«Rəbbim, mənə əşyanı olduğu kimi göstər»
Məhəmməd peyğəmbər

Gözəllik nədir? Gözümüzü, könlümüzü oxşayan, ruhumuzu həyəcana gətirən, iç dünyamızda estetik zövq yaradan, bizə xoş anlar yaşadan məfhum, məna, mənzərə, bunların keyfiyyətləri və s. Öz zövqünün dərəcəsinə uyğun olaraq, hərə bir yozum verir. Bir qisim gözəlliyin sadə və bəsit əlamətlərini: səliqə-sahman, yaraşıq, simmetriya, tənasüb, rəngələrin və səslərin ahəngi, bir başqaları kainatdakı ilahi sahmanı, əbədi və müvəqqətinin əlaqəsini, buradakı harmoniyanı da gözəllik olaraq dəyərləndirə bilir. Birində təsvirəgəlməz ülvi duyğular yaradan bir mənzərə başqasına təsir etməyə bilər. Məsələn, günəşin qürubu zamanı üfüqdəki görüntü kiminin ruhunu oxşayır, onda əsrarəngiz duyğular yaradır, kimininsə mədəsini sevindirir – yemək vaxtı gəldi deyə.

XEYİR VƏ GÖZƏLLYİN BİR ARADA OLMASI

Gözəllik, onun mənbəyi və s. kimi məsələlər ən qədim dövrlərdən insanları düşündürüb. Məsələn, Zərdüşt gözəllərin içindən belə seçim eləmişdi: “Mən gözəl sözü, gözəl fikri, gözəl əməli təqdir edirəm”. Hələ qədimdən insanlar bilirdilər ki, gözəllik bu fani aləmdən deyil, haradansa kənardan gəlir. Onun bir mənbəyi var. Platon hesab edirdi ki, gözəlliyin mənbəyi ideyalar aləmində, əbədiyyətdədir. Antik estetikada mükəmməl gözəlliyin ifadəsi olan anlayış vardı: kalokaqatiya. Bu, daxili və xarici gözəlliyn vəhdəti mənasını verirdi. Xeyir və gözəlliyin bir arada olması. Beləliklə, estetik cəhətdən gözəl olanla digər mükəmməllik əlamətləri, həqiqilik, ədalət birlikdə götürülürdü. Neoplatonizmin banisi Plotinin emanasiya nəzəriyyəsinə görə, hər hansı gözəl əşya və ya hadisə ona görə var ki, gözəlliyin təbiətini müəyyən edən ali məzmun var. İstənilən hissi gözəllik ali gözəlliyin zəif kölgəsidir. Bu məntiqlə əgər sarı yarpaq, sarı paltar, sarı meyvə varsa, demək sarı özü də olmalıdır. Əgər gözəl bədən, gözəl heykəl, gözəl rəsm əsəri varsa, demək, konkret təzahürlər xaricində gözəllik özü də olmalıdır. Emanasiya nəzəriyyəsinə görə, gözəlliyin qaynağı məkandan kənarda olan mahiyyət, Vahiddir. Gözəllik oradan bu dünyaya süzülür, sonra da məxluqat tərəfindən yayılır.

«GÖZƏL OLAN YAXŞIDIR» STEREOTİPİ

İnsanlar arasında fiziki görünüşün pozitiv olması ilə başqa cəhətlərin də gözəl olacağına dair yanlış bir düşüncə var. Eləcə də pis zahiri görünüş ilə neqativ mahiyyət birləşdirilir. Buna sosial psixologiyada «Gözəl olan yaxşıdır» stereotipi deyilir Zahiri gözəl olana insanlar avtomatik olaraq öz düşüncələrində yaxşı, xeyirli mahiyyət də əlavə edirlər. Amma bu inanc özünü doğrultmur. Çünki gözəl formaların içində pis mahiyyət də olur. Cəəlaləddin Rumi hesab edirdi ki, zahiri gözəllik həm də aldatma vasitəsidir: «Əgər görünən şey görünydyü kimi olsaydı, o qədər kəskin və aydın görüşə sahib olan Mustafa (Məhəmməd peyğəmbər –V.S) «Rəbbim, mənə əşyanı olduğu kimi göstər» deməzdi». Bu fikir Quran məntiqinə uyğundur. Münafiqun surəsinin 4-cü ayəsində deyilir: «Onlara baxanda boyları-buxunları (fiziki görünüşləri) xoşuna gələr sənin. Elə ki, dindilər, sözlərini dinləyərək görürsən ki, divara dirənmiş quru kötük kimidirlər. Hər ucalan səs-sədanı [döyüşə səsləyən əmri və s.] özlərinin əleyhinə bilərlər. Düşməndir onlar. Onlardan həzər elə sən. Allah öldürsün onları, necə də aldanaraq imandan yayınırlar». Ayədən göründüyü kimi, zahiri gözəllik bəzən aldatma vasitəsi ola bilər. Hətta peyğəmbərimiz də bu gözəlliyə aldana bilərmiş. Yəni insanlarda «gözəl olan daxilən də gözəldir» stereotipi olmasına baxmayaraq, hər zaman belə olmur. Bunun münafiqlərin nümunəsində verilməsi çox maraqlıdır. Çünki əvvələn, Quranda münafiqlər kafirlərdən də pis kimi səciyyələndirilir və onların yerinin cəhənnəmin ən alt qatı olduğu bəyan edilir (Nisa 145), ikincisi, münafiqlər dediyi ilə əməli zidd olanlardır. Bu ayədə onların – ən pislərin surətlərinin aldatmaya xidmət etməsi («boy-buxunları sənə xoş gələr») vurğulanır.

GÖZƏLLİKLƏRİNİ QORUMAQ ÜÇÜN GEYİNDİLƏR

Amma buradan zahirən gözəl olanın mahiyyÿtcə mütləq pis olması mənası da çıxmamalıdır. Çünki zahirən gözəllərin hamısı pis olsaydı, forma gözəlliyi aldatma vasitəsi ola bilməzdi. Adətən, zahiri gözəlliklə daxili gözəllik bütünlük təşkil etdiyindəndir ki, yəni zahiri gözəl olanların, adətən, daxilən də gözəl olması səbəbindəndir ki, forma aldatma vasitəsi kimi istifadəyə yararlı olur. Nağıllarımızda da belə fikir var ki, gözəllik aldada bilər. Şər ruhlar insanlarda «zahiri gözəl olan xeyirlidir» stereotipinin olduğunu bildiyindəndir ki, insanın gözünə gözəl formada peyda olurlar. (adətən, gözəl qadın şəklində). «İnsanlar zahirə çox da aludə olmasınlar, başqa cür də ola bilər» fikrini yaymaq üçündür ki, zahirə fikir verməyib gözəl davrananlar mükafatlandırılır. Nağıllarımızda Xıdır peyğəmbərin qoca, dilənçi, xəstə və s. görünüşündə qonaq gəlməsi, zahirinin idbarlığına baxmayaraq lazımınca ona hörmətlə yanaşanları mükafatlandırması da fikrin nəticəsidir. Bu inanc xalq təfəkkürünə, təbii ki, Quran məntiqi ilə yol açıb. Eyni zamanda, gözəl zahir və batini bir arada da çox görə bilərik. Yusif peyğəmbərin simasında. Yusif surəsində oxuyuruq: «Onların bu qeybətini eşitcək dallarıyca adam saldı. Mütəkkələr hazırladı onlara və hər birinin əlinə də bıçaq verdi. [Arvadlar qabaqlarındakı meyvələri soyub yeməklə məşğul ikən] Zəlixə Yusifə dedi: «Çıx bunların qarşısına». Yusifi görəntək çaşqınlıqdan əllərini kəsdilər, «Allah, bu ki, bəşər deyil, GÖZƏL BİR MƏLƏKDİR!» dedilər» (Yusif, 32). Yusif peyğəmbər məhz gözəlliyi üzündən bəlalara düşür. Ona görə də düşünmək olar ki, Allah taala istədiyi bəndəni, diləyərsə, bəlkə də, bəlalardan qorumaq üçün zahiri gözəlliklə süsləmir. Məşhur ərəb şairi Mütənəbbi yazırdı ki, «Qadınlar ipəkli əlbisələri süslənmək üçün deyil, gözəlliklərini qorumaq üçün geyindilər». Uca Tanrı da sevdiyi bəndələrin bir qismini bu yolla – gözəl məzmununu forma ilə bütövləşdirməməklə qoruyur.

GÖZƏL ÇİRKİNDƏN AYRILSIN DEYƏ

Sultan Vələd özünün «İbtidanamə»sində yazır: «Canlar məna aləmində gizli idilər. Çirkin gözəldən ayırd edilməzdi. Uca Tanrı gözəl və çirkin bir-birindən ayrılsın deyə ruhları qəliblərə saldı». Bu, təbii ki, «Ələst bəzmi» deyilən məsələ ilə bağlıdır. Ruhlarla ilkin anlaşma, müqavilə nəzərdə tutulur. Bu fikir Quran məntiqinə tərs düşmür. Çünki Müqəddəs Kitabımızda da yaradılışdan məqsədin GÖZƏLliklə bağlılığın, GÖZƏL İŞLƏ ÇALIŞANLARIN müəyyənləşməsi olduğu açıq bildirilir: Mülk surəsinin ikinci ayəsində oxuyuruq: «Ölümlə dirimi qoşa yaratımş ki, sınağa çəksin sizi, hansınızın daha gözəl işlə çalışdığını bəlli eləsin». Dinimizə görə, əsl gözəllik Allahdadır: «Sənə gözəllikdən nə çatırsa, bil ki, Allahdandır» (Nisa, 79). Quran məntiqinə görə, dünyadakı gözəlliklər Ulu Yaradanın gözəlliklərinin kölgəsidir. Onlar müvəqqətidir, keçicidir: «Qadınlara, uşaqlara, kantar-kantar qızıl-gümüşə, ürgəyə, mal-qaraya, torpağın məhsullarına qarşı hərisliyə, həvəsə qurşanmaq cazibəli göründü insanlara. Bunlar dünya həyatının gəldi-gedər ne'mətləridir. Allahın dərgahıdır gediləsi GÖZƏL YER. De ki, «Söyləyimmi bunlardan yaxşısını?» Allahdan qorxanları Rəblərinin dərgahında içindən çaylar axan cənnətlər gözləyir, oralarda əbədilik qalarlar pak olan zövcələrlə. Allahın rizası oralarda qərar tutub. Allah görür bəndələri» (Baqara, 14-15). Bəs forma gözəllikləri nə üçündür? C.Ruminin fikrincə, Uca Yaradıcı bizi Özünə aparan yolların sağına-soluna gözəlliklərdən işıqlar, rənglər, tənasüblər, səslər, nəğmələr sərmişdir ki, yoldakılar həm yol yorğunluğu duymasınlar, həm də əsl hədəfi unutmasınlar.

«BİÇARƏ, YANARSAN, NƏ GÜMAN EYLƏMİSƏN?»

Mövlanaya görə, Allahın insana görünməməsinin bir səbəbi də insanın bu gözəllik qarşısında dözə bilməməsidir. «Allahın camalı niqabsız olaraq görünsə, biz bunu görməyə təhəmmül edə bilmərik və ondan nəsibimizi ala bilmərik. Bu niqablardan yardım görürük, fayda əldə edirik. Necə ki, bu gördüyün günəşin işığı vasitəsilə yeriyirik, görürük, yaxşını pisdən ayırırıq, qızınırıq. Ağaclar, bağlar onun sayəsində meyvə sahibi olur. Acı meyvələr onun istiliyi ilə yetirir, dada gəlir. Qızıl, gümüş, ləl, yaqut mədənləri onun təsiri ilə meydana çıxır. Vasitələrlə bizə bu qədər yardım edən günəş əgər bizə bir qədər yaxınlaşsa, heç bir fayda verməyəcəyi bir yana, hətta bütün dünyanı və insanları yandırar, qovurar» («Fihi ma fih»).

«NƏQQAŞ İDİ NƏQŞDƏN MURADI»

Əsl aşiqlər yaradılanı Yaradana görə seviblər. Onlar damlanın arxasında ümmanı görə biliblər. Mövlana yazır: «Məcnunun zamanında gözəllər vardı və onlar Leylidən daha gözəl idilər. Fəqət Məcnun bunlara sevgi göstərməmişdi. Ona «Leylidən daha gözəlləri var. Bunlardan birini gətirək» deyəndə «Mən Leylini zahiri gözəlliyinə görə sevmirəm. O, görünüşdən ibarət deyil. Leyli mənim əlimdə qədəh kimidir. Mən o qədəhdən şərab içirəm və o şəraba aşiqəm. Sizin gördüyünüz sadəcə, qədəhdir, şərabdan xəbəriniz yoxdur» demişdi». Eyni fikir – yəni yaradılanı Yaradana görə sevmək, Füzulidə belə ifadə olunub. «Nəqqaş idi nəqşdən muradı». Yəni naxışı bu naxışın yaradıcısına görə sevirdi. Nəqqaş deyəndə yaradıcı – Allah nəzərdə tutulur.

FİZİKİ GÖZƏLLİK ETALONU

Cənnətlə bağlı ayələrdə həm içkinin, həm də qadınların təsvirində forma və məzmun haqqında danışılır. İçkinin forması deyilir («Ağappaq bir içkidir bu»), ardınca məzmunu açıqlanır: «İçiləndə ləzzətlidir, başağrısı vermir, ağılı başdan çıxarmır». Yəni forma gözəlliyi yetərli deyil, o, məzmunla bütünləşməlidir. Qadınlar barədə fiziki gözəllik etalonu isə belədir: «Yanlarında irigözlü qadınlar var, əl dəyməmş yumurta sayaq bəmbəyazdılar» (Saffət 45-49). Amma bəlli olsa da ki, cənnətdə yalnız gözəl məzmunlu məxluqlar ola bilərlər (cənnətə girməyə layiqdirsə, şübhəsiz, məzmunu da örnək olacaq səviyyədədir), zahiri gözəllik təsviri bitən kimi, məzmunun da ideal olduğu həmən vurğulanır: «yalnız öz taylarına zillənmiş baxışları». Beləliklə, forma və məzmun vəhdətdə götürülür.
Amma insanların cənnətlə mükafatlanmasına səbəb olacaq cəhətlər qismində təbii ki, gözəl boy-buxundan söhbət gedə bilməz. Çünki gözəl zahiri görkəm hansısa mükəlləfiyyətin yerinə yetirilməsi ilə, insan iradəsi ilə əldə edilmir, ona görə də əcrə səbəb olmur. Vurğulananlardan hamısı insanın öz iradəsi ilə həyata keçirilən əməllərdir. Bunlardan bir qismini sadalayaq: «Gözəl söz söyləmək» (Baqara, 263), «İman edib gözəl əməl işləmək» (Yunus, 26), «Ağlını gözəlcə işlətmək» (Yunus 100), «gözəl davranmaq» (Məidə, 13), «Allaha gözəl-gözəl borc vermək» (Müzzəmmil, 20), «pisliyi ən gözəl tərzdə uzaqlaşdırmaq» (Fussılət, 34), «Rəbbinin yoluna hikmət və gözəl bir öyüdlə çağırmaq» (Nəhl, 125), «ən gözəl bir biçimdə mücadilə etmək» (Nəhl, 125), «gözəl kəlam» (İbrahim, 25)...

YARADICILARIN ƏN GÖZƏLİ

Dünyada hər bir məxluq sözün dar mənasında yaradıcılıqla məşğuldur. Arılar, termitlər, ağcaqanadlar, hörümçək... inşa edir, hörür, bəzək vurur. Amma yaradıcılıq deyəndə ilk ağıla gələn insandır. Yer üzünün xəlifəsi, daha mükəmməl əsma tərkibinə malik insan yaradılmışların əşrəfi kimi rənglər, musiqi səsləri, sözlər və sairə ilə gözəlliklər yaradır. Amma bu gözəlliklər Uca Yaradıcının əsərləri ilə müqayisədə çox aşağıdır. Füzulidə belə bir müqayisə var: pəhləvanlar yel qanadlı atlarını minib cövlana çıxanda uşaqlar da bir çubuğa ip bağlayıb onu at kimi minirlər. Bu müqayisə burada da yerinə düşər. Uca Tanrı Özünün ən gözəl yaradıcı olduğunu deyir: «Bax, nə şanlıdır o Allah, YARADANLARIN ƏN GÖZƏLİ!» (Muminin, 14). Onun yaratdıqlarında nöqsan arayan heç nə tapa bilməz: «O Rəhmanın yaratdıqlarında heç bir nizamsızlıq görə bilməzsən. Haydı, çevir gözünü, görə bilərsənmi bir çat, bir qüsur? Sonra gözünü təkrar-təkrar çevir, o gözə gücsüz, yorğun halda sənə dönər» (Mulk, 3). Bütün gözəlliklərin qaynağı Allahdır. Onun Özü kimi, YARATDIQLARI DA GÖZƏLDİR: «Allahdır yaratdığı hər şeyi gözəl yaradan» (Səcdə, 7). HÖKMÜ GÖZƏLDİR: «Allahdan daha gözəl kim hökm verə bilər e'tiqadlı bir qövm üçün?» (Məidə, 50). BOYASI GÖZƏLDİR: «Sən Allahı boyasına bax. Kim Allahdan daha gözəl boya vura bilər?» (Baqara, 138). KİTABI, SÖZLƏRİ GÖZƏLDİR: «Allah sözün ən gözəlini uyumlu və ahəngli bir kitab olaraq endirdi» (Zumər, 23). ADLARI GÖZƏLDİR: «Ən gözəl adlar Allahındır. Onun üçün siz Onu onlarla çağırın» (Əraf, 130). Rəhman, Rəhim, Mühsin, Haqq, Alim... Gözəlliyin mənbəyi Odur: «Sənə gözəllikdən nə çatırsa, bil ki, Allahdandır» (Nisa, 79)