Dinimiz haqqında yayğın təsəvvürləri götür-qoy etdiyimizdə aydınlaşan həqiqət budur ki, çoxu mövhumat deyilən nəsnədən qidalanır. “Mövhumat” sözü ərəbcə “va-hə-mə” felindəndir, yanlış düşünmək, xəyali təsəvvürlərdə bulunmaq, azmaq və s. mənaları ifadə edir.

Mövhumati təsəvvürlərin yayılış coğrafiyası yetərincə geniş bir ərazini tutur, bəlkə də planetimizin hər guşəsində özünə yer eyləyə bilib. Məsələn, avropalılar tarix uzunu İslamı gözdən salmaqdan ötrü təktanrılığın bu son və mükəmməl variantına minbir çalarda böhtanlar bəzəməkdə xeyli canfəşanlıq göstərmişlər. Səbəblərindən – siyasətlər, müharibələr, səlib yürüşləri və s. və i.-nin şüurlarda saldığı izlərdən çox danışmaq olar. Təbii ki, nə qədər danışsaq da söhbətimiz birtərəfli alınacaq. Antiislam təbliğatına qarşı o qədər arqumentli yazılar yazılıb, cavablar verilib ki... Bunların bir qismində hətta bəşəriyyətin Avropa əsilli böyük simaları Höte, Volter, Lamartin, Bismark, Davenper, rus yazıçısı Lev Tolstoyun İslam haqqında yüksək fikirlərinə də istinad edilir. Belə baxanda dərk eləyirsən ki, görünür, dinlər haqqında əsl həqiqətləri söyləmək elə böyük ruh yiyələrinin də taleyində imiş. Ancaq hər bir halda bu da bir gerçəklikdir ki, Batı obıvatelində antiislam ovqatını təkcə yuxarıda sadaladığım amillər gəlişdirməmişdir.

Və məncə, ən ulu gerçəklik bundan ibarətdir ki, İslama ən ağır zülmü İslama tarixən tapınmışlar eləmişlər. Söz yox ki, bunu tamamilə şərti olaraq belə deyirəm. Yoxsa ki, Tanrının xalis dininə bəndənin zülm eləməsi olmuş, olur və olacaq bir nəsnə deyil. Olsa-olsa gücü özünə və ona çatar ki, özü özünü qaranlıqlara yuvarlatsın da alsın Tanrıdan bunun qarşılığını.

Yeri gəlmişkən, “zülm”, “zalım”, “zülmət” sözləri bir kökdən törəmə sözlərdir ki, başlanğıc anlamında qaranlığı, qaranlıq dəyərləri nişan verir. Zülm-zülmət olmaz o dində ki, Rəbbimizdən enmiş də içində mərhəmətdən, azadlıqdan, gözəllikdən, ucalıqdan, doğru yol bələdçiliyindən, işıqdan özgə nəsnə yox. Ayələrin, bu kosmik-ilahi bilgilərin, müqəddəs Yazıların, müqəddəs Oxunun bir adı da zatən Nurdur. Oxuyuruq : «İnanın Tanrıya, elçisinə, Nura ki, onu endirmiş olduq. Nəyi eyləyirsiniz, Tanrı bundan xəbərdar» (“ət-Təğabun” – “Aldanış” surəsi, 8-ci ayə). Bu Nurdan yüzillər uzunu kənar düşən müsəlman ümməti nə yazıq ki, qaranlıqlar girdabında, zülmə-zülmətə uğramış bir haldadır. Rəbbimiz deyir: «Tanrı zülm eyləməz insanlara hansısa bir nəsnə ilən, şübhəsiz. Ancaq ki, insanlar özlərinə zülm eyləyərlər» (“Yunus” surəsi, 44-cü ayə) .

Bəllidir ki, iman əsasları dəyişməz. Söhbət müqəddəs Oxuda Rəbbimizin müəyyənləşdirdiyi iman əsaslarından gedir ki, bunlara hansısa əlavələr edilirsə, deməli, ilahi iradəyə tərs düşən bir işə qol qoyulmuş olur. Məsələn, müqəddəs Oxuda iman əsasları Tanrıya, Onun elçilərinə, mələklərinə, Onun endirdiyi yazılara, axirətə imanla çərçivələnirsə, şiələrin əlavə elədikləri də var – imamətə iman. Yəni sevgili peyğəmbərimiz Məhəmməd Seçilmişin nəslindən olan on ikiyə qədər şəxsin, imam (ana dilimizdə bu söz öndə gedən, öncüllük eləyən, rəhbər anlamındadır) adlandırılan bu işıqlı simaların hakimiyyət haqqına, onların müqəddəsliyinə iman. Və şiə dindarlığında iman ağırlığı əsasən bunun üzərindədir.

Bir haşiyə çıxım. Bir neçə il əvvəl şəhərimizdəki zəlzələdən sonra camaat içində gəzən söhbət mövzusu əsasən bundan ibarət idi ki, binalar silkələnəndə kimlər nə eləyib, necə eləyib, harada olub, haraya qaçıb, hansı hisləri keçirib və s. Dərs dediyim bir tələbə danışırdı ki, anası o ağır anlarda imamların adlarını birər-birər yad eləyib onlardan yardım diləyirmiş. Olaydan sonra qız öz anasına irad tutub deyib ki, bəs heç Allahı çağırmadın...

Sünnilərin də dindarlığında iman ağırlığı peyğəmbər sünnəsi deyilənlə bağlıdır. Bu da çox dərin kökləri, ənənəsi olan, İslam üləmasının zaman-zaman qələm çalaraq müsəlman dindarlığının istifadəsinə buraxdığı bir məsələdir.

Əksər ilahiyyatçılar sünnənin üç variantına diqqət çəkirlər - hərəkət sünnəsi, sözlü sünnə və təqrir sünnəsi. Birincisi Məhəmməd Seçilmişin öz davranışları, ikincisi onun dedikləri, yəni hədislər, sonuncusu onun bir yanlış hərəkəti ğörüb müəyyən bir yasağa bağlamadığı davranışlardır. Sünnəyə bir çox hallarda peyğəmbər ardıcıllarının və daha sonrakıların da sözləri və əməllərini daxil edirlər. Təbii ki, dindarlığı reqlamentləşdirən bu sünnənin içində zamanların, siyasətlərin, nələrin və nələrin gəlişdirdiyi düşüncə və davranış tərzi, dindarlıq özəllikləri müsəlmanları indinin özündə obyektiv kosmik-ilahi gerçəklikləri, müqəddəs Oxu məntiqini anlamaz bir durumda saxlamaqdadır. Dindarlığın sünnə qəliblərində sürdürülməsi müsəlman ümmətinə onu qazandırmışdır ki, insanlar İslamın mahiyyət etibarilə Tanrı-insan münasibətlərində qəbul eləmədiyi bir nəsnədən – vasitəçi strukturların yaranmasından əziyət çəkmiş, Allahın xalis dininə tərs düşən bütpərəstlik ovqatını yaşamalı olmuşlar. Və indi özünü İslamda sayanlar bu ulu həqiqəti anlamaqda çətinlik çəkirlər ki, İslam təkcə 1400 ilin dini deyil, bu söz Adəmdən üzü bəri zamansızlıq dini olaraq təktanrılığın ərəbcə adından başqa bir nəsnə deyil. İslamı sünnə əsirliyində saxlayanlar, görünür, bu səbəblə də zamana, yeniliyə, tərəqqiyə müqavimətli görünürlər.

«Alın o nəsnəni ki, elçi sizə gətirmiş» (“əl-Haşr”–“Toplanma” surəsi, 7-ci ayə) – buyurmuş Rəbbimiz. Nə yazıq ki, Məhəmməd Seçilmişin gətirdiyinin Quran olduğunu anlamaq istəmirlər ki, istəmirlər. Və sadədən sadə bir Quran gerçəyidir ki, Rəbbimiz hətta Öz seçdiyi o ulu insanı, sevgili peyğəmbərimizi belə bəndələrilə Özü arasında vasitəçiliyə uyğun bilməmişdir. Peyğəmbərə sevgilərimiz müqəddəs Kitabın məhz onun ötürücülüyü ilə bizə endirilməsindən qaynaqlanmalıdır. İnsanı ilahiləşdirmək ölçüsündə insan kəlamlarını dini-siyasi ambisiyalara, bəlli zamanlarla çərçivələnən elmi mülahizələrə alət edərək əlahiddə bir din qaynağı halına gətirmək məsələsinin ilahi iradəyə tərs bir məzmunda olduğu da ayələrin məntiqindən aşkarlanan bir həqiqətdir. Bu həqiqət o həqiqəti də açır ki, bütpərəstlik qazanan düşüncə və davranış tərzi obyektiv olaraq insanlıq əleyhinə cinayətlər də törətməlidir.

Məsələn, tarixdən bəllidir ki, İmadəddin Nəsiminin qətlinə fətva verən din xadimi sünniliyin hənəfilik məzhəbinin qazisi olmuşdur. Və yeddi yüz ilə yaxındır tarixin zülmətindən çox güman cəhənnəmə adlamış həmin qazi o böyük ruh yiyəsinin şeirlərinə bəslənən sevgini könüllərdən silə bilməmişdir. Ancaq burası da nəzərdən qaçmamalıdır ki, hənəfilikdə olan bəzi çağdaşlarımız Nəsiminin dərisinin soyulmasına dair fətvanı indinin özündə də qanuni sayırlar. Onun dərin məzmunlu dindarlığını, Tanrısevərliyini anlamaqda çətinlik çəkənlər indinin özündə də tapılırsa və bu, belələrinin şüurunda ona qarşı eybəcər bir münasibət gəlişdirirsə, deməli, çağdaş dindarlığın səviyyəsindən gileylənməyə yetərincə əsasımız var. Yaxud, Şihabəddin Suhraverdi ki, İslam ilahiyat elmində əvəzsiz xidmətləri olmuş, gözəl-gözəl əsərlər yazmışdır. Tarixdə Suhraverdi Maqtul («maqtul» öldürülmüş deməkdir) kimi anılan bir filosof-alim ki, onu da yaydığı düşüncələrə görə qətlə yetirmişlər. Tarixdə saxta dindarlığa utanc gətirən başqa bir nümunə böyük mütəsəvvif-alim Həllac Mənsurun taleyidir. Onun da faciəvi sonluğunu maliki məzhəbinin qazisi İslam adına rəsmiləşdiribmiş... Halbuki Quran oxuyan və anlayan yaxşı bilir ki, müqəddəs Kitabımızda düşüncəyə görə ümumiyyətlə hansısa ölçüdə təqib məsələsinə nəinki yer yoxdur, əksinə, ayələrin hikmətlərində insan azadlıqları bütövlükdə Yaradanın zəmanətində olmaq etibarilə bir növ müqəddəslik statusu qazanmış mahiyyətdə təqdim edilir.

Müharibədə deyil də dinc dövrdə edam cəzası yalnız bir halda mümkün sayılır ki, bir kimsə kimisə, kimlərisə öncədən düşünülmüş olaraq qətlə yetirmiş ola. Bu halda edam cəzası ölənin, ölənlərin yaxınlarının iradəsi və istəyi ilə gerçəkləşə də bilər, başqa bir cəza ilə dəyişdirilə də... Zina etmişlərə şəriətə görə daşqalaq edilməklə, yaxud başqa bir tərzdə uyğulanan ölüm cəzası da müqəddəs Kitabımızla düz gəlməyən xeyli nəsnələrdən biridir.

Siyasi dövriyyədə mənfi çalar qazanmış bir termin var: İslam fundamentalizmi. Günahı bir tərəfdən o qüvvələrdədir ki, İslamı mənfi anlamda hallandırmaqla özlərinin təkəbbürlü siyasətlərini həyata keçirmək istəyirlər. O biri tərəfdən isə o insanlarda, o müsəlmanlardadır ki, dindarlıqları müqəddəs Oxudan xeyli uzaqda, mövhumatçılıq özülləri üzərində qərarlaşmışdır.

Bilənlərlə bilməyənlər bir deyil. Bilməyənlər bilənlərdən öyrənirlər. Bu da var ki, bilənlərin bildiklərinə yanlışlıqlar yoldaşıq eləyirsə bilməyənlər də əzab çəkməli olurlar. Tanrıdan, Onun Kitabından öyrənməmiz daha yaxşı. Yoxsa Onun xalis dinini kənar qaynaqlara aid eləmək Onun Özünə din öyrətmək təkəbbürlüyü kimi də yozular. Yozular ki, Rəbbimiz buyurur: «Tanrıyamı istəyirsiz öyrədəsiz dininizi. Tanrı bilir göylərdə nə varsa, yerdə nə varsa. Tanrı hər nəsnəni biləyən» (“əl-Hucurat”-“Hücrələr” surəsi, 16-cı ayə)...