Həvva insan nəslinin anası, ilk insan və peyğəmbər Adəmin zövcəsidir. İslamda «Həvva» kimi işlənən bu ad ibranicə Tövratda «Havvah», Tövratın yunanca tərcüməsində «Eva», latıncasında «Heva» kimi işlənir. Tövrata görə, Həvvaya bu adı Adəm verib və mənası da canlı, yaşayan deməkdi. (Varlıq, 3.20). «Həvva» sözünün aramicə olub ilan mənası verməsi fikri də geniş yayılıb. Niyə belə deyilməsi isə bu cür izah olunur: ilan Həvanın məhv olma səbəbi olub, Həvva da Adəmin ilanı olub.

Tövratda

Tövratda bir yerdə (mətndə) insanın ilkin olaraq kişi və qadın olaraq yaradılması göstərilirsə (Varlıq 1\27, 5\2), bir başqa yerdə əvvəlcə kişinin (Varlıq 2\18-23) sonra isə arvadın yaradılıdığı qeyd olunur. Bu ikinci rəvayətə görə, Adəm yaralıdıqdan sonra Rəbb ona bir köməkçi yaratmaq məqsədilə torpaqdan heyvanları, quşları yaradır. Adəm bütün bunlara ad qoyur. Amma bunlarda özünə uyğun bir köməkçi tapa bilmir. Belə olanda Rəbb Allah onu dərin yuxuya verir, qabırğasından bir qadın düzəldib ona gətirir.

Bəs niyə qabırğadan? Tövrat təfsirçiləri bunu belə izah edirlər: Allah Həvva təkəbbürlülük, lovğalıq etməsin deyə onu Adəmin başından, başqasına baxmaması üçün gözündən, başqasını dinləməməsi üçün qulağından, dedi-qodu etməsin deyə ağzından, qısqanc olmasın deyə ürəyindən, oğurluq etməsin deyə əlindən, veyil-veyil gəzməsin deyə ayaqlarından yaratmayıb. Təvazökar olması üçün bədəninin gizli hissəsindən - sağ böyründəki on üçüncü qabırğa sümüyündən yaradıb. Bu təfsirdə Adəmlə bağlı diqqət çəkən məqam onun yaradılışdan nöqsanlı olmasıdır.

Tövrata görə, Adəm əvvəlcə Həvvaya İşşah adı verir. Onlar çılpaq şəkildə ikisi də cənnətdə gəzirmiş və utanc duymurlarmış. Burada xeyir və şəri bildirən bir ağac varmış və meyvəsindən yemək yasaq olunubmuş: «Allah demişdi ki, əgər onlar bu əmrə əməl etməsələr, öləcəklər».

İlan Həvvanı aldadır və Allahın yasaq etdiyi meyvəni yedirir. Həvva bu meyvədən Adəmə də verir və ona da yedirir. Nəticədə onların gözü açılır və çılpaq olduqlarının fərqinə varırlar. Adəm Həvvanı günahlandırır, Həvva isə ilanı (Varlıq 3\1-6).

Göründüyü kimi, Həvva burada mənfi planda verilir, Adəm isə arvadının sözünə baxdığına görə məsul tutulur: «Həvva ağacdan meyvə dərdi və yedi, həmçinin yemək üçün əri Adəmə də verdi. Bundan sonra Allah Adəmə dedi: «ARVADININ SÖZÜNƏ QULAQ ASIB SƏNƏ «MEYVƏSİNİ YEMƏ» DEDİYİM AĞACDAN YEDİYİNƏ GÖRƏ TORPAQ SƏNİN UCBATINDAN LƏNƏTƏ GƏLİB. ÖMÜR BOYU ONDAN ZƏHMƏTLƏ QİDALANACAQSAN… Yarandığın torpağa dönüncəyə qədər alnının təri ilə çörək yeyəcəksən» ("Varlıq" kitabı). Bundan sonra ağrı ilə övlad dünyaya gətirmək məsələsi Həvvanın boynunda qalır və ona ana mənasında Həvva adı verilir (Varlıq, 3\20 ).

Daha sonra Adəm və Həvva cənətdən çıxarılır (Varlıq 3\22-24). Həvva əvvəlcə Qabili, sonra Habili dünyaya gətirir (Varlıq 4\1-2). Habilin öldürülməsindən sonra Həvva Şiti doğur (Varlıq 4\25).

İncildə

Xristianlıqda Adəm peyğəmbərə və Həvvaya aşkar mənfi münasibət var. Yasağı pozduğuna görə, günahı dünyaya gətirdiyinə görə Adəm peyğəmbər suçlandırılır. İncildə İsa Məsihin şəcərəsinin başlanğıcı Adəmdən götürülsə də, (Lukanın müjdəsi, 3: 23-38) onlar bir-birinə qarşı qoyulur. Belə ki, İncilə görə, ölüm və zülm ilk günahdan – Adəmin günahından qaynaqlanır. İncilin məntiqinə görə, ilk günah olmasaydı, insanlar üçün ölüm olmayacaqdı. Onlar iztirabarlara məruz qalmayacaq, cənnət həyatı yaşayacaqdılar. Amma Adəm peyğəmbər sınaqdan uğurla çıxa bilməyib. O, yasağı pozub. «Buna görə necə ki, günah tək bir adam vasitəsilə (Adəm peyğəmbər – V.S.) və ölüm günah vasitəsilə dünyaya girdi, eləcə də ölüm bütün insanlara keçdi» (Romalılara məktub, 5:12). İncilə görə, Adəm peyğəmbər tərəfindən yol verilən günahı İsa öz saleh əməli ilə yuyub və bütün bəşəriyyəti reabilitasiya edib: «Deməli, bir nəfərin (Adəm peyğəmbər – V.S.) təqsiri üzündən bütün insanlar necə məhrumiyyətə uğradılarsa, eləcə də tək bir Nəfərin (İsa peyğəmbər –V.S.) salehliyi nəticəsində bütün insanlara yaşamaq üçün bəraət verildi» (İncil, Romalılara məktub, 5:18).

Həvvaya münasibət Adəm peyğəmbərə olandan daha sərtdir. İncildə o, Məryəmlə qarşılaşdırılır. Bu qarşılaşdırmalarda Məryəmin müsbət, Həvanın isə mənfi cəhətlərinə diqqət çəkilir. Məryəm səbatlı, Həvva isə səbatsız olaraq göstərilir. Həvvanın aldadıcı olduğuna diqqət ayrılır: «…Çünki ilk yaradılan Adəm olmuşdur, Həvva isə sonradan yaradılmışdır. Aldanan da Adəm olmamışdır, LAKİN QADIN ALDANIB CİNAYƏTKAR OLDU. Amma qadın Uşağın doğulması ilə xilas olacaqdır. Bir şərtlə ki, onlar mötədilliklə iman, məhəbbət və qüdsiyyətdə yaşasınlar» (İncil, Timoteyə birinci məktub, 2: 13-15). Xristianlıqda kişinin qadın üzərində hakimiyyəti də əsaslandırılır, çünki əvvəl kişi yaradılıb, sonra qadın.

İslamda

İslamda başqa mövzularda olduğu kimi, Quranda ətraflı şəkildə bəhs olunmayan məsələlər israilliyyat hesabına doldurulduğu kimi, Həvva ilə bağlı da çoxlu belə faktlara rast gəlinir. Bunlardan biri də qabırğa məsələsidir - Həvvanın Adəmin qabırğasından yaradılması. Qadınlarla bağlı onları nöqsanlı olaraq göstərmək üçün işlənən «gəc qabırğa» ifadəsi bu rəvayətlərdən qaynaqlanır. Bəzi hədislərdə qadının qabırğa sümüyündən yaradılması deyilməklə yanaşı, əgər Həvva olmasaydı, qadın ərinə xəyanət etməzdi tipində nöqteyi-nəzərlər də var və bunlar, təbii ki, Quran məntiqi ilə səsləşmir. Bundan başqa, bir sıra təfsir kitablarında Allah taalanın Adəmi yuxuya verib, onun qabırğasından Həvvanı yaratması deyilir. Bir başqasında Adəmin ağlı üstündə olan zaman yasaq meyvəni yemədiyi nəql olunur. Guya Həvva ona içki içirərək sərxoş edib, sonra onu ağacın yanına gətirərək yasaq meyvəni yeməyə təhrik edib. Bundan əlavə, yuxarıda bəhs edilən Bibliya və israilliyat qaynaqlarının təsiri ilə günahın törədilməsində Həvvanın rolu səbəbindən qadınların hamilə olması və uşaq dünyaya gətirmə kimi cəzaya məruz qalması məsələsi də bir sıra islam qaynaqlarında yer alır.

Günümüzdə çap olunan «Peyğəmbərlərin həyatı» adlı kitabda (müəllifi Seyyid Kamal) da günahın ünvanı xüsusunda balans yaratmağa yüngülvari cəhd olsa da, Həvvanın israiliyyatda olan mənfi imicinin təsirini görürük: «HƏVVA BAXDI, ADƏM DƏ BAXDI… Şeytan Adəm və Həvvaya and içdi ki, onlarnı xeyrini və əbədiyyətini istəyir. Bu dəhşətli anda Adəm Allahı unutdu. O, Allahla bağladığı əhd-peymanı yaddan çıxardı. Öz-özünə fikirləşdi ki, həmişə Allahı yad edər və eyni zamanda əbədi olaraq ömür də sürə bilər. O həyəcanlı anlarda HƏVVA ƏLİNİ UZADARAQ AĞACIN MEYVƏSİNDƏN DƏRƏRƏK YEDİ. HƏQİQƏTƏN, LƏZZƏTLİ VƏ GÖZƏL İDİ. O, MEYVƏLƏRDƏN ADƏMƏ DƏ VERDİ. Adəm öz əhd-peymanını unudaraq onları yedi».

Quranda

Quranda Həvva adı işlənmir, ondan «Adəmin zövcəsi» deyə bəhs edilir: «Ey Adəm, öz zövcənlə cənnətdə qal…» (Baqara, 35; Əraf 19); «Dedik: «Ey Adəm, sənə də, zövcənə də düşməndir o, şübhəsiz. Gözlə sizi cənnətdən çıxarmasın, əziyyətə düşərsən…» (Ta-hə 117). Quranda Adəmin yaradılışı barədə bir sıra ayələrdə geniş danışılsa da, Həvvanın onun hansısa orqanından yaradılması barədə heç nə deyilmir. Birlikdə cənnət yerləşdirilməsi və oradan çıxarılması barədə söz açılır:

«Ey Adəm, öz zövcənlə cənnətdə qal, orada olandan istədiyiniz qədər yeyin, yalnız bu ağaca yaxınlaşmayın, yoxsa ki, zalımlardan olarsınız» dedik» (Baqara, 35).

Şeytanın Həvvanı azdırması və ya Həvvanın təhriki ilə Adəmin bu suçu işləməsi barədə də heç nə deyilmir. Əgər Tövratda şeytanın Həvvaya yaxınlaşıb onu yoldan çıxarmasından danışılırsa, Quranda Adəmə müraciət edib və onun ağlını başından çıxardığı göstərilir: «Şeytan pıçıldadı: «Ey Adəm, sənə əbədiyyət ağacını, fani olmayan bir səltənəti göstərimmi?» O ağacın meyvəsindən hər ikisi yedilər. Ayıb yerləri göründü. Bunları cənnət yarpaqlarıyla örtməyə başladılar. Rəbbinə asi oldu, yolundan azdı Adəm» (Ta-hə 120-121). Quranda bu ilk günahla bağlı həm Adəm, həm də Həvva məsul tutulur: «İkisini də azdırdı şeytan orada» (Baqara, 36); «Ayıb yerlərini göstərməkçin onlara «Bu ağacı Rəbbiniz ancaq ona görə yasaq eləmiş ki, siz mələk olmayasız, burada da əbədilik qalmayasız» pıçıldayıb dedi şeytan. «Mən gerçəkdən öyüd verənlərdənəm» deyib and içdi onlara şeytan. Aldatdı onları…» (Əraf 20-22).

Quranda Adəmin torpaqdan, Həvvanın isə Adəmdən yaradıldığı deyilir: «Ey insanlar, qorxun Rəbbinizdən və bilin, tək bir candan yaratmış sizi O. Və bu candan onun tayını, sonra da bir cüt candan xeyli sayda kişilər və qadınlar yaratmış» (Nisa 1); «Odur sizi tək bir candan yaradan. Və bu candan onun tayını da var eləmiş ki, onunla rahatlıq tapsın tayı» (Əraf 189); «Sizi tək bir candan yaratmış. Sonra da bu candan tayını var eləmiş» (Zumər 6).

Şeytanın təhriki ilə qadağanı pozandan sonra Adəm və Həvva cənnətdən qovulublar: «Bir-birinizə düşmən olaraq düşün yer üzünə, orada bir müddət keçinərsiniz» dedik» (Baqara, 36). Nəhayət, qeyd etmək istərdik ki, bu cəzanın verilməsində bəşəriyyətin anası olan Həvvanın hansısa xüsusi rolunu arayıb qadınları aşağılamaq istəyənlərin Quranda fikirlərinə dəstək axtarışları hələ ki, bir nəticə vermir.