“Bunlar Tanrı ayələri, oxuyuruq bunları sənə haqq ilə. Elə isə bəs hansı hədisə inanar onlar Tanrıdan, ayələrdən sonra?” (Cəsiyə 6)

Ölkəmiz müstəqil olandan sonra insanlar uca dinimiz islamı yenidən öyrənmək imkanı əldə etdilər. Quran tərcümə olundu, dini məsələləri izah edən məqalələr yazıldı, kitablar çap olundu. Xaricdən külli miqdarda dini ədəbiyyat gətirildi. Ruhanilər bir qədər də fəallaşdı. Cəmiyyətin dini məsələlərlə bağlı informasiya almaq imkanları genişləndi. Amma təəssüf ki, istər çap məhsullarında, istər elektron KİV-də, istərsə də ayrı-ayrı din bilicisi sayılanların izahında islamla bağlı ayrı-ayrı məsələlər, bu və ya digər anlayışlar ya əsasən, ya da tamamilə hədislərlə izah olunur. Nədir hədis? Biz dinimizi hədislərdənmi öyrənməliyik? Onlarsız keçinmək olmazmı? Bəs Quran nə üçündür?

Hədis yazma yasağı

”Hədis” sözü xəbər, söz, hekayə, söhbət mənası verir. Hədis deyəndə peyğəmbərimizin sözləri və ya müsəlman icmasının dini-hüqüqi həyatı ilə bağlı hərəkətləri nəzərdə tutulur. Allah elçisi öz sağlığında hədislərin yazılmasını qadağan edib. Buna heç kəsin şübhəsi yoxdur. Hədis yazanlar da bunu iqrar edirlər. Qurandan başqa bir din qaynağının olmasına qarşı mübarizə peyğəmbərimizin prioritetləri sırasında olub. O, həyatı boyu danışdıqlarının yazılıb toplanmasına icazə verməyib. Bundan başqa, Allah elçisinin söyləmədiyi bir sözü onun adına bağlamaq və ya hədis uydurmaq bir hədislə haram qılınıb: 'Hər kim mənim adımdan yalan söyləyərsə, cəhənnəmdəki yerinə hazırlaşsın" (Buxari, “Elm” 38, “Cenaiz” 33, “Ənbiya” 50, “Ədəb” 109; Müslim “Zühd” 72; Əbu Davud, “Elm” 4; Tirmizî “Fitən” 70, “Elm” 8, 13; İbn Macə, “Müqəddimə” 4; Darimi, “Müqəddimə” 25, 46; “Müsnəd”, II/47, 83, 133, 150, 159, 171).

Mənbələr bildirir ki, hədis yazmaq rəşidi xəlifələrin zamanında da yasaq olub. Xəlifə Ömər ibn Xəttab vali və Quran müəllimi kimi ayrı-ayrı vilayətlərə göndərdiyi şəxslərin qarşısına şərt qoyurmuş ki, hədis danışmasınlar. Ömər ən çox hədis danışan Əbu Hüreyrəyə hədis danışmağı yasaqlayıb, Əbu Dərda, Əbu Məsud əl-Ənsari, ibn Məsud kimi böyük səhabələri hədis danışdıqları üçün Mədinədə göz dustağı edib.
Bundan başqa, deyilənə görə, xəlifə Əli ibn Abutalıb xalqa xitab edərək belə deyib: “Əlində yazılı hədis olan onu məhv etsin. İnsanlar üləmanın hədislərinə uyub Rəblərinin kitablarını tərk edərək həlak olublar”. O, hədis adı ilə əldən-ələ gəzən mətnlərin bir yerə yığılaraq yandırılmasını əmr edib.

Peyğəmbərimizin guya hədisləri yazmağa icazə verməsi barədə də hədislər var. Bunların birində deyilir ki, guya Abdullah ibn Əmr deyib: “Mən peyğəmbərimizin dediyi hər şeyi yazıb əzbərləyirdim. Qüreyş mənə bunu yasaqladı. Mən daha yazmadım və vəziyyəti peyğəmbərimizə dedim. O, belə buyurdu: “Yaz, canımı əlində tutan qüdrətə and içirəm ki, məndən yalnız gerçək sözlər çıxar” (İbn Hənbəl, “Müsnəd“ 2/162).

Türk təfsirçisi Süleyman Atəş bu uydurma haqda belə yazır: “Əvvəla, Qüreyşin Abdullah bin Əmri hədis yazmamağa çağırmasının heç bir anlamı yoxdur. Əgər Qüreyş deyəndə Məkkə dövründəki Qüreyş nəzərdə tutulursa (bu söz bu anlamda işlədilir), onlar hədis bir yana, Qurana da inanmırdılar. Peyğəmbərin hicrəti zamanı Abdullah bin Əmrin hələ yeddi yaşı tamam olmamışdı. Üstəlik, o, müsəlman deyildi, çünki atası müsəlmanlığı qəbul eləməmişdi. Abdullah o zaman peyğəmbərin sözünü yazacaq və bunu düşünəcək yaşda deyildi. Atası Əmr ibn əl-As Hüdeybiyyə döyüşündən sonra müsəlmanlığı qəbul edib. Əgər Qüreyş deyiləndə Məkkənin fəthindən sonra müsəlman olmuş qüreyşilər nəzərdə tutulursa, onların da peyğəmbərin sözünün yazılmasını qadağan etməsi düşünülə bilməz. Çünki onlar Məkkədə, peyğəmbər Mədinədə yaşayırdı. Məlumdur ki, peyğəmbərimizin özü sözləri Qurana qarışmasın deyə hədislərin yazılmasını yasaq edərək “Məndən Qurandan başqa bir şey yazmayın, kim məndən Qurandan başqa bir şey yazıbsa, onu məhv etsin” deyib (Müslim, Zühd, 72; Darimi, Müqəddimə, 42). Bu halda onun Abdullaha “Yaz, məndən haqdan başqa bir şey çıxmaz” deməsi tühafdır... Əgər peyğəmbərin dediyi bütün sözlər vəhy olsaydı, vəhy katibi olan Əbubəkr, Ömər, Osman, Əli kimi böyük səhabələr Quran ayələrini yazdıqları kimi, onun sözlərini də yazardılar”.

Hədislər nə vaxtdan yazılıb

Rəşidi xəlifələrindən sonra hədis yazma işi yenidən rəvac tapıb. Deyilənə görə, ilk dəfə xəlifə Müaviyə öz hakimiyyətini möhkəmlətmək üçün hədislərdən yararlanıb. O, Şamı paytaxt elan edəndən sonra şəhəri və xəlifəni müqəddəs elan edən hədislər meydana çıxıb. Guya peyğəmbər deyib ki, ümmətin ən dəyərli kadrları Şamda toplaşacaq. Şam əsgərlərindən 70 mini Qiyamətdə sorğu-suala tutulmadan cənnətə gedəcək. Şam xalqı Allahın qılıncıdır... Sonuncu hədisə o da əlavə edilir ki, şamlıların vuruşduğu asilər Əli ibn Abutalıbın tərəfdarlarıdır. Təbii ki, qarşı tərəf də borclu qalmayıb, onların cavabını verib. Nə iləmi? Əlbəttə, “hədislə”. Sonrakı dönəmlərdə müxtəlif məzhəb qurucuları və hədis alimləri öz məzhəblərinin doğruluğunu müdafiə etmək üçün çoxlu hədislərdən istifadə ediblər. Onlardan hədislərə ən çox təpki göstərən Əbu Hənifə olub. Deyilənə görə, o, cəmi 17 hədisi doğru sayıb. Əbu Hənifə öz mövqeyini belə izah edib: “Quranın xilafına olan bir hədisi rədd etməyim peyğəmbəri və Onu təkzib etməyim kimi qəbul edilməməlidir. Bu, batil bir xəbəri peyğəmbərə istinad edənlərin rədd edilməsidir”. Məzhəb liderlərindən ən aydın təfəkkürlüsü olan bu şəxs müxtəlif təzyiqlərə məruz qalıb. Onu hətta kafir adlandıranlar olub. Bir sıra müəlliflər onun müsəlman olub-olmamasının mübahisəli olduğunu, “küfründən dönmək üçün üç dəfə tövbəyə çağırıldığını” yazır. Əbu Hənifə əhli-sünnətin toxunulmaz elan etdiyi Buxari tərəfindən də etibarsız elan edilib.

Digər məzhəb liderlərinin və hədis alimlərinin istifadə etdiyi hədislərin sayı on minlərlə ölçülür. Deyilənə görə, hədis uyduranların bəzisi sonradan bu suçunu boynuna alıb. Məsələn, dindən çıxdığı üçün edama məhkum edilən İbn Əbül Avca adlı birisi boynu vurulmazdan öncə deyib: “İçində halalı haram, haramı halal qıldığım dörd min hədis uydurdum”.

Hədislərin səhihliyi barədə deyilənlər nə qədər səhihdir

Hədislərin dəqiq sayını bilən yoxdur. Deyirlər ki, ibn Hənbəl milyona yaxın hədis bilirmiş. O, “Müsnəd”ini 750 min hədisdən, İmam Malik “Müvətta”sını 100 min hədisdən seçərək hazırlayıb. Həmin kitabda on min seçilmiş hədis var imiş. Əsər hicri 148-ci ildə hazır olub. Sonralar o hər il bu hədisləri yenədən gözdən keçirib. Quran məntiqinə tərs düşənləri bir-bir kitabdan çıxarıb. Lap sonda “Müvətta”dakı hədislərin sayı 500-ə enib. Deyilənə görə, Atik əz-Zübeyri bu barədə belə deyib: “Malik “Müvətta”ya on minə qədər hədis toplamışdı. Bunları hər il gözdən keçirir və bir qismini çıxarıb atırdı. Axırda burda beş yüz hədis qaldı. Əgər bir az da yaşasaydı, hamısını ata bilərdi”. Hədislərin uydurmalardan təmizlənməsi üçün çalışanlardan biri də Buxaridir (Məhəmməd bin İsmayıl əbu Abdullah əl-Cufi, 810-870). Deyilənə görə, o, uzun illər müxtəlif vilayətləri – Hicaz, Misir, İraq, Xorasanı gəzib, minə yaxın şeyxlə görüşüb və hədislərin səhih olub-olmadığını dəqiqləşdirmək üçün çalışıb. Sonunda “səhih hədisləri” müəyyən edərək, kitab halına salıb. Onun yazdıqları hədis tərəfdarlarının ən ciddi mənbələri sırasındadır. Hətta bu gün onun bir hədisini belə səhih saymayanı kafir elan edənlər var. Amma gəlin bir az dərindən düşünək. Peyğəmbərin dövründə yasaq edilən, onun vəfatından yüz il sonra yazıya alınan və getdikcə sayı artaraq bir milyona yaxınlaşan hədislərin səhih və ya qeyri-səhihliyini yoxlamaq ayrı-ayrı fərdlərin gücü daxilindədirmi? Məsələn, deyirlər ki, Buxari başqalarının yazdığı 600 min hədisin səhih və ya qeyri-səhih olduğunu yoxlayıb, bundan başqa 200 min hədisi isə o, müəllimlərindən və hədisçılərdən toplayıb. Nəhayət, cəmi 7 400 hədisi səhih kimi qəbul edib. Cəmi altmış il ömür sürən bir şəxsin bu qədər hədisi Quranla və hədislərlə müqayisə etməsi, hədis zənciri ilə gedib ilkin mənbəni və onun etibarlılıq dərəcəsini müəyyən etməsi və qərar verməsi heç cür mümkün ola bilməz. Çünki hər bir hədisə cəmi ikicə saat vaxt sərf edilərsə (əslində bir hədisin səhih olub-olmadığını bu müddət ərzində müəyyənləşdirib qərar vermək mümkün deyil) 800 min hədisi sərf-nəzər etmək üçün lazım olan vaxt 1 milyon 600 min saat edir. Gündə 24 saat fasiləsiz işləyən adam 182 il çalışmalıdır ki, işin sonuna çatsın...

Bundan başqa, Buxari anadan olanda peyğəmbərimizin vəfatından 180 ilə yaxın zaman keçmişdi. Peyğəmbərimizin, rəşidi xəlifələrin zamanında yasaq olunan, yüz ildən artıq müddətdə dildən-dilə keçən hədislərin səhihliyi necə yoxlanıla bilərdi? Cümlədə sözün, hətta vurğunun mənaya necə təsir elədiyi bəllidir. Peyğəmbərə aid edilən sözlərin yüz ildən artıq müddətdə ağızdan-ağıza keçərək təhrif olunmadan qalması nə dərəcədə realdır? Hədislərə dair bir rəvayət peyğəmbər sözünün necə təhrif olunduğuna örnəkdir. Bir dəfə Əbu Hüreyrə deyirmiş ki, guya peyğəmbərimiz belə söyləyib: “Ev, at və arvad uğursuzluq gətirir”. Peyğəmbərimizin həyat yoldaşı Aişə ona irad tutaraq deyib: “Peyğəmbər elə söz söyləməyib. O deyirdi: “Cahiliyyə əhli deyirdi ki, ev, at və arvad uğursuzluq gətirir”. Bundan başqa, bu və ya digər hədisin gedib hansısa səhabəyə bağlanaraq dəqiqləşdirilməsi də hələ o sözlərin peyğəmbərə aidliyinin təsdiqi, yəni hədisin səhihliyi anlamına gəlməz. Qurana müraciət edək. Tövbə surəsində peyğəmbərimizə deyilir ki, ətrafında münafiqlər var və peyğəmbər onları tanımır, Allah taala tanıyır: “101. Bədəvilərdən aranızda ikiüzlülər var, Mədinə əhlindən ikiüzlülüyündə qalanlar var. Onları siz tanımırsız, Biz tanıyırıq”. Belə olan halda hədisi nağıl edənin o münafiqlərdən biri olub-olmadığını, görəsən, hədis alimləri necə müəyyən ediblər? Peyğəmbər ətrafında olanları tanıya bilmədiyi halda iki yüz il sonra hədis toplayanlar onları necə tanıyıblar? Aşağıda səhih deyilən hədislərdən bir neçə örnək verəcəyik, qoy oxucu özü qərar versin.

Qiyamətlə bağlı bir neçə hədisə baxaq: “Əbu Hüreyrədən xəbər verirlər ki, (Allah ondan razı olsun) Allahın elçisi (Allahın salat və salamı üzərinə olsun) dedi: “Nə qədər ki, siz yəhudilərlə vuruşmayıbsınız və arxasında yəhudi gizlənən hər daş “Ey müsəlman, mənim arxamda yəhudi gizlənib, onu öldürsənə” deməyib, Qiyamət qopmayacaq» (“Səhihi-Buxari” 1202 (2926); “Əbu Hüreyrədən xəbər verirlər ki, (Allah ondan razı olsun) Allahın elçisi (Allahın salat və salamı üzərinə olsun) dedi: «Nə qədər ki siz balaca gözlü, qırmızı sifətli, yastı burunlu, sifəti döyülmüş qalxana bənzəyən türklərlə vuruşmayıbsınız, Qiyamət qopmayacaq. Və nə qədər ki, siz tükdən sandalı olan adamlarla vuruşmayıbsınız, Qiyamət qopmayacaq». (“Səhihi-Buxari” 1203 (2928); “Xəbər verilir ki, Ənəs (Allah ondan razı olsun) deyib: «Allahın elçisi (Allahın salat və salamı üzərinə olsun) dedi: “Qiyamətin yaxınlığının əlaməti budur: elm yox olacaq, cəhalət kök salacaq, adamlar çoxlu şərab içəcək, zinakarlıq geniş yayılacaq» (“Səhihi-Buxari” 70 (80); “Xəbər verilir ki, Ənəs (Allah ondan razı olsun) deyib: «Sizə bir hədis söyləyəcəm. Bir dəfə Allah elçisinin (Allahın salat və salamı üzərinə olsun) belə dediyini eşitdim: “Qiyamətin yaxınlığının əlaməti budur: elm yox olacaq, cəhalət və zinakarlıq geniş yayılacaq, qadınların sayı çox artacaq, kişilərin sayı azalacaq, əlli qadına onları himayə edəcək bir kişi düşəcək” (“Səhihi-Buxari” 71 (81).

Başqa bir hədisdə isə deyilir ki, peyğəmbərimizdən Qiyamətin nə vaxt olacağını soruşublar və guya o, yaxınlıqdakı bir uşağı göstərərək belə cavab verib: “Əgər bu uşaq yaşasa, qocalmamış Qiyamət qopar...” (Buxari, “Ədəb” 95, “Rikak” 42, Müslim, “Fitən”, 136-139)... Halbuki, Quranda deyilir ki, Qiyamətin nə vaxt qopacağını heç kəs bilmir: «Səndən soruşarlar, Qiyamət saatı nə vaxt gəlib çatacaq? De ki, «BUNU YALNIZ RƏBBIM BILIR, Ondan başqa kimsə yoxdur bildirə o vaxtın saatını. Göylərə və yerə ağırlıq kimi çökən o saat kəsdirəcək üstünüzü qəflətən» (Əraf, 187). Daha biz heç nə demirik.

Hədislər din qaynağıdırmı?

Hədisləri islam hüququnun iki təməlindən biri kimi götürənlər Həşr surəsinin 7-ci ayəsinə də istinad edirlər. “Məğlub şəhərlərin əhalisindən Allahın Öz Rəsuluna verdiyi qənimətlər Allah, Rəsul, Rəsulun qohumları, yetimlər, yoxsullar, yolçular üçündür. Qənimət beləcə paylanar ki, sizdən olan varlıların arasında əldən-ələ ötürülən sərvətə çevrilməsin. Rəsul nə versə sizə, götürün, nəyi yasaq bilsə sizə, bundan əl götürün. Qorxun Allahdan. Şübhəsiz, Allahın cəzası şiddətlidir”. Bu ayə ilə bağlı türk təfsirçisi Süleyman Atəş belə yazır: “Bu ayədə qəsd edilən peyğəmbərin verdiyi qəniməti könül rizası ilə qəbul etməkdir, amma alimlər bu ayədən peyğəmbərin əmrlərinə əməl etmək, yasaqlarından isə qaçmaq lazım gəldiyi nəticəsini çıxarıblar.

Peyğəmbərin əmrləri istər Quran ayələri ilə, istərsə də Allahdan gələn ilhamla verilsin, bunlara uymaq, yasaqlardan qaçmaq hər bir müsəlmanın işidir”. Bu ayə ilə bağlı görkəmli türk ilahiyyatçısı Yaşar Nuri Öztürkün fikirləri daha tutarlıdır: “Bu ayə qənimət bölünən zaman narazılıq edənlərə xəbərdarlıqdır. Ayə bu səbəblə enmiş olsa da, mənasının ümumi olması əsasdır. Yəni peyğəmbərin gətirdiyi hər şey alınmalıdır. Onun gətirdiyi Qurandır. Peyğəmbərin yasaqladığı hər şeydən uzaq durma əmrinin Qurandan kənar qadağaları da ehtiva elədiyi də ağıla gələ bilər. Amma əslində belə deyil. Çünki yasaqlamaq - haram elan eləmək, təhrim səlahiyyətindən istifadə etməkdir. Quran həzrəti-peyğəmbərə təhrim – haram qılma səlahiyyəti vermədiyi üçün (“Ey Peyğəmbər! Zövcələrinin rəğbətini qazanasan deyə Allahın sənə halal bildiyini niyə özünə yasaq eləyirsən? Günahlardan keçəndir, Rəhimdir Allah” (Təhrim 1)) peyğəmbərin yasaqladığı şeylərin çərçivəsini Quran müəyyən edəcək” (Yaşar Nuri Öztürk “Qurandakı islam” İstanbul, 1995, səh. 512-513).

Başqa bir məqam. Quran vəsiyyətin, borcların yazılmasının gərək olduğunu vurğulayır. Haqlı olaraq soruşulur: konkret şəxslərə aid vəsiyyətlərin yazılmasını tövsiyə edən Allah taala əgər hədislər dinin qaynağıdırsa, onların yazılmasını niyə buyurmayıb? Hansının ictımai əhəmiyyəti daha böyükdü?

Hədislərə dinin və ya ümmətin yox, kütlənin ehtiyacı var

Bəs hədislərin bu qədər çoxalıb yayılmasının səbəbləri nədir? İbn Xəldun “Müqəddimə” adlı əsərində yazır: “Ərəblər nə kitab, nə də elm əhli deyildilər. Onlara hakim olan həyat tərzi bədəvilik və cahillik idi. Yaradılışın sirləri, kainatın durumu, və başqa mövzularda bir şey öyrənmək istəyəndə onlardan əvvəl kitab verilənlərdən soruşar və onlardan yararlanardılar. Onlara bu barədə məlumat verənlərin sırasında Kaab əl-Ahbar, Vehb ibn Münəbbih, Abdullah bin Səlam var idi. Hədisə əsaslanan təfsirlər bu cür adamların danışdığı rəvayətlərlə dolub”. Təkcə ərəb cəmiyyətində yox, hər yerdə kütlə yeniliyə onu narahat edən bir şey kimi baxıb. Quran sirlərinə baş vurmaq üçün dərindən-dərinə düşünmək lazımdır. Bu, kütləyə xas keyfiyyət deyil. Kütlə nağılvari təfəkkürə, miflərə meyllidir. Ona görə də Quran hikmətlərindənsə hədislər onun ruhunu daha çox oxşayır. Bu xüsusa diqqət çəkən görkəmli ilahiyyatçı Yaşar Nuri Öztürkün bir fikrinə haqq qazandırmamaq olmur: “Kütlə mövcud olana, ənənəyə təslim olmağın rahatlığından uzaqlaşmağı əsla istəməz. Haqq əri kütləni yuxarı çəkəndə kütlə rahatsız olar, yuxusu qaçar” (“Qurandakı islam”, İstanbul 1995, səh. 123). Hədis uyduranlar qara camaatın bu özəlliyindən çox bacarıqla istifadə ediblər.

Hədisləri kimlər quraşdırıb?

Çoxları. Məlumlarının içində hətta müsəlman olmayan da var. İslam dini güclənəndən sonra İran, Bizans kimi imperatorluqlara son qoydu. Ətrafda bu dinin belə böyük uğurlar qazanmasını istəməyən başqa qüvvələr də olub, təbii. Qurana müdaxilə imkanı olmadığından bütün qəsdli təxribatlar hədislər yolu ilə edilib. Tövrat mətnləri, Talmud əfsanələri, xristianlığa aid rəvayətlər, farsların, romalıların bir sıra rəvayət və əfsanələri hədis adı ilə külliyyatlara daxil edilib. Nəticədə insanlar Qurandan uzaqlaşdırılıb. Bu istiqamətdə çox böyük təxribat aparanlardan birinin Kaab əl-Ahbar adlı yəhudi kahini olduğu deyilir. Deyilənə görə, o israiliyyatın dinimizə qarışdırılması istiqamətində ən çox iş görən adamdır. Onun peyğəmbərimizin vəfatından sonra Əbubəkr və ya Ömərin hakimiyyəti zamanında müsəlmanlığı qəbul etdiyi və ya bunu dediyi bildirilir.

Peyğəmbərimizə istinadən deyilən “İsrail oğullarından hədis öyrənin, bunda zərər yoxdur” sözləri Abdullah bin Əmr adlı hədis söyləyənə aid edilir. Bu hədis Tirmizi, Əbu Davud və Buxarinin əsərlərində yer alır. Mənbələr məlumat verir ki, Abdullah bin Əmr Kaab əl-Ahbarın tələbələrindən olub. Onun danışdığı bu hədislə sanki israiliyyatın islama axmasına yol açılıb. Deyilənə görə, Abdullah iki minik heyvanı yükü israiliyyat gətirib onları müsəlmanlar arasında yayırmış. Mənbələr yazır ki, Kaab əl-Ahbar özündən hədis uydurmaqla qalmır, bunları Əbu Hüreyrə, Abdullah bin Əmr, ibn Ömər, ibn Abbas vasitəsilə yayırmış. Xəlifə Ömər Kaab əl-Ahbarın bu hərəkətini qınayıb, xəbərdarlıq edib və onu sürgünlə hədələyib.

Ötən əsrin alimlərindən misirli Mahmud əbu Reyyə xəlifə Ömərin öldürülməsində Kaabın barmağı olduğunu yazır: “Həzrəti Ömər bu dahi yəhudini ağıllı və israrlı şəkildə izləyib və bir sıra çirkin əməllərinin fərqinə varıb, amma Ahbar öz dühasının gücü ilə və Ömərin yaxşı niyyətli olması səbəbindən ona qələbə çalıb. Ahbar Ömərə gizli və açıq tələlər qurub. Məsələ Ömərin qətlinə qədər gedib çıxıb. Əldə olan məlumatların hamısı bu qətlin gizli bir cəmiyyətdə tərtiblənmiş olduğunu göstərir. Böyük düha Kaabın üzvlərindən biri olduğu bu cəmiyyətin rəhbəri Hürmüzan idi. Məlum olduğu kimi, Hürmüzan Xuzistan kralı idi və Mədinəyə əsir kimi gətirilmişdi. Hz. Ömərin qətli Əbu Lülüə adlı birinə tapşırılmışdı” (Mahmud Əbu Reyyə, “Muhammedi Sünnetin Aydınlatılması”, səhifə 171).

Hesab olunur ki, yaradılış, cənnət, cəhənnəm, Qiyamət barədə hədislərin böyük qismi Kaabın uydurmalarıdır. Onlardan bəziləri: Əbu Hüreyrə peyğəmbərin belə söylədiyini deyib: "Nil, Seyhan, Ceyhan ve Fərat cənnət çaylarıdır." Eyni sözü Kaab da söyləyib: "Allah taala Cənnətin dörd çayını yer üzünə yerləşdirib: Nil cənnətdəki bal çayıdır, Fərat cənnətdəki şərab çayıdır. Seyhan cənnətdəki su çayıdır. Ceyhan isə cənnətdəki süd çayıdır". Kaabın uydurmalarından başqa nümunələr: “Allah Yer üzünə baxdı və belə dedi: “Sənin bir bölümünə toxunacağam”. Dağlar Ona tərəf qaçmağa başladı. Qaya aşındı. Allah onlara təşəkkür edib ayağını üzərlərinə qoydu”; “Hesab üçün diriltmə və hesab Beytül-Məqdisdən başlayacaq. Burada dəfn edilənlər əzaba uğradılmayacaq”. Bu sözlər Əbu Hüreyrəyə istinadən deyilir: "Allah Rəsulu buyurdu: "Allah iki ayağı yerdə, boynu isə göydə olan və davamlı olaraq 'Səni təsbih edirəm, Rəbbim! Sən nə ucasan!' deyən xoruz haqda sizə danışmağıma icazə verdi." Bu hədis də Kaab əl-Ahbarın sözüdür: "Allahın boynu göylərin altında, ayağı isə Yerin aşağısında olan bir xoruzu var. Allah ucadan səslənəndə o bağırır və belə deyir: "Qüddüs, Məlik və Rəhman olan Rəbbim! Səni təsbih edirəm. Səndən başqa ilah yoxdur!" Qeyd edək ki, bu, boş, mənasız uydurma peyğəmbər sözü kimi əsrdən-əsrə, nəsildən-nəsilə keçib. Və onu rədd edənlər savadsız ruhanilərin qəzəbinə tuş gəlib. On doqquzuncu əsrdə Seyid Əzim Şirvani bu barədə “Qafqaz müsəlmanlarına xitab” adlı şerində yazırdı:

Məsələn, bir müəllimi-ələm,
Deyə xurşidi mərkəzi-aləm,
Deyə sabit günü, Yeri səyyar,
Zəlzələ baisin bilirsə buxar,
Deyə kim var əraziyi-tisin,
Yerin altında yoxdu gavi-zəmin...
EDƏ ƏRZIN XÜRUSUN inkar,
Etməyə bu kəlama istiğfar,
Deyəcəklər bu cümlə kafərdir,
Bu şəqi münkiri-peyğəmbərdir...

Ümumiyyətlə, əl-Ahbarın dəst-xətti Əbu Hüreyrənin hədislərində çox aydın seçilir. Məsələn, Əbu Hüreyrə rəvayət edib ki, guya peyğəmbər belə deyib: “Günəş və Ay Qiyamət günü cəhənnəmdə iki öküzdür”. Ondan soruşublar ki, günahları nədir? Əbu Hüreyrə: “Sənə peyğəmbər sözü söyləyirəm, inanmırsanmı?” deyə cavab verib. Eyni sözün Kaab əl-Ahbar tərəfindən də söylənildiyi məlum olur: “Günəş və Ay Qiyamət günü iki qısır öküz kimi gətiriləcək və cəhənnəmə atılacaq. Ona tapınanlar onları orada görəcək”. Deyilənə görə, Kaab uydurduğu hədisləri Əbu Hüreyrə vasitəsilə yayır, özü onları təkrar danışanda Əbu Hüreyrəyə istinad edirmiş.

Etnik təyinatlı hədislər

Hədislərin bir qismi xilafətin ərazisi genişlənəndən sonra ayrı-ayrı milli, etnik mənafelərə xidmət üçün yaradılıb. "Allah taala dillər içində ən çox farscaya nifrət edir. Şeytanlar xuzistanlıların dili ilə, cəhənnəmliklər buxaralıların dili ilə, cənnətliklər isə ərəblərin dili ilə danışırlar”. Bu uydurma hədisə başqa bir uydurma hədislə cavab verilir: "Ərşin ətrafındakı mələklər farsca danışırlar. Uca Allah içində mülayimlik olan bir şeyi vəhy edəndə onu farsca vəhy edər, içində şiddət olan bir şey vəhy edəndə onu ərəbcə endirər”. Bu tip hədislərin uydurma olduğunu hədisçilər də qəbul edir.

Bu və ya digər etnosu öyən və ya pisləyən hədislərə nümunələr: "Ərəbləri sevmək üç səbəbə görə məcburidir. Çünki mən ərəbəm, çünki Quran ərəbcədir, çünki cənnət sakinləri ərəbcə danışır. Kim ərəbləri xoşlamaz və ya nifrət edərsə, o mənə nifrət etmiş sayılır”; “Ərəbləri sevmək iman sahibi olmaq deməkdir, onlara nifrət etmək imansızlıq deməkdir”; “Millətlərin ən mükəmməli və ucası ərəblərdir. Ərəblərin ən ucası qüreyşilərdir. Qüreyşilərin ən ucası isə bəni-Haşim qəbiləsidir. Ərəbləri kiçildən müşrik sayılmalıdır. Ərəbin varlığı islamiyyətin varlığı deməkdir"; “Hafızə on qisimdir, doqquzu türklərdə, biri digər insanlardadır”; "Mən qulaqları dəlik atların belində gələn və atlarını Fərat və Dəclənin kənarına bağlayan türkləri görən kimi oluram"; "Allah qəzəblənəndə vəhyi farsca, razı olduğu zaman ərəbcə endirir"; "Türklər sizə toxunmadıqca onlara toxunmayın”; "İstanbul, əlbəttə, fəth ediləcək. Onu fəth edən əsgər nə gözəl əsgərdir, onu fəth edən komandir nə gözəl komandirdir!"; "Kim farsca danışsa, cinnəti artar, mürüvvəti azalar." Bəzi hədislər irqçi mahiyyətdədir: “Abdullah bin Ömərdən rəvayət edirlər ki (Allah hər ikisindən razı olsun) Allah elçisi (Allahın salat və salamı üzərinə olsun) belə deyib: “Siz yəhudilərlə vuruşacaqsınız. Onlardan kimsə daşın arxasında gizlənəndə daş deyəcək: “Ey Allahın bəndəsi, bax, mənim arxamda yəhudi gizlənib, onu öldür» (“Səhihi-Buxari”, 1201 (2925) və ya "Zəncinin qarnı tox olanda zina edər, acanda isə oğurluq edər"; "Zəncilərdən uzaq olun. Çünki onlar çirkin məxluqlardır” və s. Bunlar əsla bütün dünyaya rəhmət olaraq göndərilən peyğəmbərimizin sözü ola bilməz.

“Xoşməramlı” hədislər

Hədislərin bir qismi insanları dinə təşviq ermək üçün uydurulub. Bunları uyduranlar islama xidmət etdiklərini düşünüblər: “Hər kəs bazar ertəsi günü dörd rükət namaz qılar və hər rükətdə Fatihə, ayətül-kürsi, İxlas, Fələq və Nas surələrini bir dəfə oxuyar, salam verəndə on dəfə istiğfar edər, on dəfə də salavat çevirərsə, bütün günahları əfv olunar. Allah taala ona cənnətdə ağ incidən düzəldilmiş on otaqlı bir köşk verər. Hər otağın uzunluğu və eni üç min arşındır. Birinci otaq ağ gümüşdən, ikincisi qızıldan, üçüncüsü incidən, dördüncüsü zümrüddən, beşincisi zəbərcəddən, altıncısı iri incilərdən, yeddincisi parlayan bir nurdandır. Otaqların qapıları əmbərdəndir, hər qapının qabağında zəfərandan örtük var...”.

Mifik və şəhvani hədislər də kütlənin dini hisslərini gücləndirməyə hədəflənib: “Nuhun gəmisi yeddi dəfə Kəbəni təvaf etdi. Sonra da məqamda yeddi rükət namaz qıldı”; “Nuh tufanı zamanı yaşayan Avc bin Unukun boyu 3000 qulac uzunluğundaydı (qulac - açılmış qollar uzunluğu). Tufan zamanı su onun topuğundan idi. Əlini dənizə salıb balıq tutur, onları Günəşə uzadaraq bişirirdi”; “Peyğəmbərimizin iki kürək sümüyü arasında iynə dəliyi böyüklüyündə iki göz vardı. O iki gözü ilə arxasını görürdü və paltarı o gözlərin görməyinə mane olmurdu”; “Rəsulullah Ayı ikiyə böldü. İki parça olan Ay Yerə enərək bir parçası bir cibinə, o biri parçası isə digər cibinə girdi"; "Gözələ baxmaq ibadətdir"; "Allah gözəlləri odla cəzalandırmaqdan həya edər”; “Dörd şey dörd şeydən doymaz: dişi erkəkdən, torpaq yağışdan, göz baxmaqdan, qulaq xəbərdən"; "Cənnətlik bir adama 4000 bakirə, 8000 dul və 100 huri verilir"....

Başqa dinlərin izləri

Əbu Hüreyrədən rəvayət edilən hədislərin bir qismində Tövratın və israiliyyatın izləri aşkar görünür. “Peyğəmbər dedi: «...Əgər Həvva olmasaydı, qadınlar öz ərlərini aldatmazdı” (“Səhihi-Buxari” 1338 (3330). Qeyd etmək istərdik ki, Quranda qadağan olunmuş meyvənin yeyilməsində Həvvanın günahı barədə bir işarə belə yoxdur. Amma Bibliyaya görə, ilan Həvvanı aldadıb və Allahın yasaq etdiyi meyvəni yedirib. Həvva bu meyvədən Adəmə də verib və ona da yedirib. Sonra Adəm Həvvanı günahlandırıb, Həvva isə ilanı (Varlıq 3\1-6). Göründüyü kimi, Həvva burada mənfi planda verilir, Adəm isə arvadının sözünə baxdığına görə məsul tutulur: «Həvva ağacdan meyvə dərdi və yedi, həmçinin yemək üçün əri Adəmə də verdi. Bundan sonra Allah Adəmə dedi: «Arvadinin sözünə qulaq asib sənə «meyvəsini yemə» dediyim ağacdan yediyinə görə torpaq sənin ucbatindan lənətə gəlib» (Varlıq kitabı). Guya bundan sonra ağrı ilə övlad dünyaya gətirmək vəzifəsi Həvvanın boynunda qalır və ona ana mənasında Həvva adı verilir (Varlıq, 3\20).

”Səhihi-Buxari”də qadının kişinin qabırğasından yaradıldığını deyən hədis də var: “Əbu Hüreyrədən xəbər verirlər ki, (Allah ondan razı olsun) Allahın elçisi (Allahın salat və salamı üzərinə olsun) dedi: «Kim Allaha və Qiyamət gününüə inanırsa, öz qonşusunu incitməsin! Və (hər zaman) qadınlarla yaxşı davranın. Axı həqiqətən onlar qabırğadan yaradılıb. Əgər qabırğanı düzəltmək istəsən, onu sındırarsan, əgər ona dəyməsən, əyri də qalacaq. (Ona görə həmişə) qadınlarla yaxşı davranın» (”Səhihi-Buxari” 1772 (5185, 5186). Bu hədis də Tövratdan gəlir. Varlıq kitabında oxuyuruq: “18 Və Allah taala dedi: insanın tək qalması yaxşı olmaz, ona müvafiq bir köməkçi də yaradaq… 21. Və Allah taala insanı dərin yuxuya verdi; elə ki, insan yatdı, onun qabırğalarından birini götürüb yerini ətlə doldurdu. 22. Və Allah taala insanın qabırğasından ona arvad düzəltdi və onu insanın yanına gətirdi. 23. Və insan dedi: bax bu, sümük mənim sümüyümdəndir və bu ət mənim ətimdəndir, o, arvad adlanacaq, çünki ərindən götürülüb” (Tövrat, Varlıq 2:18-23). Qeyd edək ki, qadının mənfi planda verilməsi cahilliyyə dönəminə aid bir yanaşma idi və bu səbəbdən kütlə üçün çox qəlbəyatımlı idi.

Başqa bir hədis: “Əbu Hüreyrədən xəbər verirlər ki (Allah ondan razı olsun), peyğəmbər (Allahın salat və salamı üzərinə olsun) belə dedi: «Gerçəkdən Allah qısqancdır. Allahın qısqanclığı imanlı adamlar Onun yasaqlarını pozanda üzə çıxır”. (“Səhihi-Buxari” 1779 (5223). ”Ey Məhəmmədin icmasının üzvləri, Allaha and olsun, Onun qadın və ya kişi bəndəsi zina edəndə heç kim Allah qədər qısqanclıq hissi keçirmir! (“Səhihi-Buxari” 531 (1044). Allahın qısqanması haqda deyilən bu hədis də Qurana ziddir. Bu da Tövratdan gəlir: «Sənin Rəbbin qısqancdır» (Çıxış 20: 5). Əbu Hüreyrənin peyğəmbərin sözü kimi söylədiyi "Allah Adəmi öz surəti üzrə yaratdı" hədisi Quranın “Onun bənzəri yoxdur” (Şura 11) ayəsinə ziddir. Bunun da Tövratdan gəldiyi heç kəsdə şübhə doğurmur: “Varlıq”da oxuyuruq: “Allah dedi: Bizim surətdə, Bizə bənzər insan yaradaq: qoy onlar dənizdəki balıqlara, göylərdəki quşlara, əhliləşdirilmiş heyvanlara, həşərata və bütün yer üzünə hökmranlıq ersinlər” (1:26): “Allah beləliklə onu Öz surətində, Allahın surətində yaratdı” (1:27). Biz Tövratı Allah taalanın endirdiyinə şübhə etmirik. Quranda deyilir: «Bəs Musanın nur olaraq, insanlara yol göstərən haqq olaraq gətirdiyi Kitabı kim nazil eləmiş?” (Ənam, 91). Amma Quranda bu Kitaba insan müdaxiləsi olduğu deyilir: “Ayrı-ayrı kağızlara salıb onun bir qismini göstərir, çoxunu gizlədirsiniz. Sizin və atalarınızın bilmədiklərini ondan öyrənmisiniz» (Ənam, 91). Kim zəmanət verə bilər ki, rəsm çəkməyin yasaqlığı, zina edənlərin daşqalaq olunması, Həvvanın kəc qabırğadan yaradılması barədə rəvayətlər, Musa peyğəmbərin Əzrailin gözünü çıxarmasından bəhs edən “səhih hədis” (“Səhihi-Buxari” 639 (1339) dinimizə peyğəmbər sözü adı ilə məhz Kaab əl-Ahbar kimilərin əli ilə və ya onların vasitəsilə keçərək hədis külliyyatlarına daxil edilməyib?

Nun balığının nağılı

Hədislər din qaynağı olmadığından Quranı təfsir edən zaman onlardan istifadə yanlış nəticələrə gətirib çıxarır. Bu tip təfsir yazanlardan ən məşhurlardan biri - on dördüncü əsrdə yaşamış İbn Kəsir görün Bəqərə surəsinin 29-cu (“Yer üzündə nə varsa, sizin üçün yaratmış, sonra göyə çəkilib yeddi səma düzəltmiş. Hər şeyi bilən Odur”) və Qələm surəsinin 1-ci (“Nun. And olsun qələmə və onun yazdıqlarına”) ayəsinin təfsirində görün nələr yazır: “Allah yaratdıqlarını yaratmaq istəyəndə incə sudan buxar meydana gətirdi. Buxar suyun üzündən yüksəldi və bu yüksələn şeyə yüksəklik mənasında göy dedi. Sonra suyu qatılaşdırdı və ondan bir yer meydana gətirdi. Sonra bu yerləri parçaladı və onları iki gündə - bazar və bazar ertəsi günü yeddi yer halına gətirdi. Yeri balığın üzərində yaratdı. Bu balıq Allah taalanın Qələm surəsində “Nun və Qələmə and olsun ki” deyə söz edilən Nun balığıdır. Balıq sudadır. Su isə qayalığın üzərindədir. Qayalıq isə heç bir şey bitirməyən böyük bir daşın üzərindədir. Daş isə bir mələyin belindədir. Mələksə bir qayanın üzərindədir. Qaya küləkdir. Həzrəti Loğmanın “Nə göy vardı, nə yer, balıq hərəkət etdi və qımldadı, yer üzü sarsıldı və üzərinə dağlar çəkilərək dayandırıldı. Bunu üçün dağlar yer üzünə oturdulub” deyə bəhs etdiyi qaya budur.”

İbn Kəsirdən üç yüz il əvvəl yaşamış dünya şöhrətli alim Əbu Reyhan Biruni 11-ci əsrdə Yerin kürə şəklində olduğunu və Günəşin ətrafında fırlandığını yazmış, planetimizin radiusunu son dərəcə dəqiq müəyyən eləmişdi. Əgər o, İbn Kəsirin yazdığı hədisin təsir dairəsində qalsaydı, elmə hansı xidməti edə bilərdi? Zaman göstərdi ki, Biruni haqlı imiş. Demə Yerin kürə şəklində olması Quranda yazılıbmış: “Vəl'arda ba'de zalikə dehaha - Bundan sonra da yeri yayıp dəvəquşu yumurtası biçimində yuvarlaq elədi” (Naziat surəsi 30, Yaşar Nuri Öztürkün açıqlaması). Bütün bunlardan sonra belə bir sual vermək yerinə düşər: Quranı kənarda qoyub hədislərlə bu cür izahlar verənlər, uydurma hədislərlə insan təfəkkürünün elmi araşdırmalara, Quran ayələrini açmağa yönəlik yolunu kəsənlər “O kəslər ki, ayələrimizin gücünü zəiflətmək üçün səy göstəriblər, cəhənnəm əhlidir onlar” (Hac 51) ayəsinin təsir dairəsinə düşmürmü?

Quran hədisləri qəbul etmir

Yuxarıda dedik ki, peyğəmbərimiz və rəşidi xəlifələr hədislərə yasaq qoyublar. Çünki dini məsələlərdə hökm yalnız Allaha məxsusdur. Əgər peyğəmbər hədisləri din qaynağı kimi qəbul etsəydi, onun vəfatından sonra Quran kimi onun sözləri də kitab şəklinə salınıb qorunardı. Əgər hədislər din qaynağı olsaydı, uca Tanrı Quran kimi onları da qoruması altına alardı. Əgər hər ikisi din qaynağıdırsa, birinin Allah tərəfindən qorunub, digərinin qorunmaması, üstəlik peyğəmbər və rəşidi xəlifələr tərəfindən yasaq edilməsi necə izah oluna bilər? “Quranmı, hədismi?” dilemmasına hədis tərəfdarlarının cavabından belə çıxır ki, Allah taala, peyğəmbərimiz və onun ən yaxın, vəfalı, mətin və əqidəli silahdaşları olan rəşidi xəlifələri dinə ziyan vurublar və bu ziyanın ağırlığı hədis alimlərinin üzərinə düşüb....

Bu gün Quran islamından uzaq düşmüşük. Dinin nə olduğunu və nə olmadığını Qurandan öyrənməliyik. Nəyin haram olduğunu, nəyin olmadığını Qurandan öyrənməliyik. Dinimizə qayıtmaq istəyiriksə, Qurana qayıtmalıyıq. O, Allah sözüdür, nurdur, insanları qaranlıqlardan aydınlığa çıxarır. Quran onun ayələrinə alternativ və ya paralel qaynaqların olmasını qəbul etmir. Allah taala ayələrin gücünü zəiflətmək istiqamətində səy göstərənləri təhdid edir. Müqəddəs Kitabımızda müsəlmanların Qurandan uzaq düşəcəyinə işarə də var: “Ey Rəbbim, qövmüm bu Quranı tərk etdi, ona baxmadılar” dedi Rəsul!” (Furqan 30). Din Allahın dinidir, hökm qaynağı Qurandır. Peyğəmbər isə təbliğçidir. O, möminləri müjdələyir, inanmayanları isə xəbərdar edir. Hədis tərəfdarları isə peyğəmbərimizi dinin həmmüəllifi hesab edirlər. Müsəlmanların dini həyatını tənzimləməkdə hədislərin dinin ikinci qaynağı olduğunu iddia edən məzhəb rəhbərləri və hədis alimlərinin məntiqindən belə çıxır.

Allah taala müxtəlif uydurmalara, rəvayətlərə istinad edib hökm çıxaranlara acı aqibət vəd edir: “Bəlkə, onların şərikləri var və bu şəriklər də Allahın dində izn vermədiyi bir şeyi qanun bilmiş onlara? Qiyamət barədə öncədən verilən vəd olmasaydı, bu dünyanın özündəcə verilərdi cəzaları. Şübhəsiz, ağrılı bir əzab gözləyir zalımları” (Şura 21). Allah taala “Quran mübhəmdir, onu yalnız hədislərin köməyi ilə anlamaq mümkündür” deyənlərin də cavabını verib Müqəddəs Kitabımızda. Yusif surəsindən verdiyimiz ayə Quranda hər şeyin təfsilatı ilə aydın şəkildə verildiyinə diqqət çəkməklə yanaşı gələcəkdə uydurma hədislərin yaradılacağını da vurğulayir: “And olsun, onların qissələrində bir ibrət var ağıl, könül yiyələrindən ötrü. Bu elə bir HƏDIS DEYIL UYDURULA, təsdiqidir özündən öncəkinin, TƏFSILIDIR HƏR ŞEYIN, bir bələdçi, mərhəmətdir inananlara” (Yusuf 111).

Quran ayələri Allah sözüdür, Hədislərin böyük əksəriyyəti isə müxtəlif zamanlarda müxtəlif intellektual səviyyəli, müxtəlif niyyətli, müxtəif inanclı ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən uydurulub, onlar insan sözüdür. Bir qismi xoş niyyətlə yaradılb, başqa bir qismində məkrli niyyət var, hansısa qismi peyğəmbərə böhtandı. Hədislər Quranın formalaşdırdığı dünyagörüşünün şüurlara daha da aydın şəkildə yerləşməsinə yardım etmir, əksinə, ayələri düzgün anlamağa əngəl yaradır. Yuxarıdakı nümunələrdən gördüyümüz kimi, bəziləri bundan daha artıq zərərlidir - bu sistemi dağıdıcı mahiyyətdədir. Hədislərin böyük hissəsi geriçiliyə, məzhəbçiliyə, islamın inkişafına əngəl olmaq istəyənlərin mənafeyinə xidmət edir. İnsanı elə bir labirintə salır ki, oradan çıxmaq çox çətindir. HƏDİSLƏRİN PEYĞƏMBƏR SÖZÜ KİMİ TƏQDİM EDİLMƏSİ MÜSTƏQİL DÜŞÜNCƏNİN KÜFR OLMASI QORXUSUNU YARADIR. O maneəni aşa bilməyən şüur faciəvi şüurdur, yeniliyə qapalı şüurdur. Quran insanların əlindən tutub onları elmə aparır. Hədislərin böyük qismi insanları qaranlığa - zülmətə, xaosa aparır. Deyirlər, saxta pulları cinayətkarlar hazırlayır, onların yayılmasında isə namuslu adamlar da (bilmədən) iştirak edir... Bəlkə, uydurma hədislərin yayılmasında iştirak etməyək? Yazını Quran ayəsi ilə başladıq, Quran ayələri ilə bitirmək istəyirik: “Baxışlardan keçirməzmi oldular göylərlə yerin hakimiyyətini, Tanrı nə yaratmışsa onu?! Düşünməzmi oldular onu ki, bəlkə, gəlib yaxınlaşmış özlərinin müddəti?! Bundan sonra bəs hansı hədisə inanar onlar?” (Əraf 185); “Yazıqlar olsun o gün yalanlayan kəslərə! (50) Bundan sonra bəs hansı hədisə inanar onlar?” (Mursələt 49-50); “İnsanlardan eləsi var satın alır hədis əyləncəsini ki, elmsizlik üzündən Tanrı yolundan azdıra, o yolu əyləncə edə. Alçaldıcı əzabı var belələrinin” (Luqmən 6).
Burda nöqtə qoymaq olar.