbiya surəsində isə Tdrisin adı digər peyğəmbərlərlə yanaşı çəkilir: «İsməili, İdrisi, Zulkifli də yada sal. Hər biri səbr yiyəsiydi. Rəhmətimizin ağuşuna aldıq onları, yaxşılardan idilər» (Ənbiya 85-86).

Məkan ucalığı

Ərəbi İdris peyğəmbərin yüksəldilməsini özünə məxsus şəkildə izah edir: «Ucalığın iki nisbəti var: məkan ucalığı və məkanda olmaq ucalığı. Məkan ucalığına «Onu uca məkana yüksəltdik» (Məryəm 57) sözüylə işarə edilib. Və məkanların ən ucası üzərində fələklər aləminin bir dəyirman kimi dövri-daim etdiyi məkandır, yəni Günəş fələyidir və İdrisin ruhani məkanı bax buradadır» (Mühyəddin ibn əl-Ərəbi, «Füsus əl-hikəm» İdris sözündəki hikməti-qüddüsiyyə).