İblis dünyada şərin və allahsızlığın ilk səbəblərindən biri kimi tanınır. Bu sözün yunanca «dyabolos» sözündən yaranma olduğu ehtimal edilir. «İblis» sözündən başqa bəzən analoji, bəzənsə identik anlamda «şeytan», «xaris», «əzazil», «xənnas» və s. adlar da işlənir. Müsəlman duaları bir qayda olaraq «Əuzu billahi min əş-şeytanir-rəcim» - «Daşlanmış şeytandan qaçıb Allaha sığınıram» sözləri ilə başlayır. Qeyd edək ki, əsasən eyni anlamda, bəzən isə İblisin tərəmələri mənasında işlənən «şeytan» sözünün «satana»dan götürüldüyü deyilir.

Bu söz islamdan əvvəl də ərəblər arasında işlənib. Həm ilan mənasında, həm də şəxs adı kimi. İslam öncəsi ərəblər şeytanın insana nəsə öyrətdiyinə inanırdılar. İslamın ilk zamanlarında məkkəlilər Məhəmməd peyğəmbərin təbliğatını şeytanın təlqini sayırmışlar: «Qovulmuş şeytan kəlamı deyil bu kitab» (Təkvir, 25).

Dinimizdə İblisin antiinsan fəaliyyətinin başlanğıcı kimi Uca Tanrının ilk insanı – Adəmi xəlq elədiyi zaman götürülür. Ona kimi İblis də başqaları kimi Allaha ibadət edir, destruktiv fəaliyyət ilə məşğul olmurmuş. Hicr surəsində deyilir ki, Allah insanı qara palçıqdan xəlq eləyib ona öz nəfəsindən üfürəndən sonra mələklərə əmr edir ki, Adəmə səcdə eləsinlər. Təkcə İblis əmri icra eləməkdən boyun qaçırır, Adəmə səcdə eləməkdən imtina edir: «Quru gildən, qara palçıqdan yaratdığın bəşərə səcdə eləyən deyiləm» - dedi İblis» (Hicr, 33). Və bundan sonra o, Allahın dərgahından qovulur: «Elə isə çıx oradan, sən artıq dərgahdan qovulmuşsan, – dedi Allah – Qiyamət gününə qədər lənətə gələcəksən» (Hicr, 34-35). Qurana görə, bundan sonra İblis Allahdan Qiyamət gününə qədər möhlət alır və Allaha sadiq olan bəndələrdən başqa hamını doğru yoldan azdıracağını deyir. ilkin olaraq o, cənnətə enərək ilk insanı – Adəmi və Həvvanı yoldan çıxarır: «İkisini də azdırdı şeytan orada» (Məidə, 36). İblis Adəm və Həvvanı Allah tərəfindən yeyilməsi qadağan olan meyvəni yeməyə şirnikdirir. «Ayıb yerlərini göstərməkçün onlara: «Bu ağacı Rəbbiniz ancaq ona görə yasaq eləmiş ki, siz mələk olmayasınız, burada da əbədilik qalmayasınız» pıçıldayıb dedi şeytan. Ağacdan meyvə daddıqca ayıb yerləri göründü, cənnət yarpaqları ilə oralarını örtməyə başladılar» (Əraf, 20-22).

İblisin təkəbbürünün səbəbi haqda Quranda əlavə məlumat verilməsə də, bu barədə islamda rəvayət var. Söyləyirlər ki, İblisin adı Əzazil (bəzi mənbələrə görə, Xaris) imiş. Cinlər yerdə üsyan edəndə Allah onu bu üsyanı yatırmağa göndərib. O, bu vəzifənin öhdəsindən bacarıqla gəlib. Amma qələbəsindən sonra təkəbbür sahibi olub. Görünür, yuxarıdakı rəvayət İblisin cin nəslindən olduğunu deyən ayənin təsiri ilə yaranıb. Hesab olunur ki, İblisin hərəkəti mələklərə yaraşmayan bir tövrdür. Və bu yanlış hərəkətə əslində olan qarışığa görə yol verdiyin deyirlər. Ehtimal edirlər ki, əgər o, digər mələklər kimi pak olsaydı, bunu etməzdi. Cinlər üzərindəki qələbəsinə görə iblisin məqamı yüksəldilsə də, o, təkəbbürü ucbatından bu məqamı qoruya bilməyib və Allah dərgahından qovulub: «Adəmə səcdə eləyin» demişdik mələklərə bir zaman. Hamı səcdə elədi, iblis eləmədi. Cin nəslindəndi o» (Kəhf, 50).

Cinlərin də savab və günah sahibi olması, Kitabların onlara da göndərilməsi, bir sözlə, iradə azadlığına malik olub, xeyir və şəri seçməkdə azad olmaqları haqda Quranda məlumat verilir: «Ey cin və insan cəmiyyətləri. Sizə içinizdən peyğəmbərlər gəlmədimi?» (Ənam, 130). Məhəmməd peyğəmbərin insanlara olduğu kimi, cinlərə də ilahi əmrləri təbliğ etdiyi deyilir. Cinn surəsində bu barədə ayə var: «De ki, «Mənə vəhy edilib, mən Quran oxuyan zaman bir dəstə cin qulaq verib dinləmiş, qayıdıb öz qövmünə belə söyləmiş: «Heyrətamiz bir Quran dinləmişik. Doğru yola yönəldəndir bu Quran, buna iman gətirmişik» (Cinn, 1-2). Əhqaf surəsində isə deyilir: «Cinlərdən bir neçəsini sənə tərəf göndərmişdik, Qurana qulaq verələr. Onu dinləməyə başlayan zaman: «Susun!» - dedilər bir-birinə. Quran oxunub qurtaran kimi qayıtdılar xəbərdarlıq eləsinlər öz qövmlərinə. Dedilər: «Ey qövmümüz! Allah yoluna çağıran peyğəmbərin səsinə səs verin, ona iman gətirin, günahlarınızdan keçsin, ağrılı bir əzabdan qorusun sizi Allah» (Əhqaf, 29-31). Bu ayələrə istinad edib demək olar ki, İblisin şəri həm də cinlərə ünvanlanıb. Qiyamətdən sonra İblis və ona uyanlar cəhənnəmə göndəriləcəklər: «Cəhənnəmə tullayarlar onları. Dallarınca da hamılıqla İblisin adamlarını» (Şuara, 94-95).

Dinimizdə İblisə münasibət şərə münasibətdir. Hər halda başqa canlılar üçün olmasa da, insanlar üçün ən böyük yaramazlığı o edib. İnsanları gələcəyinidən məhrum edir, yaxşını pis, pisi isə yaxşı göstərməklə günaha sövq edir, cəhənnəm üçün vəsilə olur. Onu da qeyd edək ki, ibtidai dini təsəvvürlərdə, hətta Kitab əhli olan bir sıra xalqların mifoloji təsəvvürlərində şər daha təhlükəli görünür, təqdim olunur, nəinki müsəlmanlıqda. Qədim türk dini təsəvvürlərində xeyir allahı Ülgenlə yanaşı, onun şər qardaşı Erlik obrazı da var. Adamlar xeyir allahı Ülgenlə yanaşı ona da qurban verirlər. Və bu qurban sevgi və ya minnətdarlıq nəticəsi deyil, qorxudandır. Çünki Erlik insanlara xəstəliklər və başqa bəlalar göndərir. Nenlərin mifologiyasında vəziyyət buna oxşardır. Xeyiri təmsil edən «allah» Numuya qarşı şəri təmsil edən Nqo obrazı var. Nqo da Erlik kimi yeraltı dünyanın ağasıdır. O da öz nökərləri – şər ruh olan nqılekalar vasitəsilə insanlara cürbəcür xəstəliklər göndərir. Adamlar xəstələnəndən sonra Nqo onların canını yeyir. Nəticədə adam ölür. Nqo həm də demiurqdur. Yəni o, dünyanın yaradılmasında Numu ilə bərabər iştirak edib, əziyyət çəkib. Həm pozitiv, həm neqativ fəaliyyəti olub. Müsbət işi o olub ki, Nqo möhkəm dursun deyə, yerin altına balina, yerin üstünə isə dağları – Ural dağlarını qoyub. Nenlər düşünür ki, Nqo elə qorxaq deyil, lap Numu ilə davaya da qalxışır. İldırım çaxanda nenlər deyirlər ki, Ay və Gün üstündə Numu ilə Nqo dalaşır. Çünki Nqo Ayı və Günü yeraltı dünyaya aparmaq istəyir. Ora qaranlıqdır axı. Mənfi işi isə odur ki, oğrudur, Numudan torpaq rüşeymi – gil oğurlayır və ondan öləri adamlar düzəldir, sonra da onları yeyir.

Zərdüştilikdə şərin təcəssümü olan Əhrimən də çox güclüdür. O, xeyir allahı Hörmüzün qardaşı, ali allah kimi təsəvvür olunan Ervanın oğludur. İki qardaş – Hörmüz və Əhrimən insanlar üzərində hakimiyyəti qardaşcasına - rotasiya qaydası ilə həyata keçirirlər. Adama (daha doğrusu, «allaha») üç min il. Şərə qulluq edənlər o dünyada Əhrimənin, xeyir sözlü, xeyir düşüncəli və xeyir əməllilər isə Hörmüzün hüzuruna gedirlər. Yəhudilikdə şərin simvolu, demonik varlıqların patriarxı Satanadır. Onunla yanaşı Əzazil və bir sıra başqa şeytani subyektlərdən də söz açılır, amma onların eyni varlıqmı, yoxsa birinin digərinin törəməsi və s. olması anlaşılmır, bu məsələ açıq olaraq qalır. Yəhudilər Əzazildən qorxur və Yəhva ilə bərabər ona da qurban verirdilər. Bu mərasim bağışlanma cünü – «yom kippur» bayramı zamanı həyata keçirilirdirdi.

Zaman keçdikcə dini düşüncədə şərin imkanı haqda olan təsəvvürlər də təkamülə məruz qalıb. Göründüyü kimi, ibtidai dinlərdə və bir sıra sadalanan sonrakılarda şər böyük iddia sahibi kimi görünür. Şər təmsilçiləri hakimiyyətə şəriklik edir, panteonda yer alırlar. Üstəlik, onlar Allahın varlığının tərkib hissəsi kimi götürülürlər. Erlik Kudayın, Əhrimən isə Ervanın dosdoğma övladıdır. Bu isə qədim təsəvvürlərdə şərin özünün də ilahi mahiyyətdən gəlməsi inancının ifadəsidir. Bəlkə də, həm də bu səbəbdən şərlə hesablaşır, ondan qorunmaq üçün qurban belə kəsirdilər. Xristianlıqda isə vəziyyət bir başqadır. «Allah nurdur və bu nurda heç bir qaranlıq yoxdur» sözlərində şərin köklərini Allahda aramaq cəhdlərinə etiraz olunur.

Şər əsl qiymətini islam dinində alır. Allahdan başqa heç kəsdə qüdrət və qüvvət olmadığını deyən dinimiz demonik varlıqlarla «hakimiyyət bölgüsünü» rədd etməklə qalmır, şərin təcəssümü olan şeytanı qanundan kənar elan edir və hər bir kəsi onunla mübarizəyə çağırır. Onunla hər hansı anlaşmanı rədd edir. İslamda Allahın şərə olan münasibəti, şərin acizliyi dəfələrlə vurğulanır. Baxın, Allah onu dərgahdan necə qovur: «Düş aşağı oradan, sən nə hədlə böyük-böyük danışırsan orada, rədd ol, sən alçağın birisən» - dedi Allah» (Əraf, 13). Və ya: «Şeytana bənzəri var münafiqlərin. İnsana «küfr elə» deyər. Küfr eləyərsə insan, «Mən səndən uzağam, aləmlərin Rəbbi olan Allahdan mən qorxaram» - deyər şeytan» (Haşr, 16).

Şeytan Allah tərəfindən rədd edildiyi üçün ona münasibətdə bu xüsusat nəzərə alınmalıdır. İslam düşüncəsinə görə qovulmuş şeytanla işbirliyi qurmaq, onun pıçıldadıqlarına uymaq allahsızlıqdır. Naşükürlükdür. Hər kim onu qovar, öz xeyrinə, hər kim ona uyar, öz zərərinə. Beləliklə, dinimizdə insanlara məsləhət görülür ki, hər zaman şərə qarşı mübariz olsunlar. Quranda şeytanın vəsvəsələrinin bəzi aspektləri də açıqlanır. Məsələn, şeytan adamları kasıbçılıqla qorxuzub şərə təhrik etmək istəyir. «Şeytan sizi kasıbçılıqla qorxudur və sizə çirkin işlər görməyi buyurur. Allah isə sizə məğfirət və fəzilət vəd edir» (Baqara, 268). Adam bu təhriklərə uymamalıdır, çünki ruzi verən Allahdır. Uca Tanrının adlarından biri – Rəzzaq «rizq verən» deməkdir.

İblisin keyfiyyətlərindən biri də onun saxtakarlığıdır. O, şübhəsiz, böyük saxtakardır. İnsanlara yaxşını pis, şəri isə xeyir kimi göstərib onları yoldan çıxarır. Mahiyyətindəki yaramazlıq görünüşündə də özünü büruzə verir. O, özü də insanların gözünə görünəndə olduğu kimi görünmür. Cəlbedici bir şəkildə – gözəl qadın, mələk, peyğəmbər və s. şəkildə özünü göstərir. Əks təqdirdə kimi aldatmaq olar? Fərqli təqdimdə, demək, bir iblisanəlik var. Göründüyü kimi olmaq, olduğu kimi görünmək haqda məşhur kəlam, yəqin ki, bu səbəbdən deyilib. Həqiqət libasındakı bütün yalanlar iblisanədir. İblis pisi yaxşı göstərdiyi kimi, eyni zamanda, yaxşıları da pis göstərir. Adamlar Quran oxumaq, ibadət eləmək istəyəndə şeytan mane olmaq üçün əlindən gələni edir. Amma elə bir cəhəti var ki, bu sarıdan bəzi insanların onu geridə qoyduğunu düşünmək olar. İblis saxtakarlıq etməzdən öncə bu barədə səhih məlumat verir: «Rəbbim! Məni azdırdığına görə mən onlara mütləq bər-bəzəkli göstərərəm günah işləri və doğru yoldan azdırararm hamısını. Sənə sadiq olanlardan savayı» (Hicr, 39).

Göründüyü kimi, başqa bir sıra dinlərdə hakimiyyəti bölmək davası edən və bəzən buna nail olan şərin fəaliyyət sahəsi dinimizdə lokallaşıb. O, Allahla davaya çıxacaq durumda deyil, adamların qəlbi uğrunda ayrı-ayrı fərdlərin daxilindəki mələklərlə mübarizə aparır və heç də hər zaman uğur qazanmır, çünki hökmü Allahın əsl bəndələrinə çata bilməz, yalnız sapmışlara yetər.

İblisin görkəmi barədə məlumatlar da fərqlidir. Òörê mifologiyasında Erlik ucaboylu qoca kimi təsvir olunur. Haça saqqalı dizinə qədərdir. Saçları pırtlaşıqdır. Qulaqlarının dalına keçirilən uzun, qara qıvrım bığları var. Qara və keçəl öküzə, qara yorğa ata və ya qara çəpsiz qayığa minib gəzir. Əlinə qamçı əvəzinə qara ilan götürür. İncildə İblisin görkəmi haqda heç bir məlumat verilmir. Amma orta əsr təxəyyülü onun təsvirini verib. Çoxlu əlləri, quyruğu var, ağzı cəhənnəmin qapısıdır və s. İslam mifologiyasında şeytan kor təsvir olunur. Səbəbi haqda deyilir: «Məlumdur və «Íasixül-təvarix»də də yazılb ki, həzrət İbrahim əsrində həzrət Cəbrayıl qanadı ilə vurub şeytanın bir gözünü tökdü. Odur ki, şeytana lənət oxuyanda «Lənət sənə gəlsin, kor şeytan» deyirlər» (Ə. Haqverdiyev, «Xortdanın cəhənnəm məktubları»). İslam mifik qaynaqlarına görə, İblis yerdəki bütün şər qüvvələrə başçılıq edir. Həm də onları yarada bilir. Özü və komandası, adətən, xarabalıqlarda, qəbiristanlıqlarda, hamamlarda, bazarlarda dolanır, şərab içir, mahnı, rəqs və şeri sevir.

Yuxarıda deyildiyi kimi, İblis, şeytan çox zəifdir, hökmü ancaq zəiflərə yetir: «Sən güc gələ bilməzsən mənim bəndələrimə, hökmün ancaq sapmışlara yetə bilər» (Hicr, 42). Bəs sapmışların ürəyinə o, necə yol tapır? Mifologiyada iki variantda izah var. Bir rəvayətdə insanı yoldan çıxarma məsələsində İblisin uğuru belə izah olunur: «Allah həzrət Adəmin qəlibini palçıqdan düzəltdirib və qoéub ki, qurusun. O vaxt mələklər bir-bir gəlib Adəmin qəlibinə tamaşa edirmişlər. Şeytan da gəlir tamaşaya. Adəmin qəlibi boş küp kimi bir şey imiş. Şeytan elə o vaxtdan bic imiş. Mələklərdən xəlvət özünü verib qəlibin içinə və gəzməyə başlayıb. Onun içərisinə tam bələd olub».

“Molla Nəsrəddin” jurnalında şeytan təsviri

Başqa bir rəvayətə görə, Adəm və Həvva cənnətdən qovulandan sonra şeytan öz oğlu Xənnası onlara qulluqçu kimi göndərir. Xənnas onları qarabaqara izləyirmiş. Onun hərəkətlərindən bezən Adəm və Həvva qurtulmaq üçün tədbirlər düşünürlər. Bir gün onu dəniz sahilinə aparırlar. Xənnas qayanın üstündən dənizə baxdığı zaman onu arxadan itələyib dənizə salırlar. Boğulduğuna arxayın olub geri qayıdırlar. Yaşadıqları alaçığın yanına gələndə Xənnası orada oturan görürlər. O, heç nə olmayıbmış kimi: «Harda qaldınız, səhərdən sizi gözləyirəm» – deyir. Növbəti sui-qəsd zamanı Adəm və Həvva ocaq qalayır, qəflətən onu tonqala itələyib yandırırlar. Oradan çıxmadığını görəndə arxayın evə qayıdır, amma bu dəfə də Xənnasın çadırın qabağında oturub onları gözlədiyini görürlər. Nəhayət, ocaq qalayıb, qazan asırlar. Su qızdırıb, Xənnası qazana basır, bişirib, ətini yeyirlər. Rəvayətdə deyilir ki, o vaxtdan şeytan insanın içindədir. Öz destruktiv fəaliyyətini fərdin içində həyata keçirir. Göründüyü kimi, Quranda şeytan mənasında işlənən Xənnas rəvayətdə şeytanın oğlu olaraq tanıdılır. Müsəlman mifologiyasında şeytanın Xənnasdan başqa iki qız övladı da olduğu deyilir. Şeytanın şərindən qorunmaq üçün, adətən, Nas surəsini oxuyurlar.