Fütüvvət «fəta» sözündən düzəlib və «fəta yolu» mənası verir. «Fəta» isə Qurani-Kərimdə «gənc», «kölə» mənalarında işlənib və İbrahim peyğəmbərə, Yusif peyğəmbərə, Əshabi-Kəhfə ünvanlanıb. «Fəta» anlayışı Quranda və başqa qaynaqlarda bir ideal insan tipi kimi təqdim olunur. «Bir cavan var, İbrahimdir adı» (Ənbiya, 60); «Mağaraya sığınmışdı o cavanlar. Dedilər: Rəbbimiz, dərgahından bizə rəhmət bəxş elə və bizə bir çıxış yolu tap düşdüyümüz bu işdən» (Kəhf, 10); «Şübhəsiz, Rəblərinə iman gətirən cavanlardı o kəslər. Biz də artırmışdıq imanlarını.» (Kəhf, 13).

Qurani-Kərimdə Həzrəti İbrahim Nəmruda boyun əyməyib bütləri qırdığı üçün, Əshabi-Kəhf batilə tabe olmayıb mağaraya sığındıqları üçün, Həzrəti Yusif bütün təzyiqlərə baxmayaraq zina etmədiyi üçün fəta (igid, mərd) adıyla anılıblar.

Orta əsrlərdə «fütüvvət» dedikdə gənclik, igidlik, comərdlik, islamın tərif etdiyi əxlaqla yaşama tərzi, dünyada və axirətdÿ xalqı nəfsindən üstün tutmaq kimi özəlliklər göz önünə gələrdi. Bu təşkilatların islam ölkələrində hicri II əsrdən yarandığı ehtimal olunur. Türklər arasında isə on birinci əsrdən yayılmağa başlayıb. Ərəblərdə olan fütüvvət ilə türklərin fütüvvətləri arasında əhəmiyyətli bir fərq olduğu söylənilir. Ərəblərdə mərkəzi hakimiyyət zəiflədiyi zamanlar ərəb fityan birlikləri siyasi hakimiyyətə qarşı güc göstərərək bundan yararlanmağa çalışarmış. Türk fütüvvətləri fərqli bir iradə nümayiş etdirər, sabitliyin qarntına çevrilərdilər.

İlk olaraq bir əxlaqi anlayış olaraq başa düşülən fütüvvət bir sosial təşəkkül halını aldıqdan sonra iqtisadi-sosial-dini-təsəvvüfi bir termin olaraq qavranılıb. Ərəblərdə fütüvvət əhli-fəta, fətyan, şeyxləri əbu fityan, seyyid əl-fütüvvə, farslarda isə daha çox vaxt cavanmərd adı ilə tanınıb. Türklərdə adı çəkilənlərlə yanaşı ilk zamanlar «alp», daha sonralar «ər», «igid» və «əxi» sözləri işlənilib. Yunus Əmrə yazır:

Ey ərənlər, ey qardaşlar, görün mən nə etdim, əxi,
Ərə irdim, əri buldum, ər ətəyin dutdum, əxi.

«Əxi» sözü ərəbcə üxüvvət sözündən olub «qardaşım» anlamındadır. Dar dairədə işlənən öz terminləri də olub. Məsələn, yol sözü ürf, adət, törə mənasında işlənirdi. Fütüvvəni pozana isə yolsuz deyərdilər. Həmin söz müasir Türkiyə türkcəsində indi də işlənilir. Tələbənin mürşidini Yol Ata, mütləq seçilməsi məcbur sayılan iki dostu isə Sağ Yol Qardaşı və Sol Yol Qardaşı adlanırdı. Dilimizdə bü gün də işlənən sağdış və soldış sözəlrinin bu sözlərin təhrif olunmuş şəkli olması şübhə doğurmur. Fütüvvət ədəb və ərkanını anladan əsərlər fütüvvətnamə adlanırdı.

Əslində islamı qəbul edəndən sonra fütüvvət adı ilə tanınan bu təşkilat sırf ərəb fenomeni deyildi. Türklərdə fütüvvətin mənşəyi islamdan əvvəl mövcud olan alplıq, ata-babalıq, ağsaqqallıq təsisatlarından qaynaqlanmış, islamı qəbul edərkən bu təsisatlar da islamlaşmış, yeni adla tanınmışdır. Ölkədə nə vaxt mərkəzi hakimiyyətdə boşluq yaranırdısa, fütüvvət indiki terminologiya ilə desək, konstruktiv müxalifət funksiyasnı yerinə yetirib, bu boşluğu doldurar, dövlətçiliyə təminat verər, qarışıqlıqları nizamlayar, qiyamları yatırar, dövlətçiliyin qarantı kimi çıxış edədilər. Fütüvvət əhli mənasında paralel olaraq «əxi» sözü də işlənib. Əxilərdən ilk söz açan müəlliflərdən biri Cüllabi Xuciviridir (XI əsr). O, indiki İran ərazisində o vaxtın ən məşhur əxisi (əxi sözü fütüvvət əhli mənasında işlənir) kimi Fərəc Zəncani adlı bir nəfərdən söz açır. Müəllif bu şəxsin milliyyətindən danışmır, amma iranlı təsəvvüfçülərin ən böyüyü olduğunu deyir. Fərəc Zəncaninin Azərbaycan türkü, eyni zamanda Nizami Gəncəvinin müəllimi olması haqda məlumatlar da var. Bu fikirdə olanlardan biri də məşhur Dövlətşah Səmərqəndidir. Nizami Gəncəvinin əxilər təşkilatı ilə əlaqəsi haqqında isə araşdırmaçılarımız yazıb.

Fütüvvət şüarlarından biri də «bəylər qapısına getməmək» idi. Ona görə təşkilat üzvləri daim siyasilərdən uzaq olardılar. Nizami Gəncəvinin nə qədər dəvət olunsa da, saraya getmədiyi bəllidir. Adətən, dövlət adamlarının təşəbbüsü ilə olan görüşlər isə ya təkyələrdə (zaviyələrdə), ya da ən yaxşı halda neytral bir yerdə keçirilərdi. Nizami Gəncəvinin Qızıl Arslanla görüşünün sarayda yox, Gəncənin otuz ağaclığında baş tutmasının da bununla bağlı olduğunu güman etmək olar.

İranın şimalı və Xorasan tərəflərdə yaranan fəta tipi cavanmərdlik adlanırdı. Keykavus öz «Qabusnamə»sinin bir fəslində bu məsələdən bəhs edir. Onun fikrincə, bütün insanlarda ağıl, doğruluq və igidlik sifətləri var. Amma hər kəsdə bu gözəl sifətlərdən eyni dərəcədə olmur. «Xalqın bir qismi güclü bədənə, bir qismi bədənə və cana, bir qismi bədənə, cana və duyğuya, bir qismi isə həm bədənə, həm cana, həm duyğuya və həm də mənaya məzhər olur.» Bədəni daha çox inkişaf etdirən ayyarlar, sipahilər və bazarçılardır ki, müəllif bunlara cavanmərd adını verir. Əyyarların ən cavanmərdi igid, səbirli, sözündə duran, namuslu, heç kəsə zərər verməyən, əsirlərə əl uzatmayan, çarəsizlərə ehsan edən, pis işdən çəkinən, bəlanı səbirlə qəbul edən olurmuş. «Qabusnamə»də təsvir edilən cavanmərdlər fütüvət əhli ilə eynidir. Əbdülbaqi Gölpınarlıya görə, fütüvvət əhlinin geyimi, hətta təsəvvüf əhlinin xirqəsi belə zərdüştilikdən keçmiş və islamlaşmışdır.

Fütüvvət bütün cəmiyyəti əhatə edəcək bir təşkilatlanmaya malik idi. Cəmiyyət yeddi sosial təbəqəyə bölünürdü: dövlət adamları, üləmalar, əhli-füqəra (mütəsəvviflər), mal və mülk sahibləri, əkinçilər, tacirlər, əsnaf və sənətkarlar. Hər bir sosial zümrədə üç mərtəbəli bir təşkilatlanma icra edilirdi: igid, əxi, şeyx. Bu üç mərtəbənin də üç pilləsi vardı: İgidlikdə əhbab, nim-tarik, müfrədi; əxilikdə başarış, naqib, naqibün-nüqəba; şeyxlikdə xəlifə, şeyx, şeyxüş-şüyux. Beləliklə, fütüvvətdə ilk pillə əhbab, son pillə isə şeyxüş-şüyuxdur. Bir pillədən digərinə keçiddə «xidmət», «ləyaqət» və «icazət» olmaq üzrə üç əsas gərək olurdu. Deyildiyi kimi, fütüvvət müxtəlif sənətdən olan həmkarları bir yerə toplayırdı. Çoxyönlü bir təşkilat olduğundan onu kimi təriqət, kimilərsə əsnaf təşkilatı adlandırıb. Əxlaqi dəyərlərə çox üstünlük verdiklərindən təriqət sayanlar daha çox olub.

Təşkilata ruh verən düşüncə sistemi din və təsəvvüf idi. Fütüvət yeni bir əxlaq icad etməmişdi, mənsublarına islam əxlaqını təlqin edirdi. Eyni zamanda insanları çalışmağa, əməyə dəvət edirdi. Bunu qəbul etməyən fütüvvətçi ola bilməzdi: «Əxiyə bir sənət gərəkdir, məşğul ola. Əgər peşəsi yoxdursa, ona fütüvvət əhli deyilməz» deyərdilər. Çünki fütüvvət əhli insanlara xidmət edən, nəticədə insanların və Allahın rizasını qazanan adam deməkdir. Fütüvvətçilərin kredosu belə idi: «Hər kəsin bir sənəti olmalıdır. Əl əməyi ilə qazanılandan halal bir qazanc yoxdur. Ar ediləcək bir sənət yoxdur. Ən böyük ar sənəti olmamaqdır. Peyğəmbərlərin hamısının sənəti olub. Adəm əkinçi, dəmirçi, İdris dərzi, Nuh gəmiçi, İbrahim baqqal, Musa çoban və s.» Bir sənət sahibi olma tələbi hansı zümrəyə daxil olmasından asılı olmayaraq hamıya şamil edilirdi. Nağıllarımizdakı bir sıra süjetlərdə bunun izinə rast gəlirik. Məsələn, nağıllarımızın birində Şah Abbasın bir qıza evlənmək istəməsindən bəhs olunur. Ona şah olsa belə, bir sənət sahibi olmadığına görə qızı verə bilməyəcəklərini söyləyirlər. Şah yalnız xalçaçılıq sənətinə yiyələndikdən sonra arzusuna çata bilir. Orta əsr müəllifləri belə bir hadisənin Qazi Osmanla bağlı həqiqətən baş verdiyini yazırlar. Şeyx Ədəbalının qızına aşiq olan Qazi Osman onunla qohum olub eyni zamanda əxilərin nüfuzundan yaralanmaq istəyir. Şeyx ona bir sənət öyrənmək şərti qoyur. Qazi Osman bəy yalnız ayaqqabı tikməyi öyrənəndən sonra arzusuna çatır. (Mehmet Öndər, «Tariximizdə əxilik gələnəkləri və əsnaf loncaları»)

Amma elə sənətlər vardı ki, onların sahibləri fütüvvət üzvü ola bilməzdi və ya seçmə yolu ilə, istisnalarla alınardılar. Məsələn, münəccimlər bütün işləri yalan üzərində qurulduğuna görə fütüvvətə yaxın buraxılmırdılar. Dəllallar da arzuolunmaz sayılırdı. Çünki onlar fütüvvət şərtlərindən olan «vəfa»ya sadiq deyillər. Alış-veriş zamanı xalqın yox, mal sahibinin mənafeyini qoruyurlar. Dostluqları mənfəətə görədir. Qəssablar işləri qan tökmək olduğuna qəbul edilməzdilər. Bəzi istisnalar da olurdu. Hər qırx heyvan kəsəndən sonra bir qurban kəsən, min heyvan kəsəndən sonra isə bir köləni azad edən qəssabların fütüvvəyə qəbul edilmələri haqda məlumat da var. Ovçular tələ qurmaq, tor qürmaq məşğuliyyəti səbəbindən, möhtəkirlər qıtlıqdan istifadə edib pul qazandıqları üçün qəbul edilmirdilər. Bundan başqa, peşəsindən asılı olmayaraq bütün spirtli içki içənlər, pis nəzərlilər (naməhrəmə pis nəzərlə baxanlar), qeybətçilər, paxıllar, böhtançılar, oğrular və cahillər də sənətindən asılı olmayaraq təşkilata üzv ola biləmzdi.

Səlcuqilər dövründə meydana çıxan fütüvvə təşkilatı siyasilər də daxil hamının hesablaşdığı bir avtoritet idi. Onlar zaviyələrə (təkyələrə) çəkilib sənətləri ilə məşğul olur, dövlət üçün bir təhlükə olduğu zaman isə silaha sarılırdılar. Tarixçilər monqollar Qeysəri şəhərini mühasirəyə alanda əxilərin onlarla ciddi döyüşlərə girməsi haqda məlumat verirlər. Əxilər əsnafı toplayıb monqollara basqın etmişlər. Ərciyəz dağı ətəyindəki Battal məscidi ətrafında yalnız bir erməninin monqollara casusluq etməsi nəticəsində şəhəri qorumaq planı pozulmuşdu. (Osman Turan. «Səlcuqilər zamanında Türkiyə», səh. 440-441.) Səlcuqilər dövründə dövlətin gəlir gətirməyən sahələrdə olan problemlərini də fütüvvət əhli pulsuz olaraq həll edirdi: təhsil, asayiş, hərbi kataklizmlər zamanı sabitlik yaratmaq işini onlar həyata keçirirdilər. Qazi Osmanın oğlu Orxan Qazinin ölümündən sonra Ankarada qarışıqlıqlar başlayanda əxilər hakimiyyəti götürmüş və I Murada təhvil vermişdilər. Sultan I Murad yeniçərilərin ilk nüvəsini fütüvvətçilərin yardımı ilə yaratmışcı. Ona görə ilk yeniçəri qiyafəsi də fütüvətçi qiyafəsi idi. Sonralar hakimiyyətdə türk olmayanların Fuat Köprlünün təbiri ilə desək, «atsız və soysuzların» çoxalması nəticəsində və imperiya maraqlarının önə çəkilməsi, mərkəzi hakimiyyəti möhkəmlətmək üçün görülən bir sıra tədbirlər nəticəsində təşkilatda zəifləmə meylləri özünü göstərirdi.

Səlcuqilər dövründə olduğu kimi, Osmanlı imperatorluğu dövründə də siyasi hakimiyyət problemlərlə üzləşdikdə fütüvvət əhlindən kömək istəyərdi. Əxilər qurduqları kəndlərə öz adlarını verir, əl əməkləri ilə dağ başında yer açır, bağ-bağça salır, zaviyələrdə padşahları qəbul edərdilər (Ömər Lütfi Barkan, «Kolonizator türk dərvişləri» səh. 20-21). On beşinci əsrdən etibarən dövlət orqanları ilə birgə işləməyə başlayandan fütüvvələrin düzəni pozulur, güclü mərkəziyyətə malik imperatorluq qurulması işində əxilərin iştirakı təşkilatı rəxnəyə salır və pozulmalar başlayır. Bu vaxtlar yaradılan fütüvvənamələr də bu ehtiyacdan yaranmışdı. Fütüvvətin qayda və qanunları – ədəb və ərkanı xatırladılır, sanki həyəcan təbili çalınırdı. Hakimiyyətdə yer alan təşkilat içinə haram qatılmış bir halal kimi dağılmağa başladı.