Bütün səmavi dinlərdə ölüm insanın absolyut sonu kimi yox, dünyasını dəyişməsi şəklində düşünülür. Və bu yolçuluqda ölüm mələyinin öz yeri var. İnsanlar bu dünyadan gedəndə onların canı bədənindən ayrılmalı, bədən burda qalmalı, can isə lazımi ünvana çatdırılmalıdır. Bu vəzifəni ölüm mələyi (mələkləri) həyata keçirir. Əhali arasında ona Əzrail deyilir. «Əzrail» sözünün ibranicə olması ehtimal olunur. Quranda onun adı çəkilmir. Xalq arasında bir sıra başqa məsələlərdə olduğu kimi, ölüm mələyi ilə bağlı təsəvvürlərdə də «israilliyaat»dan (yəhudi rəvayətlərindən) izlər var.

İudaizmdə

Əhdi-ətiqdə ölüm Allahın göndərdiyi bir mələyin fəaliyyəti kimi göstərilir. Rəbbin mələyinin insanları öldürmək vəzifəsi aldığı barədə burada məlumatlar var. Yəhudilikdə ölüm mələyinin vaxt cəhətdən yaradılışın əvvəlindən xəlq edildiyi, məkanlarının isə göylər olduğu düşünülür. Deyirlər ki, bu mələyin on iki qanadı olur və ölüm zamanı qılıncını çəkib canı alınacaq şəxsin başının üstünə gəlir. Əzrail hamınınmı canını alır? Yəhudi ənənəsində deyilir ki, yox. Məsələn, Musa peyğəmbərin ruhunu Əzrayıl almayıb, Musa etiraz edib və Allah taala özü alıb.

İudaizmdə Əzraili yerlə göy arasında duran nəhəng mələk kimi təsəvvür edirlər. Onun əlində qılınc var. Folklorda isə o çoxlu gözü olan varlıq şəkildə təsvir edilir. Yəni gözün hərəsi ilə bir adamı izləyir. Heç kəs gözündən yayına bilməz. Əlində dəryaz olan biçinçi kimi də təsvir olunur. Başqa bir variantda ölümə məhkum olunanların ağzına zəhər damcıladan şəkildə verilir. Onun şəklini dəyişə bildiyinə inanılır, guya o, can alan zaman insanın gözünə cinayətkar, dilənçi, səyyar xırdavatçı, sərsəri kimi görünür. Yuxarıda deyildiyi kimi, yəhudilər Əzraildən qurtulmağın bəzən mümkünlüyünə inanırlar. Musa peyğəmbər örnəyi kimi. Bundan başqa, yəhudi ənənələrində Əzraildən dua, yaxşı əməllə qorunmağın mümkünlüyü inancı da var. Yəni bu yolla ölümü təxirə salmaq olar. Eyni zamanda, hesab olunur ki, onu bəzən məğlub da etmək olar. Və ya ad dəyişməklə onu aldatmaq da olar.

«Kitabi-Dədə Qorqud»da

«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında Əzrailin obraz kimi iştirak edir. «Duxa qoca oğlu Dəli Domrulun boyu»nda. Tikdiyi körpünün yanında ağlaşma görən qəhrəman adamlardan: «İgidinizi kim öldürdü?» deyə soruşur. Ona cavab verirlər: «Allah taaladan buyruq oldu, al qanadlı Əzrail onun canını aldı». Burda maraq doğuran odur ki, israiliyyatdakından fərqli olaraq, burada inanclı adamlar Əzrailin Allahın iradəsini həyata keçirdiyinin fərqindədirlər. İsrailiyyatda yuxarıda bəhs edildiyi kimi, Əzailə müqavimət barədə inanclar da var. Dəli Domrul da bu fikirdədir. Ona görə deyir: «Ya Qadir Allah, birliyin, varlığın xatirinə, Əzraili mənim gözümə göstər, vuruşum, güləşim, döyüşüm, yaxşı igidlərin canını almasın» deyir. Sonra bu söz Allah taalanın xoşuna gəlmədiyindən Əzraili göndərir ki, gedib Dəli Domrulun canını alsın. Dəli Domrul yeyib-içərkən Əzrail onun gözünə görünür. Onu nə qapıçı, nə də gözətçi görür. Onu görəndə Dəli Domrulun isə görən gözü görməz, tutan əli tutmaz olur. Dünya-aləm gözlərində qaralır və aralarında belə bir söhbət olur.

Dəli Domrul: «Vay, nə heybətli qocasan? Qapıçılar səni görmədi, gözətçilər də duymadı. Görən gözüm qaraldı, tutan əlim yoruldu. Canıma titrətmə düşdü. Qızıl qədəh əlimdən yerə düşdü. Ağzım dondu buz kimi, sümüklərim ovuldu duz kimi. Ağ saqqallı ay qoca, gözləri domba qoca, Vay, nə qorxunc qocasan, de mənə!

Əzrail isə deyir: «Ədə, dəli əbləh! Gözümün dombalığını nə bəyənmirsən? Göyçək gözlü qızların-gəlinlərin canını çox almışam. Saqqalımın ağlığını nə bəyənmirsən? Ağsaqqal, qarasaqqal igidlərin canını çox almışam! Saqqalımın ağardığının mənası budur!» Başqa bir informasiya Dəli Domrul qılınc çəkib Əzrailin üstünə cumanda onun göyərçin olub uçmasıdır. Nəhayət, yalnız icraçı olduğunu Əzrail özü də deyir Dəli Domrula. Onu yıxıb sinəsinə qonanda və Dəli Domrul aman istəyəndə: «Ay dəli axmaq, mənə nə yalvarırsan? Allah-taalaya yalvar, Mənim əlimdə nə var? Mən buyruq quluyam» - deyir.
Yuxarıda gördüyümüz kimi, bu barədə Dəli Domrulu adamlar xəbərdar etmişdilər.

Təsəvvürümüzdəki Əzrail

İslam əsatirində Əzrayılın ölüm mələyi vəzifəsinə təyinatı haqda belə deyilir. «Allah Adəmi yaratmaq üçün Cəbrayıl, İsrafil, Mikayıl və Əzrayılı yerə göndərir ki, Adəmi yaratmaq üçün gil gətirsinlər. Əvvəlki üç mələk möhkəm olduğuna görə Yerdən gil qopara bilmirlər. Əzrayıl isə gili dartıb qoparır. Belə sərtliyinə görə Allah ona can almaq məsələsini tapşırır». Qeyd edək ki, bu rəvayət Cəlaləddin Ruminin «Məsnəvi»sində geniş şəkildə verilib. Qısaca xülasə etsək, Cəbrail torpaq götürmək istəyəndə tropaq dilə gəlib yalvarmağa başlayır: «Məndən yaradılacaq insan təhlükələrə uğrayacaq… Tanrıya and verirəm, torpağı alma». Cəbrail yumşalır və liboş qayıdır. Mikail və İsrafil də əiboş qayıdır. Amma Əzrail torpağın yalvarışların dinləyəndən sonra ona deyir: «Sənin yalvarışlarından ürəyim qanla doldu. Mən mərhəmətsiz deyiləm, hətta o üç təmiz mələkdən daha mərhəmətliyəm. Fəqət Tanrının qəhri iki aləmin də helmindən yaxşıdır. Onun qəhrində lütflər gizlidir. Qulağım onun sözündən başqa bir söz eşitməz..» («Məsnəvi», 1-ci cild, 1556-1710-cu misralar).

Azərbaycanda din məişət səviyyəsində yaşadığından bu gün Əzrail haqqında olan bilgilər də azdır, üstəlik insanlarda bu ad təşviş doğurduğundan bir çox hallarda ölüm şər kimi qavranılır və Əzrail də az qala onun səbəbi kimi düşünülür. Eyni zamanda, qorxunu xəfiflətmək üçün lətifələrin obrazına çevrilir. Məsələn, birisinə deyirlər ki, Əzaril uşaq paylayır. O belə cavab verir: «Öz uşağımı almasın, payı mənə lazım deyil». Bu məsəl adətən, pis adamlar haqqıqda danışılır. Başqa bir lətifədə deyilir ki, bir qadının əri ölübmüş və o təzədən ailə qurubmuş. Bununla bağlı deyrmiş: «Əzrailin pisliyi özünə qaldı. Təzə ərim əvvəlkindən də yaxşıdır». Üçüncü bir rəvayət isə Əzarildən qaçmaqla bağlıdır və bunun mümkünsüzlüyünə işarə edir. Yenə yumoristik tonda. Bir qoca kişinin ölüm vaxtı yaxınlaşıbmış. Bir gün görür ki, Əzaril gəlir. Onu aldatmaq üçün əlinə içində süd olan uşaq butulkası götürüb əmməyə başlayır. Yəni guya uşaqdır. Əzrail gəlib soruşur: «Nə edirsən?» Kişi uşaq dili ilə deyir: «Nəm-nəm yeyirəm». Əzrail deyir: «nəm-nəmivi ye, sonra dayı səni aparcaq laylay edəcək, yatacaqsan».

Quranda

Qurani-Kərimdə düşünən, idrak sahibi olan varlıqlar sırasında insan və cinlərlə yanaşı mələklərin də adı çəkilir. Onlar gözə görünmür. Göydə olur və uça bilirlər. Mələklər Allahın elçiləri və xidmətçiləridirlər. Cinsləri yoxdur.Mələklər Uca Tanrının buyruğundadırlar və hər zaman Allaha həmd oxuyarlar. Mələklər Allaha sözsüz itaət edirlər. Bunların içərisində dördü var ki, Allaha daha yaxın olduqları üçün bunlara «müqərribun» (yaxın olanlar) adı verilib. Bunlar Cəbrayıl, Mikayıl, İsrafil və Əzrayıldir. Əzrail «yaxın olan»lardan üçüncüdür. O, Quranda «ölüm mələyi» (mələkül-mövt) adlandırılır: «De ki, «Canınızı almağa vəkil edilən o ölüm mələyi gəlib sizi vəfat etdirər, sonra da Rəbbinizin dərgahına dönərsiz» (Səcdə 11).

Bu surədə ölüm mələyindən tək kəmiyyətdə bəhs olunsa da, o biri surələrdə cəm şəklində işlənir: «Görəydin can verən zaman necə əziyyət çəkir kafir olan kimsələr. Önündən, arxasından mələklər onları vuraraq deyirlər: «Dadın yanğın əzabını» (Ənfəl 50). Quranda onlardan «elçilərimiz» deyə də bəhs edilir: «Bəndələrinin üstündə yeganə hakim Odur. Sizi qoruyanları [mələkələri] göndərir O. Birinizi haqlayarkən ölüm, ondan can alır elçilərimiz, heç nəyi gözündən qaçırmaz onlar» (Ənam, 61).
Bundan başqa, Nəhl surəsində deyilir ki, ölüm mələkləri yaxşıların canını almağa gələndə salam verirlər: «Yaxşıların canlarını almağa gələn zaman «Salam olsun sizə, gördüyünüz işlərə qarşılıq olaraq girin cənnətə!» deyər mələklər» (Nəhl, 32).
Onların pis insanlara qarşı rəftarları isə bir başqadır: «Canlarını almağa gələn zaman mələklər, üzlərinə, kürəklərinə vuran zaman onların, necə olar halları?» (Məhəmməd, 27). Nisa surəsində də belə münasibətdən danışılır: «Özlərinə zülm eləyən kimsələrə «Vəziyyətiniz necə idi» deyəndə mələklər canlarını almağa gələn zaman, «Biz yer üzündə zavallı kimsələrdik» dedilər. «Bəs geniş deyildimi Allahın ərzi, barı bir hicrət edəydiniz» dedi mələklər. Cəhənnəmdir onların sığınacağı. Pisdən də pis yerdir ora!» (Nisa, 97).

Dinimizə görə, canları alan əslində Allahdır. Əzrail yalnız icraçıdır. Allah taala hər zaman hər yerdə hazırdır və ağıla gəlməz çox işləri eyni zamanda edə bilər. Milyardlarla varlığı eyni anda var və ya yox edə bilər. Bir radiostansiyadan bir siqnal eyni zamanda yüz minlərlə radioqəbulediciyə çatdığı kimi, ölüm əmri də lazım gələn anda zamanı gəlmiş ünvanlara çatır.