1822-ci ildə rus dramaturqu, şair və diplomat A.S. Qriboyedov Küxelbekerə yazırdı: «...Və mən fərəhlə sənə ötən əsrlərdə nəşr olunmuş kitabdan bir rəvayət öyrədəcəm. Erut və Merut Allah tərəfindən məhəbbətin insanları şirnikləndirməsinin qabağını almaq üçün göndərilən iki mələk olub. O zaman gözəl qadın şəklində Venera planeti yerə enib. Allah elçiləri onu görərək çaşıb, hisslərinin bütün gücü ilə ona sarılıblar <…> O isə onu istəyənlərdən qurtularaq yüksəyə uçub və göy cisimlərində öz yerini tutub. İki mələk də onun ardınca gedib, ancaq qaranlıq və boşluğa düşüblər».

Bu məktubda adı çəkilən Erut və Merut Qurandakı Harut və Marutdur. Bunu Quranda bu mələklərin adı çəkildiyi Baqara surəsi ilə təsbit etmək olmur. Çünki ayədə deyilən mələklərin bu tip hərəkətləri barədə bir kəlmə də deyilmir, amma orta əsrlərdə bir sıra təfsir kitablarında Harut və Marutdan danışılanda məhz Qriboyedovun vurğuladığı məqamlar barədə təfsilat verilir.
Qeyd edək ki, “Harut” və “Marut” sözləri ərəb əsilli deyil. Onların mənşəyi haqda müxtəlif fikirlər var. Tədqiqatçıların onları müxtəlif din və inanclardakı obrazlarla eyniləşdirmək cəhdləri bir çox hallarda özünü doğrultmur. Çünki deyilən əsatir personajlarının bir çoxu yalnız adının fonetik tərkibi cəhətdən maraq doğurur. Məsələn, zərdüştilikdəki Haurvatat və Ameretat adları tərkibcə oxşar olsa da, onların missiyası tamam başqadır. Haurvatat (müasir farscada Xordad, adı İranın hicri-şəmsi təqvimində 3-cü aya verilib) suların, Ameretat (müasir farscada Mordad, adı İranın hicri-şəmsi təqvimində 5-ci aya verilib) isə bitkilərin qoruyucusudur. Onların günahı, cəzası barədə əsatirlərdə heç bir məlumat yoxdur. Amma Midraş Avkir adlı yəhudi təfsir kitabında verilən bir rəvayət adlar fərqli olsa da, Qriboyedovun yazdığı süjetlə səsləşir. Orada deyilir ki, Nuh tufanından sonra insanların hələ də bütpərəstliyə meyl etməsi Tanrını hirsləndiribmiş. Şamxazay və Azael adlı iki mələk Tanrıya bildirir ki, insanın yaradılması səhv bir iş olub. Onlar günahlardan qaçmır, fitnə-fəsada uğrayırlar. Və bildirirlər ki, onlar yer üzünə enib insanlar arasında Tanrının hökmünü yaya bilərlər. Mələklər yerə enəndən sonra Ester adlı bir qıza rast gəlirlər və Şamxazay ona aşiq olur. Ester təslim olmağın müqabilində Şamxazaydan ilahinin sirli adını öyrətməsini xahiş edir. Adı öyrənəndən sonra onu zikr edib səmaya ucalır, Şamxazay və Azael isə yerdə qalır. Rəvayətə görə, Esterin Ona çatmaq üçün səyinin əvəzində Tanrı onu ulduza çevirir. Şamxazay və Azael isə yerdə insan qızları ilə evlənir, bəzi insanlara sehr öyrədirlər. Göründüyü kimi, bu rəvayətdə adlar fərqli olsa da, süjet eynidir.
Maraqlıdır ki, bu rəvayət hədis kimi islamda da geniş yayılıb. Əhməd bin Hənbəlin “Müsnəd”ində Abdullah bin Ömərin nəql etdiyi söylənən hədisə görə, mələklər Allah taalaya özlərinin insanlardan daha itaətkar olduğunu bildiriblər. Allah onlara tapşırıb ki, yerə göndərmək üçün iki mələk seçsinlər. Harut və Marut seçilib və yerə göndərilib. Yerdə Zöhrə adlı qadın onların qabağına çıxıb. Mələklər ona sahib olmaq istədiklərini deyəndə Zöhrə qarşılarına şərt qoyub ki, Allaha şərik qoşsunlar. Amma mələklər bu təklifi rədd edib. İkinci dəfə qadın bir uşaq gətirib və onu öldürmələrini istəyib. Mələklər bunu da rədd edib. Nəhayət, Zöhrə onlara şərab içmək təklif edib. Onu içən mələklər digər günahları da ediblər. Başqa bir rəvayətə
Görə, Zöhrə onlardan ismi-əzəm duasını öyrənərək göyə ucalıb və Zöhrə ulduzuna çevrilib, Süleyman peyğəmbər isə bu iki mələyə dünya və ya axirət əzabı arasında seçim etməklərini istəyib. Harut və Marut bu dünyada cəza çəkmək istəyiblər. Bundan sonra onlar Babil quyusunda başı üzrə asılıblar. Bir başqa əsatirdə isə deyilir ki, guya yerə üç mələk enibmiş. Onlar insandan daha dözümlü və səbatlı olduqlarını sübut etmək istəyirmiş. Onlardan biri çox tezliklə səhvini başa düşüb və geri qayıdıb. O birilər isə Harut və Marut imiş. Onlar gözəl qadınlara aludə olub, sonra bütpərəstliyə meyl eləyiblər, qətl törədiblər və s. Təfsir alimləri bir qayda olaraq bu hədisləri zəif sayıblar və qəbul etməyiblər. İbn Kəsirə görə, böyük ehtimalla, bu rəvayət Kaab əl-Ahbar vasitəsilə hədis kimi təqdim olunub. Kaab əl-Ahbar raşidi xəlifələri dövründə yaşamış yəhudi kahini olub və başda əbu Hüreyrə olmaqla Abdullah bin Əmr, İbn Ömər və İbn Abbas kimi şəxslərdən istifadə edərək israiliyyatı hədis adı altında müsəlmanlar arasında yayıb. Bu ehtimalı həqiqətə yaxın kimi qəbul edənlər çoxdur.
Qeyd edək ki, islamda günahkar mələklər anlayışı yoxdur. Qurana görə, mələklər Allaha sözsüz tabe olurlar. Onlar Allaha çox ixlasla, həvəslə qulluq edir, öz işlərindən zövq alırlar. Bu səbəbdən Uca Tanrının sevgisinə nail olublar. Quranda mələklərə and da içilir: «And olsun səmada süzən mələklərə. And olsun Allahın yolunda bir-biri ilə yarışdıqja yarışan mələklərə. And olsun dünya işlərini nizamlayan mələklərə» (Nəziat, 3-5). “Canlı adına göylərdə nə varsa, yerdə nə varsa, səcdə qılar Allaha. Mələklər də eləcə. Təkəbbürlük etməz onlar. Onlardan ucalarda qərar tutan Rəblərindən qorxarlar, onlara əmr edilən şeyləri yerinə yetirərlər” (Nəhl, 49-50); “Bu mələklər Allahın əmrindən çıxan deyillər, onlara deyiləni dərhal eləyərlər” (Təhrim 6).
Başqa səmavi dinlərdə isə iddia olunur ki, “günahkar” mələklər də əvvəllər Allah tərəfindən xeyirxah, nurlu yaradılıblar. Onların əsas qayəsi də Allaha yaxınlaşmaq imiş. Amma müxtəlif səbəblərdən üz döndərib asi olublar və şər qüvvə təmsilçilərinə çevriliblər. Harut və Marutun “prototipləri” də bu sıradandır.
Peterin ikinci məktubunda haqqında danışılan mələklərin Harut və Marut olması da ehtimal olunur: “Çünki Allah günaha batmış mələklərə rəhm etməyib onları cəhənnəmə atdı və qaranlıqda zəncirlə bağıadı ki, qiyamətə kimi həbsdə saxlansınlar” (Müqəddəs həvari Peterin ikinci məktubu, 2:4).
Quranda Harut və Marutun insanlara nəsə öyrətdiyi deyilir. Amma bu zaman onlar xəbərdarlıq da ediblər ki, bu elmdən pis məqsədlə istifadə etmək olmaz. Baqara surəsində deyilir: «Kafirlik eləyənlər o şeytanlar idi. Onlar insanlara cadu və Babildə Harut və Marut adlı mələklərə göndəriləni öyrədirlər. Bu mələklərsə: «Biz bir fitnəyik (sizi, sadəcə, sınaqdan keçiririk), kafirlik eləməyin» deməsəydilər, kimsəyə bir şey öyrətməzdilər. İnsanlar həmin mələklərdən ərlə arvadın arasını vuracaq şeyləri öyrənirdilər, amma Allahdan xəbərsiz kimsə zərər çəkməzdi. Özlərinə yararlı deyil, zərərli şeylər öyrənirdilər. Bilirdilər ki, bu əməllərinə görə axirətdə bir nəsibləri olmayacaq. Əvəzində özlərini satdıqlarının nə pis şey olduğunu biləydilər kaş» (Baqara, 102).
Tanınmış türk təfsirçisi Həmdi Yazıra görə, Harut və Maruta insanlara çatdırmaq üçün vəhy verilməyib, onlara öyrədilən ilham ilə verilib və xeyir üçün istifadəsi nəzərdə tutulub. Maraqlıdır ki, cadu ilə Harut və Maruta öyrədilən ayədə fərqli şeylər kimi verilir. Amma mələklərə məxsus olan bu qiymətli şeylər fitnəyə də müsaiddir. Yəni xəbis adamlar ondan qeyri-məşru məqsədlər üçün istifadə edə bilərlər. Ayədən aydın olur ki, Harut və Marutun mənimsədiyi və öyrətdiyi elmdən pis məqsədlə istifadə edib ərlə arvadın arasını vurmaq, fitnələr çıxarmaq, insanların əxlaqını pozmaq olar. Amma o da vurğulanır ki, bütün bunlar Allahın izni olmadan mümkün deyil. Çünki insana fayda və ya ziyan yalnız Onun izni ilə ola bilər. İnsanlar Allaha sığınmalıdır. Sehrdən ən çox ziyan çəkən isə sehrbazlıq edənlərdir. Göründüyü kimi, Harut və Marutdan bəhs edilən yeganə Quran ayəsi yuxarıdakı rəvayətlər üçün heç bir əsas vermir.
Şərq ədəbiyyatında Harut və Marutdan söz açılarkən Quranın məlum ayəsindən daha çox yuxarıda söz açılan rəvayətlərin izlərini görürük. C. Ruminin «Məsnəvi»sində Harut və Marut barədə deyilənlərə diqqət yetirək. Mövlana təkəbbür və lovğalığın ziyanından, insanların imtahanının çətinliyindən danışarkən məlum rəvayətlərdən çıxış edib belə bir fikir yürüdür: «(Ağlın ağlından qaçan, peyğəmbər və övliyalara uymayan şəxs) məşhur Harut və Maruta bənzəyər. Onlar da qürurları üzündən zəhərli ox yedilər. Müqəddəs yaradılışlarına, mələk olduqlarına arxayın oldular. ...Bu iki mələk cahan xalqının günahlarını, pisliyini görəndə hiddətlərindən əllərini dişləyirdilər. Fəqət gözləriylə öz ayıblarını görmürdülər. Tanrı Harut və Maruta: «Əgər siz nurdan yaradılmış məsum mələksinizsə, aldanmış, ziyankar günahkarları görməyin. Şükr edin ki, şəhvətdən və cinsi təmayüldən qurtulmuşsunuz. Əgər sizə də şəhvət versəm, artıq göy üzü sizi qəbul etməz. Özünüzə gəlin, lənətlənmiş şeytan sizə qalib gəlməsin» dedi...». Rumi də Harut və Marutun Babil quyusunda cəzalandırıldığını yazır. («Məsnəvi», I cild, 266-268).
Məlumdur ki, orta əsrlər Şərq ədəbiyyatında dini motivlərə geniş yer ayrılır. Xüsusən poeziyada gözəllərin təsvirində bədii təsvir və ifadə vasitələrin sırasında dini motivlərlə bağlı təşbih, epitet və mübaliğələr geniş yer alır. Məsələn, gözəllərin “qan tökməsindən” danışılarkən bir qayda Adəmin oğlu Qabilin adı çəkilir. Məsələn, Füzuli gözəlin gözlərinin öldürücülüyündən danışarkən belə yazır:
Nola qan tökməkdə mahir olsa çeşmin mərdümü,
Nütfeyi-Qabildürür, qəmzən kimi ustadı var.
Qadın gözəlliyinin ölmüş aşiqi “diriltmək” xüsusiyyətindən danışılanda isə adətən, İsa peyğəmbər xatırlanır:
Aşiqə şövqinlə can vermək ikən müşkül deyil,
Çün Məsihi-vəqtsən, can vermək asandır sana,
Qadın gözəlliyinin sehrindən danışılanda isə çox vaxt Harut və Marutdan söz açılır. İnsanı sehrləmək məharətində gözəllər bu “sehrkar” mələklərə, gözəllərin zənəxdanı (çənədəki çökək) onların başı üstə asıldığı Babil quyusuna bənzədilir:
Ey mələkru, abu gildən çıxmadan Adəm hənuz,
Çahi-Babildə gözün Haruta sehramuz idi. (Əhməd Paşa).
Göründüyü kimi, poeziyada yuxarıda söz açılan qondarma hədisin təsiri var.
Şərqdə bu motiv geniş yayıldığından Harut və Marutun Babil quyusunda asıldığını təsvir edən miniatürlər də olub.

ƏDƏBİYYAT
1. 1.Qurani-Kərim, N.Qasımoğlunun açıqlaması, Bakı, 1993.
2.Mevlana, “Mesnevi”, I cild, MEB yayınları, İstanbul, 1991.
3.Ислам, энциклопедический словарь, Наука, Москва, 1991.
4.Yaşar Nuri Öztürk, Kuran`dakı islam, İstanbul 1995
5.Kuran'i Kerim tefsiri, Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, http://www.kuranikerim.com/t_elmalili_index.htm
6. M.Füzuli, Seçilmiş əsərləri, Bakı, “Şərq-Qərb”, 1992

РЕЗЮМЕ

Данная статья затрагивает тему о двух ангелах – Харут и Марут, обозначенных в Коране как духовные существа, обучающие людей науке. Наука эта понимается не как колодовство, однако может быть использована в негативных целях. Религиозные сказания относительно личностей и судеб Харут и Марут не созвучны с Кораном. Автор полагает, что эти сказания, которые широко использованы в восточном искустве, не имеют отношения к источникам Ислама.

SUMMARY

The article is about two angels mentioned in Koran under the titles Harut and Marut. Both are said in a related Koranic verse to be teaching people a science which although is assumed to be not a witchery but can be used for negative purposes. The religious stories shedding light on the identity and fate of Harut and Marut prove to be not consonant with their Koranic version. The author considers that sources of these stories widely used in Eastern art have no original relatedness to Islam.