Mənzil olur gah mənə viranələr,
Cin görürəm, Can görürəm, qorxmuram.
M.Ə. Sabir

İslamda «cin» dedikdə duyğu orqanları ilə dərk eäilməyən, insanlar kimi ilahi əmrlərə tabe olmaqda məsul olan varlıqlar nəzərdə tutulur. Dilimizdəki «Cin ayrı, şeytan ayrı» məsəli islam nöqteyi-nəzərini düzgün əks etdirir. Çünki cinlərin də insanlar kimi yaşayıb öldüyü, onlara da peyğəmbərlər göndərildiyi, yaxşı-pislərinin olduğu Quranda xəbər verilir. Şeytanlar isə istisnasız olaraq mənfi yöndən tanınır və onların İblislə bərabər Qiyamətə kimi yaşayacağını deyirlər.

Əski türklərdə

İslamdan əvvəlki türklər bütün dünyanın ruhlarla dolu oëduğuna inanırdıëàr. Bu ruhlar pis və yaxşı olmaq üzrə sinifləndirilirdi. Ülgenin sərəncamında olan ruhların yaxşı işlərə, Erlikin buyruğunu yerinə yetirənlərin isə şər işlərə əl qoyduğu deyilirdi. Qədim türklər onları müxtəlif cür adlandırırdılar: körmös, neme, tös və s. Heyvan və quş şəklinə düşə bildiklərinə inanırdılar. Bəzilərini çox eybəcər: birəlli, başsız, üçayaqlı və s. şəkildə təsəvvür edirdilər. Eyni zamanda, cinlərin qadın və kişi, qoca və cavan ola bildikləri haqda təsəvvürlər vardı. Balaca ölçülü pis cinlərin - körmöslərin ziyankar olması fikri geniş yayılmışdı. Qədim türklərdə gün batarkən yatmaq yaxşı sayılmırdı. Hesab olunurdu ki, körmöslər adamın qutunu (ilahi enerji, ruh) oğurlaya bilərlər. Ölçülərinə gəlincə, kiçiklərinin ağcaqanad ölçüsündə, böyüklərinin isə pəhləvan cüssəli olduğunu düşünürdülər. Ərəblər kimi, qədim türklər də hesab edirdilər ki, tufan, qasırğa və s. cinlərin hərəkətinin nəticəsidir. Onların xaraba qalmış evlərdə, qurumuş çay yataqlarında, zibilliklərdə, qəbiristanlarda yaşadıqlarını düşünürdülər. İnsanlara münasibətinə görə cinləri üç qrupa bölürdülər. 1. Həm yaxşı, həm pis cəhəti olanlar. Onların hərdən insanlara ziyan vurduğunu, amma yeri gələndə şamanlara yardımçı da ola bildiyini deyirdilər. 2. Yalnız şər işə sahib olanlar. 3. Üçüncü növ haqda isə belə fikir vardı ki, onlar insanlara vurula və bəşər övladı ilə intim təmaslarda ola bilərlər.

Ərəb mifologiyasında

Nağıllardakı təsvirlərdə ərəblərin əski mifoloci təsəvvürlərinin bir sıra yönləri üzə çıxır. İslamdan öncəki ərəblərdə həyatda baş verən yaxşı işlərin səbəbkarı olaraq mələklər və cinlərin bir qismi, pis işlərə səbəbkar kimi isə şeytan və cinlərin digər qismi götürülürdü. Cahiliyyə dövrü ərəblərində belə mifik təsəvvür vardı ki, cinlər də qəbilə və tayfa halında yaşayır, bir-birləri ilə savaşır, fırtına və bir sıra təbii fəlakətləri onlar törədir. Cinlərin insanları öldürdükləri, qaçırmaları, bəzi cinlərin isə insanlara yardım eləmələri fikrində idilər. Hətta cinlərlə evlənən insanların da olduğunu düşünürdülər. «Min bir gecə»də toy günü gəlini götürüb qaçan və qısqanclığından onu ağzı möhürlü kuzənin içində saxlayan cin haqda nağıl var. Qurani-Kərimdən öyrənirik ki, islamdan öncə qüreyşilər Allahla cinlər arasında soy birliyi olması inancında imişlər: «(Müşriklər həm də özlərindən) Allahla cinlər arasında bir qohumluq əlaqəsi icad etdilər. Həqiqətən, cinlər onların (bu sözləri deyənlərin Qiyamət günü cəhənnəmə) gətiriləcəyini bilirlər» (Saffat, 158). Hətta cinləri Allaha ortaq qoşurlarmış: «Cinləri Allah yaratdığı halda, onları Allaha şərik qoşdular, bilmədən Onun üçün oğullar və qızlar uydurub düzəltdilər» (Ənam, 100). Cinlərə sitayiş edirmişlər: «(Mələklər): «Sən pak və müqəddəssən, bizim ixtiyar sahibimiz onlar deyil, Sənsən. Xeyr, cinlərə ibadət edirlər. Onların əkəsəriyyəti cinlərə iman gətirmişdi,» - deyə cavab verəcəklər» (Səbə, 41).

Başqa xalqlarda

Farslarda «cin» kəlməsinin qarşılığı kimi «div», «pəri» sözləri işlənilib. Çin folkloru cinlərin işləkləri haqda məlumatlarla doludur. Çinlilər cinlərin hər yerdə olduğuna, istəyəndə ölüləri belə dirildə bilməklərinə, qəbirləri, evləri gəzdiklərinə inanırlar. Onların inancına görə, cinlərin bir qismi o dünyada ölülərin cəzalandırılması işinə baxır, bir qismi göylərdə yaşayır, başqa bir qismi isə ancaq gecələr yer üzünə enib insanlarla təmasdə olur. Çinlilər arasında bir çox pis xəstəliklərə cinlərin səbəb olduğu düşüncəsi geniş yayılıb. Bu inanc buddizmlə birgə Yaponiyaya da keçib. İndinin özündə Tokio yaxınlığında Nakayama kəndi çox məşhurdur. Buradakı məbəddə hər cür pis ruh və cinlərin insana verdiyi ziyanların aradan qaldırıldığı iddia edilir.

Azərbaycan mifologiyasında

Azərbaycan mifologiyasında cinlərin öz yeri var. Nağıllarımızda onlardan bol-bol danışılır, cinlə yanaşı, div, pəri kimi sinonim anlamlı varlıqlardan da söz açılır. Hesab edilir ki, cinlər insan cildinə də girə bilər. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının «Basatın Təpəgözü öldürməsi» boyunda Təpəgözün anasının pəri olduğu deyilir ki, bu da dişi cin anlamına gəlir. Bir çobanın təcavüzünə məruz qalan pəri çobana: «Oğuzun başına əngəl açdın» - deyir. Sonra pəri çobandan olan oğlu Təpəgözün barmağına üzük keçirib təhlükəli «əmanəti» geri qaytarır. Bu sehrli üzüyün köməyi ilə Təpəgözə ox batmaz, onu qılınc kəsməzmiş. Dövrümüzdə əhali arasında cinlərin gecə gəzməsi, bəzən gecələr atları minib çapması, onların yalını hörməsi haqda fikirlər geniş yayılıb. Bundan başqa, cinlərin gecə yol gedən adamların gözünə görünməsindən də danışılır. Deyirlər ki, cinlər musiqi məclisi görüntüsü yaradıb adamı yaxın bir adam cildində «ziyafətə» dəvət edir, bu zaman onlara aldanan adam özü də bilmədən qısa müddətə çox böyük məsafə qət edir. Cinlərin görünməz olması fikri də var. Adamlarımız hesab edirlər ki, cin «bissimillah» kəlməsindən və dəmirdən qorxur. Cinlərin adamların işinə müdaxilə etməsi, yeməyinə şərik olması inancı geniş yayılıb. Ona görə bütün işlərə, o cümlədən yeməyə «bissimillah»la başlanılması məsləhət görülür, evlərin qabağına profilaktik tədbir olaraq at nalı asırlar. Adamlarımız bilmədən cinlərə ziyan verməkdən də çəkinirlər. Tanış olduğum bir ailədə hesab edirdilər ki, onların ailəsində olan uğursuzluqlar seriyası «bissimillah» demədən qaynar suyu yerə töküb Ağ cinin balasını yandırdıqlarına görədir.

M.Ə.Sabirin yuxarıda bir misrasını epiqrafa çıxardığımız «Qorxuram» şerində də cin və Can insanların qorxduğu varlıqlar kimi təqdim olunur. Şair cin və Canı «bir sürü aslan», «quli-biyaban», «yanğılı vulkan» və s. kimi təhlükə qaynaqları ilə bir yerdə verir, üstəlik, məlum olur ki, əhali arasında, bir çox başqa xalqlarda olduğu kimi, cinlərin viranələrdə yaşaması təsəvvürü var. Sabirin başqa bir: «İndi adamlar elə bil cindilər, Cin nədi, şeytan kimi bidindilər» beytindən isə xalq arasında şeytandan fərqli olaraq, cinlərin «bidin» - dinsiz sayılmadığını öyrənirik. Bu, Quran məntiqinə uyğundur. M.F.Axundovun «Hekayəti-Müsyö Cordan - həkimi-nəbatat və dərviş Məstəli şah - caduküni-məşhur» əsərində Məstəli şah Şəhrəbanu xanıma deyir: «Xanım, məsələn, əgər Şahbaz bəyə əl vursam, lazım olar ki, onun bədəninə bir cin müsəllət edim ki, səfərin xəyalını onun başından çıxarsın. Amma olar ki, bu işdən o qorxsun, ağlına rəxnə yetişsin, ya azarlasın, ya çolaq olsun, çünki uşaqdır, cavandır». Burada cinin insanın fikir dünyasına müdaxiləsi və belə müdaxilənin həm də fəsadları ola bilməsi haqda mifik təsəvvürlər var. Əsərdə, bundan başqa, Səlixa, Məlixa, Bəlixa kimi «cin adları» da çəkilir, onların bir sıra özəllikləri haqda informasiyalar əldə etmək olur.

Quran bu barədə nə deyir?

İslamda cinlərin də insanlar kimi Allaha qulluq etmək üçün yaradıldığı deyilir. Onlar insandan əvvəl yaradılıb. Onlara da peyğəmbərlər göndərilib. Bir qismi iman edib, bir qismi isə yox. Quranda müxtəlif millətlərə və cinlərə göndərilən peyğəmbərlərin öz içlərindən seçildiyi deyilir. Və öz dillərində danışdığı bildirilir. «Ey cin və insan cəmiyyətləri. Sizə içinizdən peyğəmbərlər gəlmədimi?» (Ənam surəsi, 130). Məhəmməd peyğəmbərin insanlara olduğu kimi, cinlərə də ilahi əmrləri təbliğ etdiyi deyilir. Cin surəsində bu barədə ayə var: «De ki, «Mənə vəhy edilib, mən Quran oxuyan zaman bir dəstə cin qulaq verib dinləmiş, qayıdıb öz qövmünə belə söyləmiş: «Heyrətamiz bir Quran dinləmişik. Doğru yola yönəldəndir bu Quran, buna iman gətirmişik» (Cinn, 1-2). Əhqaf surəsində isə deyilir: «Cinlərdən bir neçəsini sənə tərəf göndərmişdik, Qurana qulaq verələr. Onu dinləməyə başlayan zaman: «Susun!» dedilər bir-birinə. Quran oxunub qurtaran kimi qayıtdılar xəbərdarlıq eləsinlər öz qövmlərinə. Dedilər: «Ey qövmümüz! Allah yoluna çağıran peyğəmbərin səsinə səs verin, ona iman gətirin, günahlarınızdan keçsin, ağrılı bir əzabdan qorusun sizi Allah» (Əhqaf, 29-31). Cinlər insanlardan daha böyük gücə malikdirlər. Qısa zamanda çox uzaq məsafələri qət edə bilirlər. İnsanlar onları görməsə də, onlvar insanları görür. İnsanların bilmədiyi bəzi xüsusları bilirlər. Evlənib çoxalırlar. Süleyman peyğəmbərin xidmətində xeyli cinlər olub. Səbə surəsində bir qisim cinlərin Allahın əmri ilə Süleyman peyğəmbərin yanında çalışmalarından danışılır. Bu əmrdən boyun qaçıranların odla cəzalandırıldığı söylənilir və gördükləri konkret işlər də sadalanır: «Nə istəsə, onun üçün eyləyirdi bu cinlər. Məbədlər ucaldar, heykəllər düzəldər, böyük hovuzlara bənzəyən qablar, ağır qazanlar və tiyanlar qayırardılar» (Səbə, 13).

Din alimlərin çoxu bu qənaətdədirlər ki, cin və şeytan ayrıdır. Cinlər şeytanlardan fərqli olaraq, ölür, insanlar kimi, mömin və kafir qruplarına bölünür. Şeytanlarda isə belə bölgü yoxdur və onlar İblislə birgə öləcəklər. Cinlər başqa dünyanın məxluqudular. Adamlardan və mələklərdən fərqlidilər. Cinn surəsindən onların öz monoloqunu dinləyək: «...İstədik göyə çıxaq, yanar odla silahlı, güclü keşikçilərlə dolu gördük biz göyü. Göyə qulaq vermək üçün göyün bəzi yerlərində yer tutub oturardıq. İndi göyün söhbətini kim dinləmək istəsə, ona tuş gələn bir alovla rastlaşar. Şərmi istənilmiş yer üzündə olanlara, xeyirmi diləmiş Rəbbi onlara, bilmərik. Aramızda yaxşılar da var, pislər də. Ayrı-ayrı yolların yolçularıydıq. İndi anlamışıq, yer üzündə qalsaq da belə, başqa bir məkana qaçsaq da belə aciz qoya bilmərik biz heç bir zaman Allahı» (Cinn 8-12).

Amma adamlar və cinlər arasında oxşarlıq da var. Hər ikisinin iradəsi var və xeyir və şər arasında seçim edə bilərlər. Bütövlükdə isə cinin mahiyyəti adamdan fərqlidir. Üç növləri var: havada uçanlar, ilanda və itdə yaşayanlar (biz onları görmürük) və öz görkəmini istəyinə görə dəyişənlər. Başqa bir bölgüdə isə cinin üç sinfə bölündüyü deyilir: qul (qadın cinsindən olub, səhralarda yaşayır, quli-biyaban, qulyabanı da deyilir), ifrit (xüsusi gücə malikdir) və silat.

Can

«Can» da «cin» sözü kimi «örtmək», «gizli qalmaq» mənasında olan «cənn» kökündəndir. Bu sözün latınca «geniye», «genius» kökündən gəldiyini deyənlər də var. Dahi və dəlilərin çox yaxın olması haqda deyilənlər bəllidir. Maraqlıdır ki, bu fikir qədim latıncada, sonra da Avropa dillərində öz linqvistik əksini tapıb: «geniy» sözü həm dahi, həm də cinli, dəli anlamında işlənir. İslam öncəsi olduğu kimi, sonralar da ərəblərdə qeyri-adi insanlara, dəlicəsinə sevənlərə «məcnun» deyilirdi ki, bu da «cinli» anlamı verir. Hətta Məhəmməd peyğəmbər ilk dəfə yeni din haqda məlumatlar verəndə onu da «məcnun» adlandırıblar: Quranda buna qarşılıq olaraq deyilir: «Sən nə kahinsən, nə məcnun. Yaxud sənin üçün deyirlər, qoy desinlər: «Şairdir, gözləyək, görək taleyin gərdişi onu nə vaxt aşırar» (Tur, 29-30).

«Can» sözü Quranda yeddi dəfə, üç müxtəlif mənada işlədilib. Həzrəti Adəmin quru palçıqdan, isti, tüstüsüz oddan yaradıldığı haqda deyilir: «Biz insanı quru və qoxumuş qara palçıqdan yaratdıq. (Cinlərin babası) Can tayfasını daha öncə tüstüsüz oddan xəlq etmişdik.» (Hicr, 26- 27). Nəml və Qasas surələrində Musanın əsası ilə bağlı ayələrdə «can» ilan mənasında işlənir. Bəzi alimlər İblisi şeytanların, Canı isə cinlərin atası kimi qəbul edirlər.

Nəhayət

Cinlərin insanlara zərər verməsi inancıyla çeşidli müalicə üsulları təklif olunur. Bəzi yerlərdə indi də bu məqsədlə «Ciní» surəsindən istifadə olunur. Müalicə məqsədi ilə bu surəni qırx bir dəfə oxuyur, hər dəfə surə içində beş dəfə təkrarlanan «əhədə» kəlməsinə çatanda xəstənin üzünə üfürürlər. Bu yolla cinin fəsadlarını aradan qaldırmağın mümkünlüyünü düşünənlər var.

«Bizim Yol», 20 aprel 03