Din tarix boyu insanların həyatının bir parçası olub. Heç bir etnos, xalq, millət dinsiz, inancsız olmayıb. Hələ qədimlərdə Plutarx yazırdı: «Gözünüzü açın, dünyaya baxın: məbədsiz və məbudsuz bir şəhər tapa bilərsinizmi?» İslam inanc əsasları və əxlaqi tövsiyələri ilə on dörd əsrdir insanlığın yolunu aydınladan bir işıq mənbəyidir.

Din insanlara gözəl əxlaq, qardaşlıq, sülh içində yaşamaq, insanlığa sevgi, ehtiyacı olanlara yardım etmək kimi yüksək insani dəyərlər aşılayır. Bu dəyərlərdən güc alaraq insanlar əsrlər boyu elm, sevgi və əxlaq dolu bir mədəniyyət yaradıb. Məhz islamın öz mahiyyətinə ən yaxın biçimdə cəmiyyətin həyatına daxil olduğu dönəmlərdə dünyanın sivilizasiya mərkəzi müsəlman dünyası idi. Elə bu gün dünyada insanlığın qəbul etdiyi ümumbəşəri dəyərlər sisteminə də islamın böyük və danılmaz töhfələri olub. Amma təəssüf ki, bir sıra səbəblərdən Azərbaycan cəmiyyətində dinimizin mahiyyəti haqda təsəvvürlər çox bəsit və ya yanlışdır.

Tarixə baxış

Bu gün Azərbaycan xalqı öz dininin mahiyyətinə bələd deyil. Və dinin məişət səviyyəsində, əslindən uzaqlaşdırılmış şəkildə ictimai şüurda yer alması narahatlıq doğurmaya bilməz. 19-20-ci əsrlərdə ölkədə islamın öz şəninə yaraşmayan bir şəkildə yayılması, təbii ki, mükəmməl dini təhsili olmayan kəslərin dini maariflə məşğul olması ilə sıxa bağlıdır.

Araşdırmalar sovet hakimiyyətinə qədər ölkədə dini təhsilin geniş şəbəkəsi olub. Belə ki, 1914-15-ci illərdə ölkədə dini təhsil müəssisələrinin sayı 786-ya çatırdı ki, bu da tədris proqramında şəriət dərsləri də olan, amma dünyəvi təhsil verən rus-tatar məktəblərinin sayından üç dəfə çox idi. 1813-cü ildə başlanan və 1928-ci ildə tamamlanan Azərbaycanın Rusiya tərkibinə daxil edilməsi prosesi əhalini xristianlaşdırmaq üçün ehtiyatla tədbirlər tökürdü. Əlifbanın dəyişdirlməsi üçün edilən cəhdlər, nüfuzlu əsilzadə ailələrindən gənclərin Rusiyanın ali hərbi məktəblərinə oxumağa göndərilməsi, malokan əhalinin ayrı-ayrı ərazilərdə yerləşdirilməsi bu məqsədlərə xidmət edirdi. Hökumət ayrı-ayrı din avtoritetlərini orden və medallarla təltif etməklə öz tərəfinə çəkmək siyasəti yürüdürdü. Doğrudur, mədrəsə təhsili alandan sonra imkanlı şəxslərin övladları bu təhsili müsəlman Şərqinin nüfuzlu dini təhsil ocaqlarında davam etdirirdilər. Amma mədrəsələrdə dərs verən mollaların savad səviyyəsinin aşağı olması, əhalinin dini hisslərindəın qazanc məqsədi ilə yararlanmaq istəyənlərin çox olması, dünyəvi təhsilə marağın artması ilə sonuclanırdı. Ali ruhani təhsil alan ziyalılarla dünyəvi təhsil alanların mövqeyi mövhumatla mübarizədə yaxınlaşırdı. 19-cu əsrdə və iyirminci əsrin əvvələrində orta statistik azərbaycanlının dini şüur səviyyəsi çox aşağı idi. Monqol işğalından sonra gedən tənəzzül get-gedə sürətlənirdi. Ümumiyyətlə, 19-cu əsrin sonu, iyirminci əsrin əvvəllərində olan dini şüur on əsr ondan əvvəlkindən xeyli aşağı idi. Bunu dövrün görkəmli ziyalıları ürək ağrısı ilə qeyd edirdilər. Tarixdən məlumdur ki, on birinci əsrdə Əbu Reyhan Biruni Yerin radiusunu özünün kəşf etdiyi üsulla çox dəqiqliklə ölçə bilmişdi. Amma on doqquzuncu əsrdə Yerin kürə şəklində olmasını demək küfr kimi qiymətləndirilirdi. Bütün bunlar dövrün tərəqqipərvər ziyalılarını narahat edirdi. S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir, Y.V.Çəmənzəminli, Ə.Haqverdiyev, Ö.F.Nemanzadə, C.Məmmədquluzadə cəmiyyətin islama tərs düşən bir həyat tərzi yaşamağının, mövhumatçılığın baş alıb getməsinin qarşısını almaq üçün əllərindən gələni edirdilər. Bütün bu cəhdlərə baxmayaraq, bu dövrdə gerçək islamın ana qaynaq olan Quran əsasında sistemli tədrisi və mövhumatçılığın aradan qaldırılması istiqamətində səyləri milli hökumətin olmaması səbəbindən istənilən nəticəni vermədi.

Sovet hakimiyyəti və islam

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulandan sonra ölkə rəhbərliyinin yeni siyasi formasiyanı möhkəmləndirmək, materialist dünyagörüşünü bərqərar etmək üçün keçmiş irsə qarşı tutduğu nihilist mövqe ölkədə dini durumu daha da pisləşdirdi. Qəbul edilən yeni qanunlar, bir sıra partiya qərarları dinə qarşı mübarizə aparanlarla barışmayan və dinin cəmiyyətdə mövqeyinin qorunmasında israrlı olan insanların əhalinin qalan hissəsindən izolə edilməsi və fəaliyyətlərinin yalnız mənfi yöndən dəyərləndirilməsi sahəsinə yönləndirilmişdi. Təbliğat vasitələri bu və ya digər regionda dinə qarşı mübarizədəki uğurların sadalanması, din avtoritetlərinin dövləti cinayətlərdə ittiham olunması ilə bağlı xəsis və tendensioz informasiyaları yaymaqla insanlarda təşviş yaradıdı. Kommunist ideologiyasının insanların şüurunda kök salması üçün siyasi rəhbərlik mövcud oturuşmuş, min ildən artıq müddətdə kök salmış islam zehniyyətini tamamilə şüurlardan silmək zərurətini duyurdu və bu istəyi gerçəkləşdirmək üçün lazım olan tədbirlər bir sıra variasiyalarla meydana çıxırdı: ümumiyyətlə, Allahın adının çəkilməməsi, böyük klassiklərin əsərlərindən onların guya ateist, ya din məsələsində ən azı şübhəçi olmaları kimi yozulması və s.

Rəsmi dairələrin din avtoritetlərinin cəmiyyətin həyatına təsir imkanlarını məhdudlaşdırmaq üçün gördüyü bir sıra tədbirlər: dindarların hakim partiya sıralarına namizədliyə belə qəbul edilməməsi, seçmək və seçilmək hüququndan məhrum edilmələri, dini maariflə məşğul olanların antisovet təbliğatda ittiham edilməsi get-gedə islam maarifinin zəifləməsinə səbəb olurdu. Başqa tərəfdən, dini işlərə baxan nazirliyin tamamilə aradan qaldırılması, Şərqin nüfuzlu dini təhsil ocaqları ilə əlaqənin kəsilməsi, həddi-büluğa çatmayanlara şəriət dərsi verməyə görə cinayət məsuliyyətinin müəyyənləşdirilməsi, gənc nəslin ərəb əlifbasını öyrənmək imkanından məhrum edilməsi, sonradan bu əlifbanın latın qrafikası, daha sonra kiril əlifbası ilə əvəzlənməsi, dini cəmiyyətlərin imtiyazlardan və dövlət maddi yardımından məhrum edilməsi, bütün dövlət idarələrinin iş prosesinin dünyəvi xarakter alması və s. kimi amilləri də qeyd etmək lazımdır.

Sadalananların sırasına məscidlərin kütləvi surətdə dağıdılmasını və dindarların dini mövzularda informasiya mübadiləsini əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırılmasını da əlavə edə bilərik. Bütün bunlar dini maarifin yas mərasimləri və gizli fərdi təmaslar müstəvisinə sıxışdırılması demək idi. 1936-cı il Konstitusiyasında din xadimlərinə seçmək və seçilmək hüququ verilsə də, bu, əslində, vicdan azadlığı olması barədə görüntü yaratmaq və repressiyalar nəticəsində müqaviməti qırılmış dindar kütləyə və dini duruma birbaşa dini təmsil edən şəxslər vasitəsilə nəzarət etmək üçün idi. Düzdü, kommunizm düşərgəsinin daha da genişləndirilməsi maraqları müsəlman əhaliyə münasibətdə bir qədər yumşalma olmasını zəruri edirdi. Amma bu, təbii ki, ateist bir dövlətdə bu və ya digər formada din tədrisinə yol verilməsi ilə nəticələnə bilməzdi.

Bütün bunlara baxmayaraq, kütlənin din ehtiyacı qeyri-leqal şəkildə də olsa ödənilirdi: yas mərasimlərindəki söhbətlər, əvvəllər molla olmuş şəxslərin savadlı kadrların olmaması ucbatından müəllim kimi işə düzəlməsi din maarifinin zəif də olsa, sürdürülməsinə imkan verirdi. Bakıda əhalinin demoqrafik balansının azərbaycanlıların ziyanına pozulması üçün rusdilli əhalinin buraya kütləvi şəkildə köçürülməsi kimi cəhdlər isə əslində bir tərəfdən də əhalinin müqavimətinin artması ilə nəticələnirdi. Hökumət müsəlman ölkələrindən gələn nümayəndə heyətlərinə göstərmək üçün beş-üç məscid və din xadimi saxlamaqla kifayətlənirdi. Əhali arasında dini gözdən salmaq üçün ardıcıl təbliğatla yanaşı, dini təmsil edən zümrə də formalaşdırılırdı ki, onların da fəaliyyəti yas mərasimləri ilə məhdudlaşırdı. Bu şəxslər çox vaxt xüsusi xidmət orqanları tərəfəindən hazırlanırdı. Din adamı obrazını gözdən salmaq üçün onlar bir çox hallarda daha çox əyyaşlıqda və ya narkotik vasitələr qəbulunda adı çıxmış, məhkumluq çəkmiş şəxslərin sırasında seçilirdi. Din xalqa əslinə uyğun olmayan bir biçimdə yas dini kimi təqdim olunurdu. Statistikaya inansaq, ötən əsrin 70-ci illərində ölkədə ali dini təhsili olan cəmi iyirmiyə yaxın ruhani vardı.

Islam qayıdır: hansı biçimdə?

Qorbaçovun yenidənqurma dövründə dinə maraq bir qədər də artdı. Sovet şərqşünaslarının islam haqqında yazdıqları sorğu kitabları, Kraçkovskinin Quranı ruscaya tərcüməsinin təkrar nəşri çox maraqla qarşılandı. Amma bunların tiracı az idi. Qarabağ müharibəsi başlayan dönəmdə Azərbaycanda milli dəyərlərə qayıdış tələbləri çoxalmağa başladı. Ölkə elitası islama da etnosun mənəvi mədəniyyətinin bir hissəsi kimi baxır, millə dəyələrə qayıdış anlayışı dini dəyərləri də ehtiva edirdi. 1989-cu ildə AXC-nin təsis konfransında partiyanın proqramında islama münasibətlə bağlı yazılırıdı: “AXC söz və dini etiqad azadlığına riayət edilməsi uğrunda çıxış edir. Bütün dini abidələr bərpa olunmalı və dindarların sərancamına verilməlidir”

Azərbaycanda islamın xalqın həyatına yeni biçimdə – mövhumatçılıq, təməlçilik, təriqətçilik əlavələrindən arınmış bir şəkildə qayıtması uğrunda çalışan mütərəqqi ziyalılar rəğbətlə qarşılanırdı. Bunlardan öndə gedənlərdən biri o dövrdə Qurani-Kərimin azərbaycanca ilk açıqlamasını yazan Nəriman Qasımoğlu idi. Yeni dini intellktual tipi ölkədə rəğbətlə qarşılanırdı və Quranın yüz minlik tirajla çap olunan məalı əhali arasında sürətlə yayılırdı. Elə bu vaxtlarda yaxın və uzaq xaricdən əhalinin şüurundakı ideoloji vakuumun fərqində olan və bu müsaid şəraitdən yararlanmaq üçün fürsəti yetərincə qiymətləndirən təşkilatların ölkəyə axını başlıdı. Əvvəlcə əsasən məscidlərin təmiri və yeni məscidlərin tikilməsi kimi fəaliyyətlərlə rəğbət qazanan bu təşkilat mənsublarının niiyətləri təkcə dinin yayılması yox, həm də uzaqmənzilli siyasi maraqlar idi. Ölkədə ruhani elitanın yox həddində olması, onların çoxunun savadsızlığı və əhali arasında nüfuzunun olmaması əcnəbi xeyriyyəçilərə aşkar rəğbət doğururdu. Azərbaycanın Ermənistanla müharibə vəziyyətində olması, tez-tez baş verən siyasi kataklizmlər obyektiv olaraq onların fəaliyyətini kontrol etməkdə ayrı-ayrı strukturlara yetərincə imkan vermirdi. Beləliklə, ölkədə dini maarif işinin aparılmamasından istifadə edərək islam yeni biçimdə – bir sıra ölkə və təşkilatların mənafeyinə xidmət edəcək tərzdə cəmiyyət həyatına daxil olurdu. Bu təşkialtaların arxasında isə böyük maliyyə strukturları dururdu.

Müstəqillyin ilk illərindən etibarən gözləmək olardı ki, orta məktəblərdə din dərsləri keçilməsi üçün lazımi tədbirlər görüləcək, sistemli dini maarifləndirmə işi aparılacaq. Amma bu, baş vermədi. Bu səbəbdən sovet imperiyası dövründə təsir dairəsi xeyli məhdudlaşdırılmış bu din özünün müxtəlif tarixi-ənənəvi çalarları ilə cəmiyyət həyatına daxil olmağa başladı.

Son illərdə islama qayıdış meyllərinin iri miqyas almasının başlıca səbəbi ateizm illərinin doğurduğu din boşluğundan qaynaqlanır. Sovet dövründə ölkənin dini elitasının məhv edilməsi xalqın öz dini ilə dərindən tanış olmaq imkanlarını heçə endirmişdi. İmperiya çökəndən sonra bu ideoloci boşluqdan yararlanmaq istəyən çoxlu qüvvələr meydana çıxdı. Bəllidir ki, bir ideologiyanı çıxarıb onun yerinə bir başqasını qoymaq ideloci boşluqda bərqərar olmaqdan qat-qat çətindir. Hökumətin aydın humanitar siyasətinin olmaması, ardıcıl dini maarif işinin aparılmaması, ideoloci təhlükəsizlik işinə biganə yanaşılması onunla nəticələndi ki, xarici qüvvələr bundan yararlandı və ölkədə çağdaş tərəqqi meyarlarına cavab verməyən, islamın tarixi-zahiri əlamətlərilə kifayətlənən, din dəyərlərinin gerçək məzmunu və elmi mündəricəsinə zidd düşən biçimdə din təbliğatı baş alıb getməyə başladı.

Ölkədə dini duruma xüsusən İran, ərəb ölkələri və uzaq xaricdən gələn din missionerlərinin də mənfi təsiri qabarıq şəkildə hiss olunmağa başladı. Bir çox hallarda bu qruplar apardıqları din təbliğatında bir tərəfdən Azərbaycanın Qərbə inteqrasiyası əleyhinə səslənən motivlərə yer verir, bəzənsə, ümumiyyətlə dünyəvi dövlət tipini teokratik dövlətlə əvəzləməyin zəruri olması təbliğatını aparırdılar. Məlumdur ki, dini fóíäàìåíòàëèçì təkcə təfəkkür böhranından deyil, həm də maddi məhrumiyyətlərdən qaynaqlanır. Bunun vətəndaş cəmiyyəti quruculuğuna mənfi təsir göstərən bir istiqaməti də öz əksini bunda tapır ki, ağır iqtisadi durumda yaşayan insanlar aparılan təbliğatın təsiri ilə dini fundamentalizmi daha yaxşı həyat tərzi vəd edən xilaskar bir ideologiya kimi qavramağa meyllənir. Gələcək həyatında aydın perspektiv görməyən gənclər təməlçilərdən maddi yardım alarkən islamın adından və islam naminə hərəkət etdiklərini zənn edir, özünü haqlı sayır, diletant olduqlarından fərqinə varmaqda çətinlik çəkirlər. Bununla əslində insanlığa xidmət üzərində qərarlaşan gerçək dini dəyərləri qulaqardı etmiş olurlar.

Bəllidir ki, dini-siyasi cərəyanlar, bir qayda olaraq, milli və dünyəvi hakimiyyəti qəbul etmirlər. Onların dünyəvi hakimiyyətə qanunsuz və Allahsız hakimiyyət kimi baxmaqları ictimai-siyasi vəziyyətdə də ciddi problemlər yaradır. Bir sıra təriqət mənsublarının xilafət yaratmaq barədə siyasi niyyətləri və Azərbaycanda bu niyyətlərə köklənmiş vətəndaşların əhali arasında apardığı təbliğat da siyasi situasiyanın dəyişməsi və dini-siyasi zəmində gələcək qeyri-sabitliyin əsasının qoyulması ilə sonuclana bilər. Hökumətin ardıcıl və səmərəli dini maarif işi olmadığından islamın siyasiləşməsi, dini-ekstremist təmayüllü ənənəvi fundamentalizmin yayılması bir qədər də genişlənib.

Belə bir şəraitdə insanların din mədəniyyətinin yüksəldilməsinə xidmət edən maarifçilik işinin önəmini xüsusi vurğulamaq, bəlkə də, artıqdandır. Onun təməli isə orta məktəbdə qoyulmalıdır. İnkişaf etmiş Avropa ölkələrində bunun fərqindədirlər. Azərbaycanda da bunun fərqində olunmalıdır. Avropanın orta əsrlərdə din adı ilə bir çox problemlərlə üzləşdiyini tarixdən çoxları bilir. Xristianlıq dövlət dini elan ediləndən sonra başlanan repressiyalar haqda çox danışmaq olar. Xatırlatmaq istərdik ki, Roma imperiyasında xristianlıq dövlət dini elan olunandan sonra Platonun neçə əsr fəaliyyət göstərən akademiyası bağlanmışdı. Antik mədəniyyətə aid olan ədəbiyyat məhv edilirdi. Xəstəlik Allahın insana cəzası kimi götürülür və müalicə yasaq edilirdi. Tibb elmi qadağan olunmuşdu. Tərəqqipərvər insanlar inkvizisiya tonqallarına sürüklənirdi. Bütün bunlar, təbii ki, xristianlığın mahiyyətindən yox, bu dinin əslindən uzaqlaşdırılmış şəkildə qavranmasından, təbliğindən, siyasətlərə alət edilməsindən irəli gəlirdi. Heç kəsə sirr deyil ki, xristianlıq da islam kimi sevgi, insanpərvərlik dinidir. Amma deyilən dönəmdən başlayaraq bəzi Avropa ölkələrində hətta 19-cu əsrədək inkvizisiya məhkəmələri var idi. Sonuncu tonqal Napoleon Avropa imperatoru olan vaxt söndürüldü. Amma bu gün inkişaf etmiş Avropa ölkələri bütün bu dəhşətlərin gerçək xristianlıqla heç bir əlaqəsinin olmamasının fərqindədirlər.

Onlar öz dinlərinə sayğı ilə yanaşırlar. Bu dinin əsl mahiyyətini hələ şüuru ağ lövhə olan şagirdəlrin dərindən mənisəməsi üçün orta məktəblərdə din tədrisini zəruri bilirlər. Avropa ölkələrinin bir çoxunda din dərsləri orta məktəblərdə icbari şəkildə keçilir. Bu barədə bir qədər geniş danışmaq istərdik. Məsələn, Belçikada din dərsi dövlət məktəblərində həftədə 2, özəl məktəblərdə 3 saat keçilir. Alternativ kimi dünyəvi əxlaq fənni var. Ateist ailələrin övladları bu qruplarda oxuya bilərlər. Danimarkada din dərsləri 1-9-cu siniflərdə məzhəblə bağlı (lüteran-protestant), 10-11 siniflərdə məzhəblərüstüdür. Bu ölkədə də din dərsi icbaridir. Dövlət məktəblərində həftədə 1 saat, özəl məktəblərdə iki saat tədris olunur. Almaniyada din dərsləri alternativlidir. Dini istəməyənlər üçün «Əxlaq» və «Həyat bilgisi» fənləri keçilir. Dövlət məktəblərində həftədə 2, özəl məktəblərdə 3 saatdır. Finlandiyada da din dərsləri icbaridir. Din lüteran protestantlıq və ortoksal məzhəblər üzrə öyrədilir. Dövlət məktəblərində həftədə 1, özəl məktəblərdə 2 saatdır.

Din dərslərinin icbari olduğu ölkələr sırasında Yunanıstan, İngiltərə, İrlandiya, İtaliya, Lüksemburq, Malta, Norveç, Avstriya, Polşa, Portuqaliya, İsveç… kimi ölkələri də göstərmək olar. Hətta Baltikyanı ölkələrdə də din tədris olunur. Qardaş Türkiyədə də din dərsləri icbaridir.

Islamofob Təhsil Nazirliyi?

Əvvələn, onu deyək ki, Azərbaycan Təhsil Nazirliyi ölkənin təhsilinin biabırçı kökə düşməsinin əsas səbəbkarıdır. Az qala hər il dəyişilən, səhvlərlə dolu olan, başqa xarici müəlliflərdən köçürülən dərsliklər haqda çox yazılıb və deyilib. Görün bu nazirlik nə səviyyədədir ki, onun çap etdiyi dərslikdə Azərbaycan bayrağı haqqında yazılan mətndə yaşıl rəngin ot, qırmızı rəngin qan, göyün isə səma rəngi olduğu deyilir. TN təmsilçisi bunu «bir iş idi, oldu» deyə adi bir şey kimi qiymətləndirir.

Bunlar öz yerində, dərsliklərə baxanda bəlli olur ki, onlar yazılarkən fənlərarası əlaqə qorunmur. Dərslik üçün bağışlanmaz bir haldır ki, bir dərslikdə deyilənlər o birində təkzib olunsun. Azərbaycan hökumətinin aydın humanitar siyasətinin olmamasının və Təhsil Nazirliyinin işə başdansovdu yanaşamasının nəticəsidir ki, kim nəyi necə istəyirsə, elə də şərh edir. Belə biabırçılıq dünyanın harasında ola bilər, dəqiq ünvan göstərmək çətindir. Konkretləşdirək. Bu yaxınlarda əlimizə orta məktəb üçün yazılan «Azərbaycan dili» dərsliyi keçmişdi. Görün orda dilin yaranması necə izah olunur: «İnsan ayaqüstə yeriməyi öyrənəndən sonra onun ağ ciyərləri genişlənməyə başladı, çiy ətdən bişmiş ətə keçid isə alt çənənin mütəhərrikləşməsinə gətirib çıxardı və bu, imkan verdi ki, insan səsləri tələffüz edə bilsin». Təxmini məzmun belədir. Dərslik müəllifi Engelsin «Meymunun insana çevrilməsində əməyin rolu» əsərinin xülasəsini verməklə 19 əsr darvinistləri səviyyəsində dil problemini «çözüb». Dünyadan xəbəri olanlar bilir ki, darvinizmin məhvə məhkumluğu hələ o sağ ikən bəlli idi və hüceyrənin araşdırılması ilə insanın meymundan əmələ gəlməsi fikrinin absurd olduğu heç kəsə sirr deyil. Amma dərsliyin bir səhifəsində (və ya başqa bir dərslikdə) Allahdan, müqəddəs dinimzdən və Qurani-Kərimdən danışılırsa, o birində insanın meymundan əmələ gəldiyi fikri ifadə olunursa, TN-dən soruşmaq istərdik, siz özünüz hansına inanırsınız? Əgər Engelsə inanırsınızsa, Allah, Quran, din haqqında niyə yazırsınız, yox əgər ateist deyilsinizsə, bəşəriyyətin ulu babasının meymun olması fikri necə olur dərsliyə düşür? Belə eklektik orta məktəb dərslikləri dünyanın harasında var?

Və ya yenə başqa bir dərslikdə islamın qəbulu ilə bağlı ərəblərin istilasından, onlara qarşı Azərbaycan xalqının qəhrəmancasına mübarizəsindən danışılırsa və başqa bir yerdə müqəddəs dinimizdən danışılırsa, bütün bunları hansı məntiqlə və necə yerləşdirmək istəyirlər Azərbaycanın gələcəyi olan məktəblinin şüuruna, anlamaq olmur.

Mən söhbət din tədrisindən getdiyindən bununla bağlı məqama toxunmaq istərdim. Əvvəla, din insanların fərdi və ictimai həyatda Allahın iradəsinə boyun əyməsidir. Allaha itaət edən şəxs isə aşkarda və gizlində fərdlərə, cəmiyyətə, dövlətə heç bir zərər vurmamaq, əksinə faydalı olmağı həyat amalı seçmək deməkdir. Burada dövlət adamlarını narahat edən nədir ki, din dərslərinə bu qədər hörmətsiz yanaşılır? Anlamaq olmur.

Din mədəniyyətin tərkib hissəsidir. Onun dövlətdən ayrı olması din işlərinin başlı-başına buraxılmas demək deyil. Elmin, incəsənətin, qayğısına qalındığı kimi, insanların din mədəniyyətinə necə yiyələnmələri də dövləti qayğılandırmalıdır. Və nəhayət, son zamanlar islam haqqında bəzən məqsədli şəkildə yayılan yanlış təsəvvürlər, islam və terror, islam və fundamentalizm, islam və yas, islam və mövhumat, islam və monarxiyanın birgə assosiasiya olunması da vacib edir ki, dövlət vətəndaşların dini şüurunun hələ orta məktəbdə ikən formalaşdırılmasına qayğı göstərsin. Dövlət insanlar üçündür. Bir ölkədə ticarət özəl sektorda ola bilər, səhiyyədə özəl sektor dominant ola bilər. Amma bu, dövləti insanların sağlamlığına, bioloci təhlükəsizlik məsələlərinə diqqət yetirmək məsuliyyətindən azad etmir. Din adına ölkədə ekstremist siyasi cərəyanların yayılması, onların bəzilərinin arxasında bəlli xüsusi xidmət orqanlarının durması, ayrı-ayrı dövlətlərin marağının olması heç kəsə sirr deyil. Ölkənin ideoloci təhlukəsizliyi də dövləti qayğınadırmalıdır. Ölkə könstitusiyasının əsaslarını sartsıtmağa, teokratik dövlət qurmağa çalışanlarla mübarizədə təkcə inzibati üsullardan istifadə olunması ən səmərəsiz və ağır yoldur. Dinimizin mahiyyətini orta məktəbdən başlayaraq sistemli şəkildə ölkənin gələcəyi olan şagirdlərə öyrətmək bu qədər aktual ikən, şagirdlərin dərs yükü böyükdür, adamlar onsuz da dini özləri öyrənirlər tipində psevdoarqumentlərlə bu işi təxirə salmaq bağışlanmaz səhvdir.