| Ağıl
psixoloji fəaliyyətin beyin vasitəsi ilə həyata keçirilən, çox
inkişaf eləmiş və differensasiya olunmuş xüsusi funksiyasıdır.
Bilik əldə etmək, toplamaq, yeni biliklər yaratmaq, rasionalcasına
əsaslandırılan qərarlar çıxarmaq, məqsədlər müəyyənləşdirmək,
onlara çatmaq üçün çeşidli yolların içindən ən səmərəlisini seçmək,
situasiyaları düzgün dəyərləndirmək bacarığı olan ağıl intellektual
bir fəaliyyətdir. İnsanı yer üzündəki başqa canlılardan fərqləndirən
onun ağlıdır.
Dinimizə
görə, Allahın ağıl verdiyi insan bu dəyərdən daim istifadə etməli,
düşünməli, düzgün qərarlar çıxarıb bu dünya və axirətdə Allah
razılığına nail olmalıdır. Quranda insanlar bir çox ayələrdə düşünməyə
təhrik edilir. Çünki insanların ilahi etik imperativləri dərk
etmək, kainat kitabını, nəfsindəki kitabı və nazil olan kitabları
anlamaq üçün ağıldan istifadəyə ehtiyacı var. Rəbbimiz bizi düşünməyə,
ağıl işlətməyə təhrik edir, fəal şəkildə kainat kitabını oxuyub
oradan bilgi almağımızı istəyir: “Ayaq üstə durarkən, bir yerdə
oturarkən, böyrü üstə uzanarkən Allahı anar, göylərin və yerin
yaranışını düşünə-düşünə deyər onlar: «Rəbbimiz, Sən bunları boş
yerə yaratmadın, həmd olsun Sənə, od əzabından qoru bizi” (1,
Ali İmran 191); “Şübhəsiz, dərindən inananlar üçün ayələr var
yer üzündə və sizin öz xilqətinizdə. Görməzmisiz bunları?” (1,
Zariyat, 20-21): “Nə qədər ki, Quranın haqq olduğu aydın olmamış
insanlara, varlığımızın ətrafda və onların öz içində olan dəlillərini
elə hey göstərəcəyik onlara” (1, Fussılət, 53). Eləcə də nazil
edilən kitablardan biri olan Qurandan öyüd almaq üçün insanın
bu vasitədən – ağıldan istifadəyə ehtiyacı var: “Mübarək bir Kitabdır
sənə nazil etdiyimiz. Ayələri barədə bir düşünüb-daşınalar, öyüd
ala ağlı olan kimsələr” (1, Sad, 29).
Bütün bunlarla yanaşı, bir sıra təsəvvüf mütəfəkkirlərinə görə,
insanın təkamülündə elə bir məqam gəlir ki, o, ağıldan imtina
edib, qalan məsafəni eşqlə qət etməlidir. Təsəvvüf ədəbiyyatında
vüslətin – (Allaha çatmağın) iki yolu var: eşq yolu və ağıl yolu.
Aşiq eşqi, zahid isə ağılı təmsil edir. Sufilərə görə, məqsədə
doğru ən qısa, amma ən çətin yol eşq yoludur.
Buradaca qeyd edək ki, Quranda “eşq” sözü işlənməyib. Amma təsəvvüf
ədəbiyyatında eşq ən çox rastlanan anlayışlardandır. Eşqi dini
bir anlayış kimi qəbul edən sufilər Quranın iki ayəsinə istinad
edirlər: “Allahı buraxıb Ona qoşduqları şəriklərə tanrılar olaraq
tapınanlar və onları Allahı sevər kimi sevənlər var insanlar içində.
Möminlərsə ən çox Allahı sevər” (1, Baqara, 165). Göründüyü kimi,
burada müşriklərin sevgisi şübhəyə alınmır, amma möminlərin Allaha
olan sevgisinin kəmiyyət və keyfiyyətcə başqa olduğu vurğulanır.
Başqa bir ayə isə Tövbə surəsindədir: “De ki, «Əgər atalarınızı,
oğullarınızı, qardaşlarınızı, zövcələrinizi, qohumlarınızı, qazandığınız
mal-dövləti və kasadlığa düşəcəyindən əndişələndiyiniz bazarınızı
Allahdan, Rəsulundan və Onun yolunda cihad eləməkdən daha çox
sevirsinizsə, onda gözləyin Allahın əmrini” (1,Tövbə, 24). Təsəvvüf
əhli ayələrdə işlənən “çox sevgi”nin məhz eşq olduğunu iddia edir.
Ərəbcə “eşq” sözünün şiddətli və ifrat sevgi mənası verdiyi, sarmaşıq
mənasında olan “aşeqa” sözünün də bu kökdən olduğu deyilir. İzahı
isə belədir: sarmaşıq ağaca dolanıb gövdəsinə köklərini sancır
və ağacın qidasını sorub onu zəiflədir. Bu sarmaşıq kimi eşq də
artdıqca aşiqə sitəm edir, onu zəiflədir. Başqa bir versiyaya
görə, “eşq” həm şirin, həm turş olan bir meyvənin adından (uşuq)
götürülüb.
İlkin sufilər eşqdən bəhs etməyiblər, onların əsərlərində bu sözə
rast gəlinmir. Rabiə Ədəviyyə, Bəyazid Bistami, Mənsur Həllac
bu qisimdəndir. Onlar “eşq”, “aşiq”, “məşuq” əvəzinə “hübb”, “məhəbbət”,
“həbib”, “məhbub” sözlərini işlədiblər. Üstəlik, o dövrün bir
sıra məşhur mütəsəvvifləri “məhəbbət” əvəzinə “eşq” sözü işlədənləri
qınayıblar. Onların fikirləri elə də məntiqsiz görünmür. Küşeyri
(986-1072) yazır ki, Allaha sevgi mənasında “eşq” sözünü işlədənlərə
qarşı olan Əbu Əli əd-Dəqqaq öz fikrini belə əsaslandırıbmış:
“Eşq ifrat sevgi, yəni sevgidə həddi aşmaq mənasına gəlir. Allah
üçün ifrat düşünülməsi mümkün deyil. Ona görə Onun quluna olan
sevgisinə eşq deyilə bilməz. Digər tərəfdən, bəndənin Allaha olan
sevgisi nə qədər güclü olursa-olsun, insan Allahı layiq olan ölçüdə
və yetərincə sevə bilmədiyi üçün bəndənin Allaha olan sevgisi
də eşq adlandırıla bilməz”. Eyni zamanda, Küşeyri özü “eşq” sözünün
işlədilməsinə etiraz etməyib və “Aşiqləri söylədikləri sözə görə
qınamaq olmaz” deyə bildirib (2, III cild, səhifə 12). Başqa bir
qisim opponentlər isə fikrini belə əsaslandırıb ki, eşq sevdiyindən
ayrı düşənin xüsusiyyətidir. Bəndə Allahdan ayrı düşdüyü üçün
onun Allah sevgisinə eşq demək caizdir. Amma Allah heç bir şeydən
uzaq və ayrı olmadığı üçün Onun sevgisi “eşq” kəlməsi ilə ifadə
edilə bilməz.
Əbu Hamid əl-Qəzaliyə görə, Allahı tanıyan Onu sevər. Tanıma (mərifət)
artdıqca sevgi də şiddətlənir. Bu sevgiyə eşq deyilir. Bəndənin
ilahi gözəlliyi dərk etməsi onun sevgisinin yeni keyfiyyət alıb
eşqə çevrilməsi ilə nəticələnir. Qəzaliyə görə, peyğəmbətimiz
Hirəyə çəkiləndə Məkkə müşrikləri “Məhəmməd Tanrısına aşiq oldu”
deyirlərmiş (3, II, 279). Burada söhbət şiddətli sevgidən gedir.
Göründüyü kimi, şiddətli sevgi mənasında eşq anlayışı islamdan
öncə də olub. Amma sufilər onu Allahı tanıma vasitəsi kimi tövsif
edərək bu sözə yeni mənalar əlavə ediblər. Şərqin böyük sufi mütəfəkkirləri
Nizami Gəncəvi, Mövlana Cəlaləddin Rumi və Füzulinin əsərlərindən
sitatlarla bu anlayışın ehtiva etdiyi mənalara qısaca nəzər salaq.
Eşq kainatda zərrədən makroya bütün varlığa xasdır.
Təsəvvüf əhlinə görə, kainatda canlı və cansızlar eşqlə Allaha
tabe olub onun əmrini yerinə yetirirlər: Ulduzlar, Ay, Günəş eşqlə
dolanır. Nizamiyə görə, duanın qibləsi göylər olduğu kimi, göylərin
də mehrabı eşqdir. Çünki eşqin qaynağı Allahdır:
Eşqdir mehrabı uca göylərin,
Eşqsiz, ey dünya, nədir dəyərin?
... Kainatda hər şey cəzbə bağlıdır,
Filosoflar bunu eşq adlandırır. (4).
Burada astronomik obyektlərin eşqlə dolandığı barədə deyilənlər
metafora deyil. Bu qənaətlər Qurani-Kərimdən təcil alır. Fussılət
surəsindən öyrənirik ki, Göylə Yer Allahın buyruğuna eşqlə boyun
əyir: ”Sonra göyə yönəldi. Dumandı, buxardı göy. Göyə, Yerə «Gəlin
Mənim buyruğuma könüllü ya könülsüz» dedi. «Könüllü gəldik» dedilər”
(1, Fussılət 11). Ayədən göründüyü kimi, burada söhbət subordinasiya
qismində tabeçilikdən yox, məhz kökündə eşq dayanan bir münasibətdən
gedir. Yəni eşq təkcə insana xas olan bir hiss deyil. Başqa bir
ayədə bizim canlı saymadığımız astronomik obyektlərin belə Allahı
təsbih etdiyi deyilir: “Yeddi göy, yer və onlarda olanlar (bütün
məxluqat) Allahı təqdis edir. Elə bir şey yoxdur ki, Allaha tərif
deyib Ona şükür etməsin, lakin siz onların (dillərini bilmədiyiniz
üçün) təqdisini anlamazsınız. (Allah) həqiqətən, həlimdir, bağışlayandır!”
(5, İsra, 44). Ayəyə görə, mikrodan makroya – atomdan qalaktikalara
qədər bütün varlıq Allahı təsbih kimi bir fəaliyyət içindədir.
Nizami Gəncəviyə görə, eşq kainatın var olmasının səbəbidir. O,
Tanrı sifətidir. Buna görə əzəli və əbədidir. Bu dünya eşqsiz
quru bir məzardır.
Eşq düşsə daşın da qəlbinə əgər
Gövhərdən özünə məşuq düzəldər.
Maqnit olmasaydı eşqin əsiri
Çəkməzdi özünə dəmir zənciri.
İdrakı dinləsək, söyləyir o da:
-Hər şey eşq üstündə durur dünyada (4).
Mövlana da cansızların belə eşqi olduğunu ifadə edir: “Ey aşiq!
Eşq Turun canı oldu. Tur sərxoş, Musa da yıxılaraq bayılıb!” (6,
I, misra 25-26). Burada söhbət Əraf surəsindəki ayədən gedir.
“Qoyduğumuz vaxtda özünü yetirdi Musa. Söhbətə başlayarkən onunla
Rəbbi, «Özünü mənə göstər baxım» dedi Musa. «Sən görə bilməzsən
Məni. Ancaq o dağa bir nəzər yetir, yerində durubsa dağ, Məni
mütləq görəcəksən» buyurdu Rəbbi. Görünəntək Rəbbi dağa parça-parça
etdi onu. Huşsuz düşdü Musa.” (1, Əraf 143). Mövlanaya görə, Tur
dağının parçalanmasına səbəb olan eşqdir.
Eşq kədər mənbəyidir.
Çoxları kədəri eşqin atributu hesab edir. Deyirlər, onlar qardaşdır.
Harda eşq varsa, orda kədər də var. Təsəvvüf əhlinə görə, insan
Allahdan gəlib Allaha gedir. Bu dünya kəsrət - ayrılıq dünyası,
ölüm isə vüsala qovuşmaqdır. Ayrılıq kədər doğurur, vüsalla bitəcək
bir kədər. Bəzən bu baxış mifoloji libas da geyinir. Sührəvərdi
eşqlə kədərin qardaşlığını belə izah edib. Tanrının ilk yaratdığı
varlıq ağıldır. Bu varlığa Allah üç xassə verib: gözəllik, eşq,
hüzn. Bunlar qardaşdır: “…Ən böyük qardaş olan gözəllik özünə
tamaşa etdi. …Özünü uca bir xeyir kimi gördü. Nəşə ondan doğdu
və gülümsədi. Ortancıl qardaş olan Eşq gözlərini gözəllikdən ayıra
bilmədi. Onun təbəssümü ilə dəli-divanə oldu, ona yetişmək istədi.
Ən kiçik qardaş olan Hüzn ona qoşuldu, ayrıla bilmədi”. Göründüyü
kimi, Eşq Gözəllikdən, Hüzn isə Eşqdən ayrılmır. Bu, o deməkdir
ki, harada gözəllik varsa, eşq var, harda eşq varsa, hüzn var.
Sührəvərdiyə görə, gözəllik Yusifdə, eşq Züleyxada, hüzn Yaqubda
təcəlli edib (7).
Təsəvvüf əhlinə görə, eşq bir axtarışdır. İnsan Uca Yaradıcıdan
ayrı düşdüyü üçün bir qəriblik, yalnızlıq içindədir. Onu tapmayana
qədər rahatlığı olmayacaq. Neyin səsindəki qəm, kədər, inilti
də ayrılıqla bağlıdır. Neyi qamışdan düzəldirlər. Onu kəsib əslindən
ayırıblar, əslinə qayıtmaq üçün nalə edir. Allah ruhundan insana
üfürüb. İnsan Ondan ayrıldığı üçün ruh eşq atəşi ilə yanır. Füzuli
aşiqin kədəli olmasını Allahın təqdiri sayır:
Ey ki əhli-eşqə söylərsən:
“Məlamət tərkin et!”
Söylə ki, mümkünmüdür təğyiri-təqdiri-xuda? (8, 25)
Yəni insanın eşqə düçar olması Allahın iradəsi ilədir, kədər isə
nəticədir.
Eşq nəşə mənbəyidir.
Maraqlıdır ki, Füzulidə eşqin həm də nəşə mənbəyi olduğunun iddia
edildiyini görürük. Özü də söhbət orta statistik yox, kamil bir
nəşədən gedir:
Eşqdir ol nəşeyi-kamil kim ondandır müdam
Meydə təşviri-hərarət, neydə təsiri-səda (8, 25).
Füzulinin başqa bir qəzəlində
də eşqin zövqü vəsf edilir:
Məhəbbət ləzzətindən
bixəbərdir zahidi-qafil,
Füzuli, eşq zövqün zövqi-eşqi var olandan sor! (8, 73)
Eşq sərməstlik gətirir.
Aqilə təmkin və ağıl, aşiqə cünun - çılğınlıq xasdır. Aqil tezis
və antezislərlə düşünər, sintezlər edər, aşiqin beşlə-altı ilə
işi yoxdur. Ağılın mənbəyi beyin, eşqin yurdu-yuvası qəlb, könüldür.
Aşiqin özü kimi könlü də “dəli” – eşq sərxoşu, məcnundur. Azərbaycan
xalq ədəbiyyatında aşiqlərdən danışılanda daha çox “dəli könül”dən
danışılır: “Dəli könül, nə divanə gəzirsən...”, “Dəli könül, gəl
əylənmə qürbətdə...” və s. Ağıllı könülü vəsf edən şair olmayıb.
Şübhəsiz, bu yanaşma təsəvvüf ənənəsi ilə bağlıdır.
Təsəvvüf əhlinə görə, mərifət, yəni Allahı bilmək və tanımaq qəlbin
işidir. Hər bir üzvün ləzzət aldığı bir fəaliyyət var. Göz gözəl
olanları görməkdən, qulaq xoşa gələn səsləri eşitməkdən zövq alır.
Qəlbin zövq aldığı fəaliyyət isə mərifətullah – yəni Allahı dərk
etməkdir. İnsan Allahın gözəlliklərini dərk etdikcə eşqi artır.
Bu bilgi sərxoşluq gətirir. Hüşyarlıq aqilə, sərməstlik aşiqə
xasdır. Allahı bilmək ləzzətlərin ən gözəlidlir. Eşq badəsini
içən sərxoş olub rasional təfəkkürdən imtina edər:
Öylə sərməstəm ki, idrak etməzəm dünya nədir?
Mən kiməm, saqi olan kimdir, meyü səhba nədir.
Gərçi canandan dili-şeyda üçün kam istərəm,
Sorsa canan, bilməzəm kami-dili-şeyda nədir (9, 188).
İlahidən gələn məstliyin kökündə eşq durur. Eşq əhli ilahi feyzdən
sərxoş ikən artıq cüzi ağıl növündən imtina edir və ona itaətdən
boyun qaçırır.
Eşq hidayət yolunu işıqlandırır.
O, ağıldan daha üstündür.
Təsəvvüf əhli dini anlamaqda ağlın faydasını inkar etmir. Mövlana
yazır ki, “İnsana qol, qanad ağıldır. Adamın ağlı olmasa, özünə
başqa bir ağılı bələdçi etməlidir” (6, VI, misra 4075). Amma bu
ağılın dini məsələlərdə insana xidmətinin bir həddi var. Mövlana
kəsblə əldə edilən ağlı cüzi ağıl adlandırır. Təsəvvüf əhlinə
görə, eşqin dini funksiyası onun hidayət yolunu işıqlandırmağıdır.
Həqiqət yolunun yolçuları eşqi yamsılayırlar:
“Qəd ənarəl eşqü lil-üşşaqi
min hacəl hüda”
Saliki-rəhi-həqiqət eşqə eylər iqtida (8, 25).
Burada “Eşq aşiqlər üçün hidayət yolunu işıqlandırdı” mənasındakı
ilk misra hədis hesab edilir. Füzuliyə görə aşiqin ağıldan imtina
edib eşqə uyması labüddür:
Təmərrüd əql fərmanindən etsəm, dustlar, billah,
Məni rəyimlə sanmın, eşq sultaninə məmurəm (9,69).
(təmərrüd – itaət etməmək, üsyan – V.S.)
Məlumdur ki, Meracla bağlı hədisdə peyğəmbərimizin Cəbraillə yolçuluğundan
danışılır. Mövlanaya görə, ağıl Merac gecəsində Sidrətül-Müntəhadan
o yana keçə bilməyən Cəbrail kimidir: “Ağıl Cəbrail kimi: “Ey
Əhməd, bir addım daha atsam, yanaram! Sən məni burax, bundan sonra
sən irəli get. Ey can sultanı, mənim həddim bu qədərdir” dedi”
(6, I, misra 1066-67).
Cəbrailin gedə bilmədiyi yerə peyğəmbərimizin Rəfrəflə getdiyi
deyilir. Guya peyğəmbətimiz Rəfrəfə oturub çox yüksəklərə qalxır,
yetmiş min pərdədən keçir, cənnət və cəhənnəmi görür. Həmin vasitə
(rəfrəf) dini ədəbiyyatda bir qayda olaraq yumşaq qumaş, döşək
kimi izah edilir. Rəhman surəsində “rəfrəf” sözü Cənnət təsvirləri
zamanı işlədilib. “Muttəkiinə alə rəfrəfin xudrin va abqariyyin
hisən” – “Gözəl-gözəl xalçaların üstündə yaşıl-yaşıl yastıqlara
söykənər cənnət əhli hurilərlə yan-yana” (1, Rəhman, 76). Elmalılı
Həmdi Yazır “rəfrəf”lə bağlı bunları yazır: “Pərdə və döşəmə düzəldilən
yaşıl qumaşa, döşəklərin, taxtların, pərdələrin ətəklərinə, salxım
söyüd kimi budaqları aşağı əyilən ağaca... rəfrəf deyilir...”
(10)
Amma təsəvvüf əhlinə görə, Meracdakı rəfrəf maddi bir şey yox,
eşqdir.
Bu məsafə ağılla qət edilə bilinməz. Cəbrail yarı yolda qalıb,
çünki yana bilərdi. Amma aşiq üçün yandırıcı od belə təhlükə deyil.
İbrahim peyğəmbər ağılla Allahın tək olduğu qənaətinə gəlib bu
qənaəti möhkəmləndirmişdi. Amma odun içinə ağılla yox, eşqlə girib.
Demək, peyğəmbərimiz həm də aşiqdir. “Əhmədi” (Məhəmməd peyğəmbəri)
Əhəddən (Allahdan) bir “m” ayırır. “M”dən qurtulsa, Əhədləşər”
deyər təsəvvüf əhli. “M” masiva eşqidir. Masiva eşqi canla bağlıdır.
İlahi eşqi doğuran həm də ayrılıqdı. Mələklər Allaha yaxın olduğu
üçün kəsrətdən enerji ala bilmir. Təsəvvüf əhlinə görə, eşq olandan
sonra cüzi ağıla ehtiyac qalmır. Necə ki Günəş çıxanda şamları
söndürürlər. Eyni zamanda, cüzi ağıl sahibləri aşiqləri anlamır.
Eşq sahibinin hər şey hesab etdiyini cüzi ağıl sahibləri dəlilik
hesab edir.
Fəzayi-eşqi ta gördüm,
səlahi-əqldən durəm,
Məni rüsva görüb eyb etmə, ey naseh ki, məzurəm (9, 69).
Təsəvvüf əhlinə görə,
cüzi ağıl kamillik üçün yetərli deyil. O, insanı hər zaman qurtuluşa
apara bilməz. İblisin ağlı cüzi ağıl olduğu üçün Adəmə səcdə etmir.
Dərgahdan qovulanda Allaha “Məni azdırdığına görə...” deyir. Adəmin
eşqi olduğu üçün yolunu azanda “Nəfsimə zülm etdim...” deyib günahı
özündə görür. Eşq aşiqin özünü heçə endirməsidir. Sevgili qarşısında
iradəsini qeyb edən təkəbbür sahibi olmaz. İblisdə eşq olsaydı,
təkəbbür olmazdı: “«Adəmə səcdə eləyin» söyləmişdik mələklərə
bir zaman. Hamı səcdə elədi, iblis eləmədi, təkəbbürlə yaxasını
çəkdi kənara, kafirlərdən oldu» (1, Baqara, 34); «Ey iblis, Öz
əlimlə yaratdığıma səni səcdədən edən nədir? Təkəbbürlümü oldun,
qürurlananmı oldun?» dedi Allah» (1, Sad, 75).
Mövlanaya görə, aşiq xalis və saf şərabı (əqli-küll) özündə tapıb
ondan qidalanarsa, bu məqamda artıq ağıl qeyb olur (6, I, misra
1981). Cüzi ağılın acizliyi eşqi inkar etməsidir. “Cüzi ağıl sirrə
sahib kimi görünsə də, həqiqətdə eşqi inkar edir. Zəkidir, bilir,
fəqət yox olmayıb. Cüzi ağıl sözdə və işdə bizim dostumuzdur,
amma hal bəhsinə gələndə bir heçdən, yoxdan ibarətdir (6, I, misra
1982-1984). Eşqi yalnız eşq özü şərh edə bilər: ”Eşqin şərhində
ağıl palçığa batmış uzunqulaq kimi yatdı qaldı. Eşqi, aşiqliyi
yenə eşq şərh etdi” (6, I, misra 115). Türk alimi Nejdet Durak
cüzi ağıl və eşq ilə bağlı Mövlananın görüşlərini dəyərləndirərkən
bunları yazır: “Mövlana insanı dualist bir biçimdə dəyərləndirir.
Onun fikrincə, insan bir tərəfdən ilahi, metafizik dəyərlərin
təmsilcisidir, digər tərəfdən bədəni ilə fiziki dünyaya bağlıdır.
Mövlana insanın bu iki yönünü mübarizə meydanı kimi göstərir.
Ağıl fiziki dünyada fəaliyyət göstərir və nəfs ilə mübarizə aparır.
İlahi yardım almasa, uğur qazana bilməyəcəyi bu mübarizədə ağıl
insan üçün əsl məqsədi olan metafizik aləmə və onun biliklərinə
çatmaq üçün bir bələdçidir. Fəqət ağıl metafizik sahədə yetərsiz
qalır və bu səbəbdən yerini eşqə verir. Mövlanaya görə, ağlın
vəzifəsi metafizik bilik qapısını açmaqdır, amma içəriyə eşqlə
girilir” (11).
Ədəbiyyat
1.Qurani-Kərim, N.Qasımoğlunun açıqlaması, Bakı, 1993.
2.İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 1991
3. İmam Gazali “Ehyau ulumid-din”, II cild, Tuğra Neşriyyat
4. Nizami Gəncəvi, “Xosrov və Şirin”, “Lider nəşriyyat” 2004.
Tərcümə edəni Rəsul Rza
5. Qurani-Kərim, Bakı, Azərnəşr 1992, tərcümə edənlər Ziya Bünyadov
və Vasim Məmmədəliyev.
6. Mevlana, “Mesnevi”, I-VI cild, MEB yayınları, İstanbul, 1990-1991.
7. İsmail Yakıt, “Mevlana’da aşk metafiziği”
http://akademik.semazen.net/author_article_print.php?id=1181
8. M.Füzuli, Seçilmiş əsərləri, “Şərq-Qərb” nəşriyyatı, 1992
9. M.Füzuli, “Leyli və Məcnun”, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı,
Bakı 1999.
10.Elmalılı Hemdi Yazır, Kur'an-ı Kerim tefsiri, http://www.kuranikerim.com/telmalili/rahman.htm
11. Nejdet Durak, “Mevlânâ ve Kant felsefesinde aklin değeri”,
S.D.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl. 2007/2, S. 19, Isparta
2007
Васиф Садыглы
Разум и любовь
РЕЗЮМЕ
Коран призывает людей к осознанию божественно-этических императивов,
писаний во Вселенной, в человеческой душе и ниспосланных писаний
путем апелляции к разуму. Вместе с тем, по мнению ряда суфийских
мыслителей, в процессе эволюции человека наступает такой момент,
когда он, отказавшись от разума, обьязан пройти оставшийся путь
своей жизни во власти любви. Человеку, достигшего такого этапа,
даже малая доля разума становится в тягость. Потому, что он в
целом слаб в метафизической области. Если в первые столетия Ислама
суфии не воспринимали любовь как религиозное понятие, то в последующие
века она получила широкое распространение и заняла особое место
в литературе. В данной статье рассматриваются также значения,
какие охватывает понятие любви в произведениях некоторых суфийских
мыслителей Востока.
Vasif Sadigli
Mind and Love
SUMMARY
The Koran calls upon
people to be perceptive of holy ethics along with books written
in the Universe and human’s soul as well as book sent by God,
which it sees possible via using mind. Nevertheless, according
to some Sufi thinkers, the evolution process of human-being reaches
a moment when he or she is to abandon Mind and run the rest of
his or her life at the mercy of Love. Human-being while reaching
this level of development feels burdened with even less amount
of Mind because human-being is believed to be weak in the field
of metaphysics. Although Sufi thinkers during the first centuries
of Islam did not perceive Love as a religious notion, later on
the notion of Love gradually started to spread over centuries
and took a particular place in literature. This article discusses
also the meaning included in works by some Sufi thinkers of the
East.
|
