Əxilik adı ilə daha geniş tanınan fütüvvət təşkilatları əsas etibarı ilə təsəvvüflə bağlı olduğu kimi, həm də peşə-sənət sahibləri birliyi olub. Əvvəllər bir əxlaqi termin kimi qavranılan fütüvvət sosial bir təşəkkül halını alandan sonra iqtisadi-sosial-dini termin kimi də işlənməyə başlayıb.

«Fütüvvət» Quranda «gənc» mənasında işlənən «fəta» sözündən yaranıb. Müqəddəs Kitabımızda İbrahim və Yusif peyğəmbərlərə, Əshabi-Kəhfə aid olaraq işlənilir. Bir sözlə, bu kəlmə ilə bir insan tipi, şərlə mübarizə aparan gənclər nəzərdə tutulub.

«Bir cavan var, İbrahimdir adı» (Ənbiyə 60); «Mağaraya sığınmışdı o cavanlar. Dedilər: Rəbbimiz, dərgahından bizə rəhmət bəxş elə və bir çıxış yolu tap düşdüyümüz bu işdən» (Kəhf 10); «Şübhəsiz, Rəblərinə iman gətirən cavanlardı o kəslər, Biz də artırmışdıq imanlarını» (Kəhf 13). Fütüvvət haqda məşhur təsəvvüfçülərdən olan Süləminin bu fikri məşhurdur: «Kimdə Nuhun səbatı, İbrahimin vüqarı, İsmayılın doğruluğu, Musanın ixlası, Əyyubun səbri, Davudun ağlayışı, Məhəmmədin comərdliyi varsa, yenə kimdə Əbubəkrin canıyananlığı, Ömərin qeyrəti, Osmanın utancaqlığı, Əlinin elmi varsa, sonra bütün bunlarla bərabər nəfsini boğar, öz eyiblərini görə bilirsə, o, fütüvvət sahibidir».

Fütüvvət əhlinin işlətdiyi bir sıra istilahlar var ki, bunların mənasını anlamadan bir sıra məqamlarda nəyin nəzərdə tutulduğunu dərk etmək olmaz. Bu terminlər təsəvvüf terminləri olmaqla yanaşı, bir qismi sırf spesifik – sosial sahə, günlük davranış qaydaları ilə, təhsil prosesi və s. ilə bağlıdır.

Bu yazıda bunlardan bir qisminin mənasına aydınlıq gətirməyə çalışacağıq.

Əqdi-təriqət – beyət əsnasında əl tutmaq. Ata ilə oğulun (mürid və mürşid) sağ əllərini irəli uzadıb baş barmaqlarını qarşı-qarşıya tutmaqla əl verməsi.

Ariflər məqamı – elm əl-yəqin, eyn əl-yəqin və həqq əl-yəqin deyilən məqamlardır.

Elm əl-yəqin – Allaha qovuşmanın üç məqamından ilkidir. Biliklə (irfanla) yaxınlaşmaqdır.

Eyn əl-yəqin – Allahı sezmək yolu ilə qavramanı nəzərdə tutan ikinci məqamdır. Buna mükaşifə (kəşf etmə, sirr açma) də deyilir.

Həqq əl-yəqin – Arifllər məqamının üçüncüsü – sonuncusudur. Qulun Haqqda yox olması, əriməsi, Onunla bir olması məqamı sayılır. Bu məqamda Haqq ilə qul arasındakı pərdələrin qalxdığı deyilir.

Çar pir – (əsli farsca «çahar pir» – dörd pir). Fütüvvət ənənəsinin qaynaqlandığı dörd böyük peyğəmbərə: Adəm, Nuh, İbrahim, Məhəmməd - verilən addır.

Çar yar – (əsli farsca «çahar yar» - dörd dost deməkdir). Rəşidi xəlifələr olan Əbubəkr, Ömər, Osman və Əliyə verilən ad.

Əsrar – Lüğəvi mənası «sirlər» deməkdir. Fütüvvət ənənələrində və təsəvvüfdə həqiqət məqamında dilə gətirilməsi mümkünsüz halların olduğu deyilir. Bunların yalnız yaşanması mümkün sayılır. Cəlaləddin Rumi bu fikri «Dadmayan bilməz» şəklində ifadə edib. Bu cür hallar «əsrar» adlanır.

Bəqabillah - qulu Allahdan ayıran vəsflərdən ayrılmaq. Bəqabillahın dərəcələri bunlardır: fəna fiş-şeyx, fəna fil-pir, fəna fir-rəsul, fənafillah.

Fənafillah - bəqabillahın son dərəcəsidir. Varlıq qayğılarından qurtulub Allahda ərimək deməkdir. Füzulidə də var. «Leyli və Məcnun»da Leylinin dilindən deyilir: «Yarəb, məni qıl fənayə mülhəq, Çün rəhi-fəna imiş rəhi həqq!». (Yarəb, məni fənaya qovuşdur. Çünki Haqq yolu fəna yolu imiş!).

Füqəra - təsəvvüf yoluna gəlib yoxluğu qəbul edənlər.
Min bir gün - bəzi təriqətlərdə sınaq müddəti.

Gövhər – ədəb və həya mənasında işlənib.

Hübab – (ərəbcə «dostlar») fütüvvətin doqquz dərəcəsindən ilkidir.

Miskinlik - Fütüvvət üzvü səhvə yol veribsə, öz dostları üçün gücü nisbətində hər kəs üçün ayrıca olmaqla hədiyyə hazırlayırmış. Buna «miskinlik» deyilib.

Seyr - müridin dərvişliyə başlayıb vüsala qədər davam edən mənəvi yolçuluğuna verilən ad. Dörd dərəcəsi olub: seyri-illəllah (Allahı seyr), seyri-fillah (Allahda seyr), seyri-maallah (Allah ilə seyr) və seyri-anillah (Allahdan seyr).

Təcəlli – qeyb aləmi nurlarından qəlbə bir pəncərə açılması. İlahi sirlərlə qüdrət əsərlərinin Haqq nurları ilə görünməsi.

Təcəllayi-sirri-sirr – öz vücudundan keçib nəfsini ağıla, ağılı ruha, ruhunu Allaha təslim eləyib varlığını Allahda məhv eləmək. Bu məqama çatmayanın kamil insan ola bilməyəcəyini deyərdilər.

Duz – dad mənasında işlənib. «Hər şeyin bir duzu var. Əxilik və şeyxliyin duzu çörəyi qazanıb miskinlərə yedirməkdir» (Radavi fütüvvətnaməsi).

Ustadi-kamil – müridi qaranlıqdan aydınlığa çıxaran kəs.

Qapalı qapılar – göz, dil, bel (təriqətlərdə fərqlidir).

Açıq qapılar – əl, alın, süfrə, qapı (təriqətlərdə fərqlidir).

Yəd – əl. Vasitə mənasında işlənən bu söz müridin şeyxə təslimliyi, tabe olması mənası verir.

Yaşıl yarpaq – Belə izah olunur ki, məlum günaha görə Adəm peyğəmbər cənnətdə çılpaq qalanda bütün cənnəti dolaşır, amma heç kəs (insanlar nəzərdə tutulmur) ona heç nə vermir. Təkcə əncir ağacı ona üç yarpaq verir. Comərdlik göstərib Adəmə öz eybini örtməyə kömək edir. Bu səbəblə fütüvvət əhlində yaşıl yarpaq comərdlik simvolu olaraq qəbul edilmişdi.

Yol Ata – tələbəyə Yol göstərən. Yol Ata nəsihətlərindən nümunələr: «Yol Ata əmanətləri: Aynü ammün (gözlərin kor olsun, yəni görülməsi lazım olmayanı görmə), lisnu şommün (dilsiz ol, əbəs söz söyləmə) üznün bikmün (qulağın kar olsun – lazımsız sözü dinləmə), yədu maktun (haqqın çatmayana əlini uzatma), riclün məcruhun (gedilməyəsi yerə getmə)».

Yol Qardaşı – fütüvvətə qoşulan bir şəxsin mütləq dost olaraq qəbul etdiyi iki nəfər yardımçısı olmalı idi. Sağ Yol Qardaşı və Sol Yol Qardaşı. (müqayisə et: sağdış, soldış). Onlar ona Yol boyu yardım etməli idilər. Yol Qardaşı nəsihətlərindən: «Təriqət qardaşı kimdir, sənə nə söylədi?» «Yeddi söz söylədi: hər şeyə təhəmmül elə, hər şeydə hafiz ol, ağıllı ol, xeyirli iş gör, qeybət eləmə, elm öyrən, yalan və böhtan söyləmə».

Çilə – bəzən səhvlər müqabilində, bəzən də protokol üzrə müridlərin əxlaqlarının təmizlənməsi üçün tətbiq edilən üsul. Şeyxin təyin etdiyi qayda ilə onun xəlvətə qoyulmasına süluk, orda yaşadığı çətinliklərə isə çilə deyilirdi. Bəzi təriqətlərdə qırx gün, bəzilərində səksən, bəzilərindəsə min bir günlük çilə olurdu. Üç gün aclıq və yeddi gün döyülüb-söyülmə çiləsi, qırx gün aclıq və çılpaqlıq çiləsi kimi təmrinlər də olurdu.

Mövləvilərdə bu müddət qırx gün idi. Əvvəlcədən hazırlanmış qaranlıq otağa salınan mürid qırx gün orada qalmalı idi. Arada iki dəfə suyu dəyişirdilər. Yeməyi isə çox az miqdarda, yalnız çörəkdən ibarət olurdu. Arif məqamına yüksəlməyi nəzərdə tutan mürid o qədər özünə qapılardı ki, suyu dəyişilən zaman belə bunu hiss etməzdi. Sonuncu gün şeyx gedib qapını açardı. Mürid onun üzünə baxıb ürəyindəki sözləri oxumalı idi. Düzgün tapdığı təqdirdə o artıq müridlikdən çıxıb arif adlandırılırdı. Onun başına üləma çalması bağlayıb uzun tərəfini sağ çiyninin üstünə salardılar. Bundan başqa, ona ariflik verildiyini bildirən xirqə də geyindirirdilər.

Müasir Türkiyə türkcəsində əzab mənasında işlənən «çilə çəkmək» ifadəsi də, yəqin ki, bu əsldəndir. Ümumiyyətlə isə, «çilə»nin farsca qırx mənasını verən «çehel»dən olduğu söylənilir. Yuxarıda bu müddətin bəzi təriqətlərdə qırx gün olduğu deyildi. Dilimizdə işlənən «çillə» də, yəqin ki, bu kökdəndir. Böyük çillənin qırx gün olması da bu ehtimalın həqiqətə söykəndiyini göstərir.

«Bizim Yol» qəzeti, 13 aprel 2003.