Bəllidir ki, ilahi vəhylərdə o dünya ilə bağlı təsvirlərdə maddi, insana tanış olan əşya, predmet və sairənin təsvirləri var. Bunun insanlarda təsəvvür yaratmaq üçün olduğu şəksizdir. Tutaq ki, əncir, nar, xurma, banan cənnət təsvirlərində yer alır. Bizim üçün qeyb olan o məkanda bu gözəl nemətlərin özü də ola bilər, prototipi də. Nədən? Əgər onların özü yoxdusa, nədən bu təsvirlər var?

Gəlin, bu dünyagörüşü ilə zaman üzrə bir neçə əsr əvvələ qayıdaq və indiki zamana aid lap sadə bir şeyə ad qoyaq. Beş əsr bundan əvvələ getmişiksə, biz hart diski, mp3-ü necə izah edərdik. Dövrə aid hansısa əşyalarla analogiya aparmaqla, deyilmi? Elə olanda əgər söhbət qeybdən gedirsə, oranın yaxşı olmasını bildirmək üçün mövcud lüks anlayışlarından istifadə olunmalı deyilmi: yaşıllıqlar, xurmalıqlar, çadırlar, iri gözlü bəmbəyaz yumurta kimi taylar...»

NİSYƏ YOXDUR

Zaman saatının daim hərəkətdə olduğu dünyada ölümsüzlük arzu etmək böyük yanlışdır. Başlanğıcı olan hər bir varlığın sonu da olduğu şübhəsizdir. Amma ölümü həzm etmək də o qədər asan deyil. Cəlaləddin Rumi yazır: «Adamlar gördüyü nəqd dünyanı görmədiyi ilə dəyişmək istəmir». Böyük mütəfəkkir bir müqayisə də aparır. Ana bətnindəki uşaq üçün ana bətni kənar «dünya» - qeyb kimi bir şeydir. Amma bu, onun haqlı olması anlamına gəlmir. Rumiyə görə, dünyaya gəlməmiş uşaq ana bətnindən ayrılmaq istəmir. Çünki bu dünyanı cəza hesab edir. Oranın qəfəs, buranın isə azadlıq olduğunu bilmir. Eləcə də bu dünyanın sakinləri üçün axirət arzuolunmaz məkandır. Yenə Rumiyə müraciət edək: «Adamlar başa düşmürlər ki, onlar qəfəsdəki quş kimidirlər. Ruhları da, azuqələri də görmədikləri dünyadan gəlir».Bütün bunlar minilliklər ərzində axirət haqqında müxtəlif xalqlarda çeşidli təsəvvürlərin yaranmasına mane ola bilməyib. Bu yazıda müxtəlif xalqlarda o dünya ilə bağlı geniş yayılan qənaətlərin bir qismini gözdən keçirməyə çalışacağıq.

YOL TƏDARÜKÜ

Lap qədimlərdən ayrı-ayrı xalqlarda dünyasını dəyişən adamlarà müxtəlif æör yanaşmalar olub. Araşdırıcıların müəyyən qismi belə ehtimal irəli sürüblər ki, qədim qəbilələrdə ölənlərin sağ qalanlara ziyan vura biləcəyindən çəkinirmişlər. Bu səbəbdən onların xətərindən qurtulmaq üçün müxtəlif tədbirlər görüblər: onları basdırır, yandırır, vəhşi heyvanların yeməsi üçün çölə atır, bir sözlə, ölünü sağlardan izolyasiya edirmişlər. Tamam əks cür düşünənlər də olub. Bir sıra ibtidai xalqlarda qəbilə, ailə kollektivinin bütövlüyünü qorumaq üçün dünyasını dəyişən adamları yaxın bir yerdə dəfn etmək adəti olub. Arqument isə o olub ki, guya ölənlər yaxında dəfn olunanda onların ruhu dirilərə fayda verə bilər. Qədimlərdə yaşayış məntəqələrinin içində, hətta evlərdə basdırma adətinin bu inancdan qaynaqlandığı düşünülür.

AC VƏ URVATSIZ GEYİMDƏ GETMƏZLƏR

İbtidai inanclarda elizium – axirət səyahəti çox ağır və keşməkeşli, təhlükəli bir yol kimi təsəvvür olunurdu. Ona görə də müvafiq hazırlıqlar aparılırdı. Məsələn, qədim yunan düşüncəsi «rüşvət niyə o dünyada keçərli olmasın?», zərdüşti təfəkkürü «təmiz paltar, yemək götürmək məqsədəuyğun deyilmi?», qədim türk düşüncəsi «Öz atını götürsə, yaxşı olmazmı, xasiyyətinə bələddir» və s. Digərləri isə ox, nizə qılınc, zirehli geyim, cürbəcür yeməklər və s. ölünün istifadəsi üçün o dünyaya göndərərdilər. Ölümdən sonrakı «yaşayış yeri» haqda təsəvvürlər də müxtəlif xalqlarda fərqlidir. Coğrafi şəraitdən asılı olaraq, bu məkanın dağda, adada, yerin dərinliyində, göylərdə olması versiyaları vardı. Tədarük işləri görüləndə bu xüsusat nəzərə alınırdı. Ölümdən sonrakı mövcudluğun adada olacağını düşünənlər mərhum üçün qayıq və digər müvafiq ləvazimat, quruda olduğunu düşünənlər araba, at, davamlı ayaqqabı, yemək-içmək və s. tədarük edərdilər. Zərdüştilər kəsilən heyvanın ətini və mərhumun paltarını pak edərdilər ki, onun ruhu tənha səyahətə tox və fərli əyin-başla getsin. Bu müxəlləfat, adətən, ya qəbirlərdə yerləşdirilər, ya da mərhumla birgə yandırılıb, külü basdırılırdı.

RÜŞVƏT KÖRPÜSÜ

Bir sıra miflərdə o dünyaya gedən yolun təsvirləri də var. Esxatoloji miflərdə ölənlərin yol boyu rast gələcəyi müxtəlif qeyri-adi maneələrdən söz açılır: odlu göllər, qaynar sellər, uçurumlar. Bu təhlükə qaynaqlarının üzərindən isə napnazik körpü olduğu qənaəti isə çox geniş yayılıb. Məsələn, Altay mifologiyasıda bu körpünün at tükündən olması söylənilir. Qədim altaylılar düşünürdülər ki, körpüdə büdrəyəni ikinci və yekun ölüm gözləyir. Zərdüştilər hesab edirdi ki, körpüdən salamat keçmə Vayu adlı tanrıdan asılıdır. Ona görə ölən olanda onun adını çağırırdılar. Bir sıra dillərdə matəm zamanı “vay” nidasından istifadə edilməsi həmin inancın nəticəsidir deyə bilərik. Bəzi təsəvvürlərdə körpüyə yaxın düşməyin də çətin olması düşüncəsi vardı. Çünki körpünün qoruyucuları bəzi ölüləri guya heç yaxına da buraxmırlar. Okeaniyalılar bu maneəni dəf etmək üçün yol tapmışdılar. Onlar hesab edirdilər ki, körpüyə nəzarət edənlərə heyvan əti, pul və s. verib rahat keçmək olar. Beləliklə, tədarükdə «yolçu»nun özü ilə yanaşı körpünü keçmək üçün də ayırmalar olmalı idi. Qədim yunanlar və romalılar da o dünyaya aparan nəqliyyatın qayıq olduğu fikrində idilər, ona görə də ölənlərin qayıq xərci olaraq qəbirə pul sikkəsi qoyardılar.

“SİBİR MƏDƏNLƏRİNİN DƏRİNLİYİNDƏ”

Axirətin yeri haqda fikirlər də fərqlidir. Onun yerdə olduğunu deyən miflərdə bəzən konkret koordinatlar haqda danışılır. Məsələn, Sibir xalqlarının çoxu o dünyanın Sibir çaylarının aşağı axarında olduğuna inanırdılar. Okeaniyalılarsa qeybin hardasa qərb tərəfdə olması fikrində olublar. Bəzi xalqlarda o dünyanın ulduzlarda olduğunu iddia edən əsatirlər var. Sonuncu fikir tərəfdarları ulduzlara həyat ağacı vasitəsilə və ya göy qurşağı ilə çıxmağın mümkünlüyünü düşünürdülər. Bəzi mifik təsvirlərdə o dünyanın görünüşü çox sönükdür: Günəş çox zəif işıq saçır, nə ehtiyac var, nə sevinc. Bir sıra ibtidai mifoloci təsəvvürlərdə o dünyada cəzanın əxlaqi prinsiplərə görə yox, ayin və mərasimlərə görə müəyyənləşməsi qənaəti də əskidə geniş yayılmışdı.

ÇOXUŞAQLILARA İMTİYAZ

Şumer mifologiysında yeraltı dünyanın yeri haqda aydın məlumat olmasa da, onun aşağıda olduğu bildirilir. Oraya nəinki enir, həm də yıxılır, yuvarlanırlar. Yeraltı dünyanın sərhədi kimi yeraltı çay götürülür. Ölənlər bu çayı bərəçinin köməyi ilə keçirlər. Cəhənnəmə vasil olanlar yeraltı dünyanın yeddi qapısından keçirlər. Gələnləri qapıçı Neti qarşılayır. Şumer əhli düşünürdü ki, o dünyada ölülərin günü çox ağırdır. Onların çörəkləri acı dadır (bəzən isə natəmizlikdən olduğu deyilirdi). Suları isə şordur (bəzi versialarda yaxantı kimi təsvir olunur). Yeraltı dünya qaranlıqdır. Toz-torpaqlıdır. Onun məskunları paltar əvəzinə quşlar kimi lələklərlə örtülüdürlər. Qədim xalqların çoxunun mifologiyasında olduğu kimi, şumerlərdə də əxlaqi motivlərlə məhkəmə və cəzadan söz açılmır. Ölənlərdən kimin üçün dəfn mərasimi qaydasınca keçirilib və qurban kəsilibsə, o dünyada babat durumda gün keçirirlər (təmiz, içməli su içir, sakit yaşayırlar). Bundan başqa, döyüşdə ölənlər və çoxuşaqlıların da ölümdən sonrakı həyatlarını bu cür davam etdirdikləri göstərilir.

“NƏ YEYİRSƏN, NƏ İÇİRSƏN?”

«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında «Salur Qazan dustaq olduğu və oğlu Uruzun onu xilas etdiyi boy»da müsəlman Qazan xanın kafirlərə əsir düşməsinin təsviri var. Boyda Trabzonda yaşayan kafirlərin esxatoloji təsəvvürləri də əks olunur və Qazan xan tərəfindən istehza obyektinə çevrilir. Boyda təsvir edilən düşmənlər o dünyanı yerin altında, çox yaxında təsəvvür edirlər. Onların sadəlövh təsəvvürlərinə görə, insanlar öləndən sonra fiziki varlıqlarını eynən yer üzündəki kimi davam etdirirlər: «Bir gün təkürün arvadı dedi: «Gedim görüm, Qazan xan necə kişidir ki, bu qədər adamlara o, zərbə vurmuş?» Arvad gəlib zindançıya qapını açdırdı, çağırıb dedi: «Qazan bəy, halın necədir? Güzəranın yer altında xoşdur, yoxsa yerin üstündə? İndi nə yeyirsən, nə içirsən və nəyə minirsən?» Qazan dedi: «Ölülərinə xörək verdiyin zaman əllərindən alıram. Həm də ölülərinizin yorğalarını minirəm, tənbəllərini yedəkləyirəm». Təkürün arvadı dedi: «Qazan bəy, səni dininə and verirəm, yeddi yaşında bir qızcığazım ölmüş, rəhm eylə, ona minmə». Qazan dedi: «Ölülərinizin arasında ondan yorğası yoxdur, elə ona minirəm». Arvad dedi: «Vay, sənin əlindən nə yer üzündə dirimiz, nə də yer altında ölümüz xilas olurmuş». Gəldi, təkürə dedi: «Rəhm elə, o yad oğlunu quyudan çıxar. Yer altında qızcığazımı minirmiş. Qızcığazın belini üzər. Qalan ölülərimizi bir yerə yığıb onlar üçün verdiyimiz yeməyi əllərindən çəkib alır, yeyirmiş. Dinin eşqinə, o kişini quyudan çıxar».

«O UÇDU, UÇDU, UÇDU»

«Öldü» əvəzinə qədim türklər «uçdu» deyirdilər, çünki ruhun göylərə getməsinə inanırdılar. «Kitabi-Dədə Qorqud»da da «uçmaq» sözü işlənib - Cənnət mənasında. Qədim türklər düşünürdülər ki, həyat və ölüm insanın yox, Tanrının iradəsinin nəticəsi, ölüm isə olsa-olsa həyatın başqa formada davamıdır. Qədim türklər şərəfli ölüm məsələsinə çox diqqət verirdilər. Döyüş zamanı ölüm çox üstün tutulardı – islamdakı şəhidlik kimi. Hesab edirdilər ki, hər bir fərd düşmənlə döyüş zamanı nəyin bahasına olursa-olsun, ən azı bir düşmən öldürməsə, bu, biabırçı ölümdür. Guya bu cür ölənlərin nəinki özü cəzalanır, nəslin davamçıları da pis həyata məhkum olunur. Ölənin ruhu isə atmosferin zibilinə çevrilir. Qədim türklər sayırdı ki, insan fiziki qida ilə yanaşı, ruhani qida da almalıdır. Bu qidanın mənbəyi olaraq əcdadların ruhu götürülrdü. Bu inancla dövlət səviyyəsində böyük şəxsiyyətlərin abidəsi önündə dua mərasimləri keçirilərdi. Abidənin ətrafı insanlarla əcdadların ruhunun görüşmə yeri kimi götürülürdü.

Qədim türklər o dünyada zamanın olmadığını düşünürdülər. Bundan başqa, inanırdılar ki, yaxşı adamların o dünyada da işi yaxşı olur. Pis adamların ölüsü isə yaramaz enerci emanasiya edir (şüalandırır). Ona görə onların ruhu yerin lap dərin qatlarına aparılır. Orada çox yüksək temperaturda yandırılır. Zəlzələ və başqa təbii kataklizmlər olanda həmin ruhlar artıq yanıb təmzləniş şəkildə yenidən göyə qalxırlar.

MİFLƏR BU GÜN YARANSAYDI

Bu günkü insanlar mif yaratmağa girişsəydi və ya əski mifik düşüncə bu gün keçərli olsaydı, nələr baş verərdi? Məsələn, qədim insanlar kimi dünyasını dəyişənin özü ilə nəsə götürüb orada istifadə etmək imkanının olduğuna inanılsaydı, nəyin şahidi olardıq? Yəqin ki, ölü ilə bərabər kredit kartları, yetərincə kontur yüklənmiş mobil telefon, rəngli televizor, portativ kompüter, qara kürü, dərman preparatları, birdəfəlik şprislər, at əvəzinə avtomobil dünyasını dəyişən kəslə bərabər torpağa gömülərdi. Eləcə də, ox və qılınc əvəzinə odlu silah, tez xarab olan ət əvəzinə konserv məhsulları və hisə verilmiş kolbasa, daha nələr, nələr..