İnsanın yaradılışından bütün toplumlarda cahillər və inananlardan ibarət iki fərqli cəmiyyət olub. Bu iki düşüncə tərzi hər zaman mübarizədə olub. Dinin müəyyənləşdirdiyi qaydalarla yaşayanlardan xaric kəslərin davranışları cahiliyyə həyat tərzini əmələ gətirir.

Bütün əsl din dəyərlərini əsas olaraq götürənlərin hamısını birləşdirən bir həyat tərzi də var. Bu həyatı yaşayanların ortaq cəhəti yalnız dünya həyatını düşünməmək, nəfsinə üstün gəlmək, imtina mədəniyyətini əxz eləmək, saleh əməllərə meyl etmək, şərdən çəkinmək və s. ibarətdir. Müxtəlif cür adlansa da bütün səmavi din mənsubları dünyanı xeyir və şərin mübarizə meydanı kimi götürür və həyatda xeyirin qələbəsi üçün çalışmağı insanlıq vəzifəsi sayırlar. İnsanı xeyirə, yaxşı əməllərə təhrik edən, dünyanı isə Allahın əsəri kimi, onun tərəfindən yaraldılan sınaq meydanı kimi qəbul edən, ona verilən ömrü Allaha xidmət kimi dəyərləndirməyə təhrik edən duyğunu isə iman adlandırırlar.

«İman» sözü təsdiq, əminlik mənasına gəlir. «İslam» və «iman» kəlmələri Qurani-Kərimdə bir çox hallarda eyni mənada işlənib. İslamëà iman eyniäèrmi, yoxsa müəyyən fərqləri varmı? Bir qisim müəlliflər var ki, islam və imanı ayrı-ayrı, müstəqil anlayışlar sayırlar. Amma bir-birinə çox bağlı olduqlarını da deyirlər. Lüğəvi məna cəhətindən yanaşsaq, «iman»təsdiq etmək anlamı daşıyır. Bu, dil yox, qəlb ilə təsdiqdir. Quranda belə bir ayə var: «Sən bizə mömin deyilsən (inanmırsan)» (Yusuf,17). «İslam» kəlməsi də inaddan əl çəkib təslim olmaq anlamındadır. Göründüyü kimi, burada da təsdiq mənası var. Əgər böyüklük, güc iqrar olunursa, demək, təsdiq etmə göz qabağındadır. Şəriət nöqteyi-nəzərindən yanaşdıqda da iman və islamın sinonim mənalar daşıdığını görörük. Eyni mənanın ifadəsi üçün bəzən «islam», bəzən də «iman» sözü işlədilir. Məsələn, «Nəhayət, Lutun məmləkətində olan möminləri çıxardıq. Fəqət bir evdən başqa orada müsəlman tapa bilmədik» (Zəriyət, 35). Bu ayədə «müsəlman» ñöçö mömin mənasında işlənib. Başqa bir ayədə Musanın qövmünə də belə deyilir: «Ey qövmüm! Siz gerçəkdən Allaha iman etmişsiniz və onun birliyinə ixlas ilə təslim olmuşsunuz, artıq Allaha təvəkkül edin» (Yunus, 84). Məlum oläuğu kimi, bu ayələrdə islamdan çox-çox öncəki çağlardan söz açılır. Üstəlik, Zumər surəsinin on bir və on ikinci ayələrində Məhəmməd peyğəmbərə müraciətlə: «De ki, mənə əmr olunub, təkcə Allaha ibadət eləyim, təkcə ona könül verim. Və mənə əmr edilib, müsəlmanların ilki olum» deyilir. Bu isə onu göstərir ki, yuxarıdakı ayələrdə «müsəlman» sözü indiki anlamda yox, «iman gətirən» anlamında işlənib.

Quran məntiqinə görə, insan öz əməllərinin iman çərçivəsində olduğuna nə qədər əmin olsa da, ondan: «Sən möminsənmi?» - deyə soruşsalar: «Möminəm» deməməlidir. Çünki bu tip cavablarda özündən razılıq, təkəbbür gizlənə bilər. Ona görə bu tip suallara cavab olaraq, sadəcə, «inşallah» istisnasını istifadə etmək daha məqbul sayılır. «İnşallah»sız iqrar nəfsə bəraət qazandırmaq sayıla bilər. Uca Tanrı Nəcm surəsində «İndi nəfslərinizi təmizə çıxarmayın» (Nəcm, 32) deyə xəbərdarlıq edir... Nisə surəsində də eyni iradlı ayə var: «Bu özünü təmizə çıxaranlara baxmazsanmı...» (Nisa, 49).

Adam imanlı olduğunu iqrar edirsə, bu, yaxşı bəyanat sayılmır. Çünki «imanlıyam» demək, öyünməyin ən yüksək dərəcəsidir. Dikbaşlıq, özündən razılıq isə məkruh bir iş sayılır: «Torpağın üstündə şəstlə yerimə, yeri deşən deyilsən, boyun çatmaz dağlara. Məkruh olan şeylərdir bunların hamısı Rəbbinin dərgahında» (İsra, 37, 38). Bundan başqa, hər bir işdə Allahı zikr etmək nöqteyi-nəzərindən də «İnşallah» deyilməsi məqbul sayılır. Çünki Quranda peyğəmbərimizə xəbərdarlıq edilir: «Heç bir şey haqqında: «Bunu mütləq sabah edəcəm» - demə. Ancaq sözünü Allahın diləməsinə bağlayıb: «Allah istəsə» - de» (Kəhf, 23-24). Əslində, «inşaallah» deyəndə adam imanın özünə yox, kamalına, mükəmməlliyinə şübhə bildirmiş olur. Demək, imanın dərəcələri də var. Allah möminləri həqiqi və qeyri-həqiqi deyə iki qismə böldüyü kimi («Bunlar gerçək möminlərdir» (Ənfal, 4)), həqiqi möminləri də fərqləndirir: «Allah iman edənləri yüksəldir. Elm verilənlər üçün isə dərəcələr var» (Mucadələ, 11); «Fəthdən öncə (Məkkənin fəthi) Allah yolunda xərcləyənlərimiz digərləriylə bir olmaz» (Hadid, 10); «O əmin kimsələr Allah qatında dərəcə-dərəcədirlər» (Əli İmran, 163) və s. bu kimi.

Bir fikrə görə, iman ibadətlə artmadığı kimi, günah ilə də əskilməz. Çünki «İman təsdiqdən ibarətdir» hökmü qəbul edilirsə, onda təsdiqdə əksiklik və ya artıqlıq təsəvvür edilə bilməz. Amma «iman» kəlməsinin başqa çalarları da var. İmanı saleh əməllərlə tamamlayıb daha da möhkəmlətmək olar. Bu nöqtədə «iman» «islam»dan fərqlənir: «(islamı qəbul edən bəzi) bədəvilər: «Biz gerçəkdən iman etdik» - dedilər. De ki, siz qəlblərinizlə iman etmədiniz. Siz: «müsəlman olduq» - deyin» (Hücurat, 14). İman həm şiddətlənir, həm də zəifləyə bilir: «İman gətirənlərin imanını artırmış həmin surə, sevinc gətirmiş onlara» (Tövbə, 124). Başqa bir ayədə isə deyilir: «İmanları üstünə iman artırsınlar deyə...» (Fəth, 4).

İbadətlərdə davamlı və səmimi olan kəs qəlbində iman prinsiplərinin necə bərqərar olduğunu, necə bir rahatlıq əldə elədiyini, imanını şəkkə salmağa çalışanlara qarşı içində necə bir üsyan qalxdığını hiss edir. Bir yazığın, yetimin başını sığallayan kəs qəlbində, iç aləmində mərhəmətin necə qabardığını, bu haldan özünün də bir məmnunluq duyğusu yaşadığını dərk edir. Hər dəfə yaxşı əməl icra edilən zaman iman fiziki təmrin icra etmiş bədən kimi bir qədər də canlanır, qıvraqlaşır, müqaviməti artır. İşləndikcə parlayır. Müvafiq olaraq, qətrə-qətrə toplanan sapıntılar isə imana rəxnə sala bilir, onu paslandırır: «Xeyr, elə deyil. Qazandığı günahlardan pas atmış kafirlərin qəlbləri» (Mutaffifin, 15). Həzrət Əliyə aid edilən bir fikrin bu ayəylə bağlı söyləndiyi ehtimal edilir: «İman qəlbdə əvvəlcə ağ bir nöqtə kimi peyda olur. İnsan saleh əməl işlədiyi zaman o nöqtə inkişaf edir, çoxalır və bütün qəlbi bürüyür. Və qəlb bəmbəyaz olur. Nifaq da əvvəlcə qara bir nöqtə şəklində olur. Allahın qoyduğu yasaqları pozduqca o qaralıq çoxalır, inkişaf edir, nəhayət, bütün qəlbi bürüyür». Zəif imanlılara imanı sürüşkən də deyilir. Sədi Şirazi «Gülüstan»ında iman sürüşkənliyi ilə bağlı İncildən misal çəkir: «Ey insan övladı! Dövlət verirəm, başın eyş-işrətə qarışır, məni unudursan, yoxsul edirəm, mısmırığını sallayıb oturursan». Eyni fikir Qurani-Kərimdə də ifadə olunub: «İnsanlardan eləsi var, Allaha ibadətində sürüşkəndir imanı. Bir xeyir dəydimi ona, arxayınlaşar, bir iş gəldimi başına, hər şeydən dönər üzü. Dünyanı da itirər, axirəti də. Açıq-aşkar bir itki buna deyərlər» (Həcc, 11).

İmanı həm də aktiv və passiv olaraq bölənlər var. Bu, bəlkə bir qədər mübahisə doğura bilər. Fikrimizcə, iman varsa, o, artıq aktivlikdir. Çünki iman həm də şeytana rədd cavabıdır. Şeytana «yox» demək özü artıq böyük cihaddır. Bu, passivlik sayıla bilməz. Səltənəti buraxıb meşədə ağac kökü ilə qidalanan İbrahim Ədhəm imanını passiv saymaq mübahisəli görünür. Fikrimizcə, imanda aktivliyin təmayülü fərqli ola bilər: ictimai aktiv, siyasi aktiv, məişətdə aktiv iman, individin öz daxili təmizliyinə yönəlmiş aktiv iman və s.

Adamlarımız hələ ki, imanı dəyərləndirilir, onu itirməkdən qorxur, ən etibarlı əllərə tapşırır: «İmanım Allah əmanəti». Fikrimizcə, bu məmləkətdə yaşayan hər kəs imanını beləcə əmanət eləməlidir. Çünki imanlı yaşamağın, demək olar ki, bütün yolları qapadılıb. Böyük şair Mehmed Akif Ərsoy yazırdı: «Mənim iman dolu köksüm kimi sərhəddim var...» İman dolu köks ən böyük sərvət, ən davamlı, güvənilən, alınmaz qala, ən yaxşı Ali Baş Komandan, ən cəsur əsgərdir.