«Cənnət» sözü də «cin» və «can» kimi «cənn» kökündən olub, «gizli» anlamındadır. Bunun cənnətdə torpağın meyvə və yaşıllıqlar içində gizli olması və s. ilə əlaqələndirirlər. Qədim yunanlarda bu anlamda «paradiz» sözü işlənirdi. Həmin sözün farsca olan «firdövs» sözündən və ya «firdövs»ün bu kökdən yaranması məsələsi mübahisəlidir. Eyni anlamda, yəni yaxşıların axirətdə qalacağı yer anlamında Tövratda «edem» sözü də işlənib. Onu da qeyd edək ki, cənnət anlamında həm «firdövs», həm də «edem»in variantı hesab olunan «ədn» sözləri Qurani-Kərimdə də işlənib.

İbtidai dinlərin bir çoxunda ölümdən sonra xoşbəxt və ya bədbəxt yaşamaq haqda fərqli inanclar olub. Bəzi Afrika miflərində lap qədimlərdə èíñàíëàrûí xoşbəxt həyat sürdüyü, xəstəlik və başqa problemlərin olmadığı məkandan bəhs edilir. Şumer mixi yazı mətnlərində Günəşin doğduğu yerə yaxın bir məkanda «xoşbəxt insanlar ölkəsi» deyilən bir yerdən söz açılır. «Dilmun» adlanan bu yerdə xəstəlik və ölümün olmadığı göstərilir. Dilmun bol sulu, meyvəli bir ərazi, yaşayış üçün hər cür şəraiti olan bir məkan kimi təsvir olunur. Qədim misirlilərdə də cənnət kimi bir yer təsəvvürü vardı və bunun göydə - Ağ yolun ikiyə bölündüyü yerdə olduğu güman edilirdi.

İbtidai inanclarda çox vaxt cənnəti yer üzündəki həyatın bir az yaxşılaşdırılmış şəkli sayardılar. O vaxt ovçuluq, balıqçılıq geniş yayıldığından, cənnət haqqında təsəvvürlərdə də yaxşı yer anlamı ilə uğurla ov ovlama, quş quşlama imkanı olan, meyvələrin bol olduğu yer xəyalı üst-üstə düşürdü. Bəzi xalqlarda hətta ovçular üçün ayrıca ov cənnəti deyilən bir yerin olması inancı geniş yayılmışdı.

Hindlilərdə cənnət haqda bilgi Riqvedada verilir. Orada cənnət əcdadların ölümdən sonra getdiyi yer kimi təsvir olunur. Guya burada adamlar tanrılarla bir yerdə yaşayırlar. Tanrı İndra Nandana adlanan bu yerdə àäàìëàrëà áèrgÿ əylənir. Hind təsəvvürlərində zaman dövri olduğundan, cənnət də əbədi deyil və hər bir dövrə içində var və müvəqqətidir. Buddistlərdə cənnətin təsvirləri çox zəngin və cazibədardır. Orada ləl-cəvahirlərlə bəzənmiş ağacların olduğu deyilir. Buddist təsəvvürlərinə görə, cənnətdə nəğməkar quşlar səs-səsə verib gözəl nəğmələr ötürlər. Burada axan çaylar da arzu və sifariş ilədir: sakinlərin istəyinə uyğun olaraq çaylar sərin və ya isti sulu olur. Hər tərəf, hər yan sonsuz yaşıllıqlardan ibarətdir.

Zərdüştilikdəki cənnət anlayışı bir qədər fərqlidir. Dünyanı xeyir və şər hiissələrinə bölən zərdüştilər «xeyirli fikri, xeyirli sözü, xeyirli əməli təqdir edən» öz peyğəmbərlərinin tövsiyələri əsasında bu qənaətdə idilər ki, Əhrimənlə «alış-verişi olmayan» möminlər o dünyada bunun əvəzini alacaqlar. Belə ki, imanları onları birinci addımda xeyirli fikirlər səmasına, ikinci addımda xeyirli sözlər, üçüncü addımla isə xeyirli əməllər səmasına yüksəldəcək. Esxatoloji təsəvvürlər dördüncü addımda möminlərin sonsuz nura qovuşacağı mücdəsini verirdi.

Monqol mifologiyasına görə, iman sahibləri öləndən sonra tenqirlərin (tanrıların) dünyasına götürülürlər. Onlar yeni dünya yaradılanadək orada yaşayırlar. Elə ki Xormusto xan yeni dünyanı yaradıb tamamladı, onlar yerə enib əvvəlki kimi işıq saçacaqlar, lap ilk insanlar kimi (monqol mifologiyasına görə, insanlar günaha batmamışdan əvvəl qanadlı imişlər və işıq saçırmışlar). On böyük günaha (qətl, əxlaqsızlıq, oğurluq, yalan, dava-dalaş, başqalarına pislik etmə, murdar fikirlər, həsəd, qeybət, dinsizlik) bir kərə də olsun yol verməyənlərin yeni doğulmada qeqen (əslində tanrı olub, amma bunu heç kəsin bilmədiyi yaradılışlar, onların adam sifətində insanların içində yaşadığı düşünülür) kimi doğulacağı fikri də monqollar arasında geniş yayılıb.

Bir sıra ellinist filosoflarda, hinduizmdə, manixeyçilikdə olduğu kimi, bəzi islam təriqətlərində də tənasüx – reinkarnasiya məfhumu var. İslam prinsiplərinə uyğun gəlməyən bu görüşü bölüşən ismaililər, kaysanilər, nüsəyrilər öz sələfləri kimi hesab edirdilər ki, Qiyamət, cənnət və cəhənnəm şərtidir, deyilənlər ruhun bədəndə çəkdiyi cəzadan, aldığı əvəzdən başqa bir şey deyil. İslam ilahiyyatçıları bu görüşləri kəskin tənqid ediblər.

Əksər dinlərdə olduğu kimi, xristianlıqda da cənnətin göydə qərar tutması inancı var. «Məsihə aid bir adamı tanıyıram. O, on dörd il bundan qabaq - bilmirəm bədəndəmi, bədəndən xaricmi, Allah bilir – üçüncü göyə (cənnətə) aparılmışdı. Və bu adam barədə onu bilirəm ki, - bilmirəm bədəndəmi, bədəndən xaricmi, Allah bilir – o, cənnətə aparılmış və insanın bəhs etməsi qadağan olan, sözlə söylənməz şeylər eşitmişdir» (İncil, Korinflilərə ikinci məktub, 12: 1-4). Qurandan fərqli olaraq, İncildə o dünyada xoşbəxt cütlərin həyatı olmadığı deyilir: «Sonra dirilmə yoxdur deyən sadukeylər onun yanına gəlib soruşdular: «Müəllim, Musa bizim üçün yazmışdır ki, «Əgər bir adamın qardaşı ölüb, arvadı qalarsa, amma uşaqları olmazsa, sağ qalan qardaş onun dulunu alıb ölən qardaşına nəsil yetişdirsin». Yeddi qardaş var idi. Birincisi arvad aldı, amma övlad qoymadan öldü. İkinci qardaş o qadını aldı və o da övlad qoymadan öldü; üçüncü də belə. Yeddisi də (qadını aldı və) nəsil qoymadı. Hamısından sonra qadın da öldü. Qiyamətdə onlar diriləndə qadın hansının arvadı olacaq? Çünki o, yeddisinin də arvadı olub». İsa da onlara dedi: «Siz müqəddəs yazıları və Allahın qüdrətini bilmədiyinizə görə yanılırsınız. Elə deyiilmi? Ona görə ki, ölülər dirildikdən sonra nə evlənirlər, nə də ərə gedirlər. Ancaq göylərdəki mələklər kimi olurlar» (Markın müjdəsi, 12: 18-25). İncildə həmçinin cənnətdə adamların Allahı görəcəyi də iddia edilir: «Sevimlilərim, indi biz Allahın övladlarıyıq, amma nə olacağımız hələ izhar olunmamışdır. Ancaq bilirik ki, Məsih zühur edəndə biz ona bənzəyəcəyik. Çünki Onu olduğu kimi görəcəyik» (Yəhyanın birinci məktubu, 3:2). Xristianlıqda Ədən cənnətinin yaradılışın başlanğıcında da olduğuna inanılır. Onlar cənnətdə ilanın Adəm və Həvvanı aldatdığını deyir, yasaq olunan meyvənin isə alma olduğu fikrindədirlər. Quranda yasaq meyvənin nə olması barədə söz açılmır, amma onun buğda olması fikri müsəlmanlar arasında geniş yayılıb. «Buğda yeyib cənnətdən çıxıb» məsəli bu inancın ifadəsidir. M.Ə. Sabirdə də bu haqda misra var: «Satdı gülzari-behişti iki buğdayə babam...»

Qurani-Kərimdə cənnətin təsvirinə ayrılan ayələr cəhənnəmin təsvirinə ayrılanlardan daha çoxdur. Bəzi ayələrdə cənnət və nemətləriylə bağlı təsvirlər dünya və axirət arasında oxşarlıqların olduğunu ifadə edir. «İmana gələnlərə, əməli salehlərə mücdə ver, içindən çaylar axan cənnətlər gözləyir onları. Onlara bu cənnətin meyvəsindən ruzi veriləndə: «Bu ruzidən əvvəl də (dünyada) verərdilər bizə» - deyərlər» (Baqara, 25). Qurani-Kərimdə cəhənnəmin yeddi qapısı olması haqda deyilsə də, cənnətin qapılarının sayı haqda məlumat verilmir, sadəcə, «qapılar» sözü işlənir. «Şübhəsiz, bu kəslərin hamısına vəd olunmuş yerdir cəhənnəm. Onun yeddi qapısı var» (Hicr, 43-44); «Dəstə-dəstə apararlar cənnətə Rəblərindən qorxanları. Çatdılarmı oraya, üzlərinə açılar qapılar» (Zumər, 73). İbn əl-Ərəbiyə görə, cənnətin səkkiz qapısı var. Bu qapıarın hərəsi cənnətin birinə açılır. Bunlardan Ədn cənnəti daha üstün sayılır. Burada yerləşdirilənlərin Allahı görə biləcəkləri ehtimal olunur. Bundan da üstdə isə Vəsilə cənnətinin olduğu və Məhəmməd peyğəmbərin bu cənnətdə olacağı fikri ilahiyyatçılar arasında geniş yayılıb.

Deyildiyi kimi, Quranda cənnət təsvirləri çoxdur. Rəhman surəsində iki cənnətdən danışılandan sonra bundan başqa daha iki cənnətin olduğu deyilir: «İki cənnət gözləyir Rəbbinin iki əli arasında durmaqdan qorxan adamı» (Rəhman, 46); «Bunlardan savayı daha iki cənnət var» (Rəhman, 62). Təfsirçilər arasında bu cənnətlərin ikisinin insanlar, ikisinin isə cinlər üçün və ya ikisinin möminlər, digər ikisinin saleh əməl sahibləri üçün olması, ikisinin maddi, ikisinin isə qeyri-maddi olması və sair izahlar var.

Qurandakı bəzi ayələrə istinadən belə təfsirlər də var ki, cənnətlərdə mükafat fərqli dərəcələrdə olacaq. Aşağıda verilən ayələrin belə qənaətə gəlməyə əsas verdiyini düşünmək olar: «Yerlərindən tərpənməyib zərərə düşməyən möminlər Allah yolunda malıyla, canıyla mücahidlik eyləyən möminlərə tay deyil. Malıyla, canıyla Allah yolunda mücahidlik eyləyənləri yerində oturanlardan mərtəbəcə üstün tutmuş Allah. Daha böyük mərtəbələr, məğfirət və rəhmət bəxş etmiş onlara Allah» (Nisə, 95-96). Və ya Ənfəl surəsində belə deyilir: «Möminlər o kəslərdir ki, anılan zaman adı Allahın titrəyər ürəkləri, oxunan zaman ayələri onlara artırar imanlarını və Rəblərinə güvənər onlar. Və o kəslərdir ki, namaz qılar, verdiyimiz ruzidən Allah yolunda sərf eləyər onlar. Belələri əsl möminlərdir. Onları rütbələr, məğfirət, bol-bol ruzilər gözləyir Rəblərinin dərgahında» (Ənfəl, 2-4).

Cənnətdən bəhs edən ayələrin əksəriyyətində cənnətlərin altından çaylar axması barədə deyilsə də, bu çaylar haqda əlavə məlumat verilmir. Muhəmməd surəsində isə bu çaylar haqda belə deyilir: «Müttəqilərə vəd edilən cənnət budur: çirkab götürməyən sulu çaylar, dadı dəyişməyən südlü çaylar, içənlərə ləzzət verən şərab çayları, təmiz bal çayları axırlar orada» (Muhəmməd, 15).

«Cənnətə girmək üçün insanın hansı işləri, əməlləri, cəhətləri arqument ola bilər?» sualına cavab belədir: Allaha səmimiyyətlə qulluq edənlər. Ümumiyyətlə, Allah yolunda malını və canını əsirgəməmək, qəzəbini udmaq, bağışlamağı bacarmaq, ədalətli, insaflı olmaq və s. sifətlər Allahın bəyəndiyi insani atributlardır: «Tələsin Rəbbinizin məğfirətinə, göylər və yer qədər geniş olan və müttəqilər üçün hazırlanmış cənnətə. Xərcləyər malını xeyirdə, şərdə, udar qəzəbini, əfv edər insanları onlar. Allah da sevər yaxşılıq edənləri. Bir fəna iş tutanlar, özlərini incidənlər Allahı yada salar, günahlarının bağışlanmasını dilərlər. Allahdan başqa kim bağışlaya bilər onları? Tutduqları əməldə bilə-bilə israr eləməz onlar. Əvəzində onlara Rəbləri məğfirət verər və içindən çaylar axan cənnətləri qismət eyləyər ki, oralarda əbədilik qalarlar. Yaxşıca davrananların nə gözəl əcri vardır» (Əli İmran, 133-136).

Cənnətin təsvirləri Quranda çox cəlbedicidir. Bir sıra ayələrdə yaşıllıqlardan, ağaclardan, çaylardan, bol meyvələrdən bəhs edilir. Bu meyvələr içərisində xurma, nar, gilas, bananın adı çəkilir: «Meyvələr, salxımları sallanan xurma ağacları var burada» (Rəhman, 11); «Oralarda dadarlar növ-növ meyvələrin, xurmanın, narın dadını» (Rəhman, 68); «Salxımları sallanan banan ağacları arasında...» (Vaqia, 29). Cənnətin təsviri zamanı şərabın da adı çəkilir, amma bu, bir başqa şərabdır: «Nə başağrısı verəndi, nə də ağlı başdan çıxarandı bu şərab» (Vaqia, 19); «Qədəhləri arxlardan doldurarlar. Ağappaq bir içkidir bu, içiləndə ləzzətlidir, başağrısı vermir, ağlı başdan çıxarmır. Yanlarında irigözlü qadınlar var, yalnız öz taylarına zillənmiş baxışları. Əl dəyməmiş yumurta sayaq bəmbəyazdılar» (Saffət, 45-49). Cənnətdə insanların yaşayış yeri haqda da bir sıra məlumatlar var: «Ev», «çadır», «mənzillər»...: «Rəblərindən qorxanlarısa üst-üstə qurulmuş mənzillər gözləyir» (Zumər, 20). Böyük şairimiz Məhəmməd Füzuli özünün «Mətləül-etiqad» («Etiqadın başlanğıcı») fəlsəfi əsərində cənnət haqda yazır: «Bəzi mühəqqiqlər (tədqiqatçılar) söyləmişlər ki, bu dünya həzzlə iztirabın bir-biri ilə qarışığından, axirət isə bütün həzzlərin bir tərəfdə, bütün iztirabların isə digər tərəfdə bir yerə toplanmasından ibarətdir. Birinci tərəf cənnət adlandırılûr ki, bu, möminlərin sığınacağıdır».

Qurani-Kərim bu dünyada insanların çeşidli mürəkkəb situasiyalarda hansısa yanlışlıqlara yol verəcəyini də göstərir. Amma heç kəs Uca Tanrının çox böyük rəhm sahibi olduğunu unutmamalıdır. Yaşadığımız dünyanın çətinlikləri haqda Quranda da deyilir. «Bu ağır yükü dağlar, daşlar belə götürmədi» ayəsində məhz insani məsuliyyətdən söz getməsi haqda açıqlamalar var. Bu çətinliklərin altına insan girib. Həyatda bir sıra uğursuzluqlarla üzləşən, bəzən yanlışlıqlara üz verən insanları depressiyadan çəkindirmək üçün Allah Müqəddəs Kitabda xatırladır ki, kiçik yanlışlıqlara yol verənlərdən O, Öz rəhmətini əsirgəməyəcək: «Yaxşılar o kəslərdir ki, xırda-para günahlar işlətsə də, böyük-böyük günahlardan, çirkin-çirkin işlərdən çəkinər onlar» (Nəcm, 32).

Cəlaləddin Ruminin «Məsnəvi»sində cənnətlə bağlı təsvirlərdə bir təsəvvüf dəst-xətti görünür. «Tanrı daima deyir ki, cənnətin divarları bu divarlar kimi cansız və çirkin deyil. Tən qapısı, tən divarı kimi oyanıqdır. Cənnət evi də diridir. Çünki padşahlar padşahına mənsubdur. Orada ağac da cənnət əhli ilə danışır, söz söyləyər, meyvə də, axan duru sular da. Çünki cənnəti alətlə düzəltməyiblər ki. Ora əməllərdən, niyyətlərdən düzəldilib. Bu dünyadakı yapı ölü sudan, ölü torpaqdan düzəldilib, o yapı diri ibadətlərlə qurulub. Bu, əslinə bənzər, dağınıqlıqlarla doludur, o da əsli olan elmə, əmələ bənzər. Oradakı taxt da, köşk də, tac da, əlbisə də cənnət əhlinə suallar soruşar, cavablar verər. Döşənməsi döşəyən olmadan düzəlib. O ev süpürgəsiz süpürülüb, təmizlənib. Könül evinə baxırsanmı. Qəmlə tozlandımı, süpürgəçi olmadan tövbəylə süpürülür, arınır. O yurdun taxtı kimsə götürmədən gedir, yeriyir. Qapı halqası da gözəl səslərlə nəğmələr oxuyur, çalğılar çalır, qapı da». («Məsnəvi, IV cild, səh. 39)

Cənnətlə bağlı sadalanan özəlliklərdən biri də oradakı cinsi həyatdır. İncildə cənnətlə bağlı təsvirlərdə bu barədə söhbət açılarkən cinsi həyatın olmadığı deyilir. Quranda isə mənzərə bir başqadır. Baqara surəsində keçən «pak olan zövcələr» ifadəsinin həm dünyəvi qadınları, həm də huriləri əhatə etməsi fikri var. «İmana gələnlərə, əməli salehlərə mücdə ver, içindən çaylar axan cənnətlər gözləyir onları... Pak olan zövcələr gözləyir onları və orada əbədilik qalarlar» (Baqara, 25). Bir sıra təfsirçilər cənnətdə hər kişiyə iki qadın düşəcəyini deyirlər. Bunların hər ikisinin dünya qadını, yoxsa birinin dünyəvi, digərinin huri olması mübahisəli qalır. Bundan başqa, əgər bir mömin qadın dünyada iki dəfə evlilikdə olub, dünyasını dəyişibsə, axirətdə isə hər iki əri cənnətdədirsə, hansının zövcəsi olacağı məsələsi də Quranda belə təfərrüatlara yer verilmədiyindən, mübahisəli olaraq qalır. Başqa bir məsələ cənnət əhlinin Allahı görməsidir. Bunun mümkün olması deyilir: «Neçə üzlər var ki, o gün gözəlliyi ilə parıldar, Rəblərinə baxarlar» (Qiyəmə, 22-23).