“Fələk” sözü ərəbcə göy deməkdir. Quranda bu söz iki yerdə keçir: “Göyü tavan elədik, düşməyə qoymarıq onu. Onlarsa görmək belə istəmirlər göydəki ayələri [günəşi, ayı, ulduzları], Gecəni, gündüzü, günəşi, ayı yaradan Odur. Fələyin çərxi ilə bir fırlanaraq üzür bunların hamısı” (Ənbiya 32-33); “Aya çatıb yetişə bilməz günəş. Gündüzü də ötüb keçə bilməz gecə. Fələyin çarxı ilə üzür bunların hamısı” (Yasin 40). Quran dilinin böyük bilicisi Rağib İsfahani “fələk” sözünü ulduzların cərəyən etdikləri yer (orbit) kimi izah edib. Göründüyü kimi, hər iki ayədə “fələk” astronomik anlayış kimi verilir.

Amma dilimizdə bu söz daha çox başqa mənalarda işlədilir. Xüsusən şifahi və bir sıra yazılı ədəbiyyat nümunəllərində fələk dünya, qədər, tale, zaman kimi mənalarda işlənilib. O, bir şikayət obyektidir. Onu qınayır, qarğayır, ondan narazılıq ifadə edirlər. Çünki hesab edilir ki, o, zalım, qəddar, hiyləgər və etibarsızdır. Bir çoxlarına divan tutur, aman vermir. Aşiqi sevgilisindən ayırır, möhnətlərə salır, məqsədinə çatmaqda olan insanların taleyini alt-üst edir. Bu cür yanaşma, təbii ki, əski inanclarla bağlıdır. Qədim Misirdə, Babilistanda, Assuriyada ulduzların insan taleyinə birbaşa təsir etməsi inancı çox güclü olub. Mənbələr məlumat verir ki, əski zamanlarda kahinlər istər ayrı-ayrı şəxslərin, istərsə də bütöv xalqların taleyinə ulduzların, onların səmadakı mövqeyinin təsiri olduğunu iddia edirdilər. O cümlədən, ulduzların vəziyyətinə baxıb taleyi müəyyən etmək kimi müstəsna qabiliyyətə malik olduqlarına xalqı inandırmağa çalışırdılar. Bir sıra müəlliflər hesab edir ki, zərdüştilikdəki astrolatriyanın (ulduzlara sitayiş) müxtəlif dinlərdəki astrologiya ilə bağlı qənaətlərə böyük təsiri olub. Zərdüştiliyə görə, göy daha əskilərdə - şər ruh Əhrimən tərəfindən ləkələnənə qədər bütün göy cisimləri öz orbitində doğru-düzgün hərəkət edib və insanlara heç bir xətəri yetişməyib. Dünyada şər yaranandan sonra səma cisimləri orbitini dəyişib. Nəticədə onların hərəkəti bir sıra hallarda insanlara ziyan verməyə başlayıb. “Fələyin çərxi” deyiləndə də ehtimal ki, məhz bu orbitdən sapmalar nəzərdə tutulur. Sonralar bu tip inanclar Qərbə də keçib. Ptolomeyin (87-165) astroloji görüşləri, xüsusən onun “Tetrabiblis” (“Dörd kitab”) deyilən kitabı məhz bu istiqamətdə qənaətlərdən ibarətdir. Bu əsər 9-cu əsrdə ərəbcəyə tərcümə edilib. Ptolomey planetlərin vəziyyətinin və keyfiyyətinin təkcə təbiətə yox, insan taleyinə də təsirini izaha çalışır, astroloqların bir sıra yanlış proqnozlarını etiraf etsə də, astrologiyanın əsas prinsiplərini müdafiə edirdi. Amma hər halda Qədim Yunanıstan və Romada astrologiyaya maraq az olub. Buna səbəb astroloqların bir sıra uğursuz proqnozları idi. O vaxtın məşhur sərkərdələri Pompey, Krass və Yuli Sezar barədə ulduz falı ilə verilən öncəgörmələr uğursuz olub. Astroloqlar onların hər üçünün uzun ömürlü olacağını, lap qoca yaşlarında öz evlərində əcəlləri ilə vəfat edəcəklərini söyləyiblər. Amma eyni dövrdə yaşamış bu üç sərkərdənin heç biri öz əcəli ilə ölməyib. Onlar qətlə yetirilib, özü də orta yaşlarda. Qney Pompey (e.ə. 106-48) 58 yaşında döyüşdə öldürülüb və kəsilmiş başı Sezara ərmağan aparılıb, Krass (e.ə. 115-53) 62 yaşında Asiyaya hücum zamanı məğlub olub və deyilənə görə, edam zamanı boğazına əridilmiş qızıl töküblər. Qay Yili Sezar (e.ə. 100-44) 56 yaşında məlum su-qəsd zamanı öldürülüb.
Amma ibtidai dinlərdən, mifologiya və əfsanələrdən keçib xalq arasında yaşayan bu təsəvvürlər yaşarılığını itirməyib. Üstəlik, təkcə kütlə səviyyəsində yaşamayıb, elita arasında da geniş yayılıb. Xalqlar dini mənsubiyyətini dəyişəndən sonra da fələk qarğış obyekti kimi mənfi imicində qalıb, nəsildən-nəsilə bu inanc ötürülüb. XV əsr fats ədəbiyyatının böyük klassiki Əbdürrəhman Caminin “Yüsif və Züleyxa” poeması bu cəhətdən xarakterikdir. Kitabın sonunda “Fələkdən şikayət” adlı bölmədə fələk insanları udmağa hazır olan qıvrılıb yatan bir əjdahaya bənzədilir. O hər kəsə yara vurub, heç kəs onun əlindən xilas ola bilmir. Şair “fələk” deyəndə ulduzları nəzərdə tutur:
Sanma ki hər ulduz birər çıraqdır,
Mərdlərin köksünə vurulan dağdır...
Fələyin işinə diqqət et bir az,
Bu qədər zülm edər, əsla yorulmaz.
Bu cəhətdən xalqımız arasında yaşayan qənaətlər də istisna təşkil etmir. İndinin özündə bir sıra atalar sözlərimizdə fələk haqda fikirlər çox neqativdir. “Sən saydığını say, gör fələk nə sayır”, “Fələyə bel bağlama, fələk quyu qazandır”. “Fələyin qaydasıdır, dağı çəkər dağ üstdən” kimi atalar sözləri bu qəbildəndir. Bundan başqa, dilimizdə işi yaxşı gedən insan haqqında “fələyə kələk deyir” ifadəsi işlənir. Xoş vaxt keçirmək mənasında "fələkdən kam almaq"; talesiz mənasında "fələkzədə"; ümidsiz anlamında "fələkdən küsən", ağır hadisə ilə üzləşmək mənasında "fələyi silləsini yemək" kimi ifadələr də dilimizdə yer alır.
Yazılı ədəbiyyatda fələyə münasibət də birmənalı deyil. Məsələn, Nizami Gəncəvi “Leyli və Məcnun”da Məcnunun ulduzlara şikayətindən bəhs edilir. Səhralara düşən bəxtsiz qəhrəman bürcləri, ulduzları bir-bir sadalayır, onların insanlar arasında yayılmış vəsflərini deyir, yardım istəyir. Məcnun ənənəyə uyğun olaraq, Zöhrəni (Venera) “səadət bəxtini işıqlandıran”, “xoşbəxtlik yolunun məşəli” adlandırır. Sonra üzünü Müştəriyə (Yupiter) tutub ondan “qara taleyni üstündən götürməyi” xahiş edir. Nəhayət, Allaha müraciət edir:
Gördü ki, buxardan olan ulduzlar,
Qaçışıb bir yerdə tutmayır qərar...
Bildi ki, xəyalın səfası çoxdur,
Amma ki dərdinə dəvası yoxdur.
Üz tutub yalvardı aşiq bir daha,
Hər dərdin çarəsi böyük Allaha...
Buradan görünür ki, Məcnunun ulduzlarla söhbəti onun iman zəifliyi ilə bağlı deyil. O, gerçək yardımçının Allah olduğunun yaxşı fərqindədir, sadəcə, dərdini onlara danışıb yüngülləşmək istəyir. Bu mövqenin arxasında böyük Nizaminin aydın və bərraq dini təsəvvürləri durur. Füzulinin “Leyli və Məcnun”unda da Məcnun əvvəlcə ulduzlara yalvarır, amma sonra onlardan yardım olmadığını deyib Allahdan kömək istəyir. Burada Füzuli Nizaminin yanaşmasından kənara çıxmayıb. Amma elə həmin əsərdə Leyinin dilindən deyilən qəzəldə fələk neqativ hadisələrin baiskarı kimi verilir:

Fələk ayırdı məni cövr ilə cananımdan,
Həzər etməzmi əcəb naləvü əfğanımdan?

Oda yandırmasa gər şölə ilə nöh fələki,
Nə bitər atəşi-ahi-dilisuzanımdan?
(Fələk zülm ilə məni cananımdan ayırdı. Əcəba, nalə və əfqanımdan cana doymadımı? Əgər şöləsi ilə göyün doqquz qatını yandırmasa, mənim yanan ahımın odunun nə faydası?)

Və ya yenə Leylinin dilindən eşidirik:

Xilafi-rəyim ilə, ey fələk, mədar etdin,
Məni gül istər ikən mübtəlayi-xar etdin.

Müruri-ömrdə bir dönmədin muradimlə
Dönə-dənə mənə zülm etməyi şüar etdin!
(Ey fələk, istəyimin əksinə dövran etdin. Mən gül istəyirdim, sən məni tikana yetirdin. Bu ömrüm boyu bir an belə istəyimlə fırlanmadın. Dönə-dönə mənə zülm etməyi şüar etdin). Hər iki örnəkdə fələk qəddar və baiskar kimi verilir. Burada diqqəti çəkən əsas məqam isə istəyə uyğun yox, əks istiqamətdə fırlanmaq məsələsidir. Yəni insanların taleyinin fələyin bu dönmələrindən asılı olması düşüncəsi burada aşkar görünür. “Dönmədin muradimlə” ifadəsindən o görünür ki, uğur və ya uğursuzluq fələyin məhz dönüşü ilə bağlıdır.
Bu cür şikayətlərə Füzulinin başqa şeirlərində də rast gəlinir:

Dust bipərva, fələk birəhm, dövran bisükun....
Dərd çox, həmdərd yox, düşmən qəvi, tale zəbun.

Ehtimal etmək olar ki, Füzuli burada fələyi gerçək fail kimi qəbul etməyib. Sadəcə, gerçəkliyin xoşagəlməz olduğunu dilə gətirir, insanların Allah yolundan sapmalarından, gedişatdan narazılıq ifadə edib.
Fələkdən bu cür şikayətlər 20-ci əsrə kimi gəlib çıxır. M.Ə.Sabirin məşhur bəhri-təvillərindən biri “Ey fələk, zülmün əyandır, bu necə dövri-zamandır...” sözləri ilə başlayır. Onun “Bu çərxi-fələk tərsinə dövran edir indi” misrası ilə başlayan şeiri də yetərincə məşhurdur. Bu ədəbi nümunələrdə də fələk haqda ənənəvi təsəvvürlərin ifadəsini görürük.
Bəs Quran bu barədə nə deyir? Dinimizə görə, ulduzlar da onların orbitləri (çərxi-fələk) üzrə hərəkəti də, insanlara təsiri də heç zaman Allahın iradəsindən kənara çıxa bilməz. Qurandan öyrənirik ki, mükəlləf varlıqlardan (insan, cin və s.) fərqli olaraq astronomik obyektlər, canlı və cansız təbiət yalnız Ona baş əyir, onu təsbih edir, əmrlərini sözsüz yerinə yetirirlər: “Ulduzlar, ağaclar baş əyər Ona” (Rəhman 6); “Sonra göyə yönəldi. Dumandı, buxardı göy. Göyə, Yerə «Gəlin Mənim buyruğuma könüllü ya könülsüz» dedi. «Könüllü gəldik» dedilər” (Fussılət, 11). Allahdan xəbərsiz və ya icazəsiz onların insanlara xeyir və ya şər yetirməsi mümkün deyil: “Onun xəbəri olmadan bir yarpaq belə düşməz” (Ənam 59). Qurana görə, Allahın iradəsi olmadan heç kəs ziyan çəkməz, heç kəs uğura uğramaz. İnsanların üzləşdiyi arzuedilməzliklər ya onların əməllərinin nəticəsi, ya da imtahan ünsürüdür. Eləcə də əldə edilən uğurlar, insanı məmnun edən nəticələr də səma cisimlərinin yox, Allahın iradəsi ilədir.
Quranda səma cisimlərinə sitayiş edənlər barədə məlumat da var. Cahiliyyə ərəblərinin bir qisminin Şira adlı ulduza tapındığını Quran bizə xəbər verir: “Şübhəsiz, Şira ulduzunun da Rəbbi Odur” (Nəcm 49). Məşhur türk təfsirçi Həmdi Yazıra görə, cahiliyyə dövründə Himyer ve Huzaa qəbilələri onlara tapınar, ən parlaq ulduzlardan olan Şira doğan zaman qeybə dair sözlər söyləyərmişlər. Həmin ulduzun Sirius olduğu güman edilir. Yuxarıdakı ayədə vurğulanan odur ki, insanların taleyi üzərində hər hansı göy cisminin hökm sahibi olması qənaəti yanlışdır. Çünki onların da Rəbbi Allahdır. Elə həmin surədə bir neçə ayə əvvəldə insanların taleyi üzərində ulduzların yox, Allahın hökm sahibi olduğu açıq şəkildə vurğulanır: “Şübhəsiz, güldürən də Odur, ağladan da O. Öldürən də Odur, dirildən də O” (Nəcm 43-44). Yəni insanların taleyinə ulduzların həlledici təsirindən danışmaq batil bir inancdır. Allahın iradəsindən kənar improvizasiyalar istisna olunur.
Amma yuxarıdakı örnəklərdən gördüyümüz kimi, fələk hələ də insanlar arasında alternativ güc qaynağı kimi qəbul edilir, bu səbəbdən qarğışa məruz qalır.
Bu xüsusda təsəvvüf mənsublarının qənaəti də, məncə, bir qədər maraqlıdır. İnsan həyatda bir çox arzuedilməz hallarla, fəlakət və çətinliklərlə üzləşə bilər. Bu zaman fələyi qarğamaq yanlışdır. İrfan əhli bunları hər zaman gülər üzlə qarşılamağın doğru olduğuna inanıb. Çünki onların hamısı Allahın iradəsi ilədir. Məhz bu mənada Mövlana “Məsnəvi”də “Qəhrin də lütfün kimi xoş...” deyir.
Yenə həmin əsərdə Mövlana başqa bir yerdə “Onun qəhri yoxdu ki... O başdan-başa lütfdür, sən onu qəhr sandın” yazır.
Elə bu müstəvidən baxanda da “fələyin cövrü” kimi ifadələr çox bəsit və hətta imansız görünür. Allahdan gəlib Allaha gedən bir ruhun yolçuluğuna mane olan nə varsa, hamısı insan əlinin məhsulu və ya imtahan ünsürüdür. Fələyi Allahın iradəsi və nəzarəti xaricində olan bir güc, arzuedilməz peripetiyaların qaynağı və ya Allahın etina etmədiyi, insanlara bir qayda olaraq sitəm edən bir proses kimi götürmək isə imanı ciddi şəkildə zədələyə bilər.