Sivilizasiyaların daha yaxın təmasa girdiyi kürəsəlləşmə çağında öyünə bildiyimiz, vurğuladığımız və təbliğinə ehtiyac duyulan bir tarixi nailiyyət xalqımızın dindarlığına dair istər bizim öz içimizdə, istərdə də xaricdə formalaşan tolerantlıq dəyərləndirməsi ilə bağlıdır. Və Azərbaycanı dini tolerantlığın dünya miqyasındakı ünvanlarından birinə çevirmiş bu nailiyyət ona görə tarixidir ki, indinin qazancı deyil də əsrlərin bizə ərməğan etdiyidir.

Azərbaycan ərazisində yaşayanların əksəriyyəti İslam dinini qəbul etməmişdən öncələr Tanrıçılıqda (qədim türklərin əski inanc sistemində Tanrıçılıq dini başlıca yer tuturdu və yeri gəlmişkən, qeyd olunmalıdır ki, bu əski din də təktanrılığın arxaik variantlarından biridir və əcdadlarımız da daxil biz heç zaman bütpərəstlik dinlərində olmamışıq), Zərdüştülükdə (bu dinin də mahiyyətcə monoteist dinə aidiyyatı barədə maraqlı araşdırmalar mövcuddur), Xristianlıqda olmuşlar. Bu sonuncu 2-ci əsrdən 7-ci əsrədək tariximizdə özəl yeri olan Alban dövlətinin rəsmi dini kimi meydana gəlmişdir. Bu da tarixi həqiqətdir ki, erməni tarixçilərinin təhrifli təbliğatına rəğmən xristianlığı Qafqazda ilkin olaraq bizim əcdadlarımız qəbul etmişlər.

Dini tolerantlığın dərin kökləri yeni zamanda milli-mədəni irsimizdən də su içir. Azərbaycan dindarlığı Nizami Gəncəvinin “Xəmsə” qəhrəmanları, “Əsli və Kərəm” dastanı, İsa Məsih obrazlı Nəsimi şeirləri, M.Ə.Sabirin gerçək islamı təbliğ edən, dini mövhumatçılıq və fanatizm əleyhinə satiraları, N.Nərimanovun “Bahadır və Sona”, Y.V.Çəmənzəminlinin “Əli və Nino” romanları, C.Cabbarlının “1905-ci ildə”, H.Cavidin “Şeyx Sənan” dramları və onlarca başqa nümunələr əsasında təlim-tərbiyə görmüş bir mahiyyətdədir.

H.Cavidin Şeyx Sənanı müsəlman dini icmasının rəhbəridir. Sevgilisi, xristian qızı Xumarın yolunda hər cür məhrumiyyətlərə gedir, dini dözümsüzlük sərgiləyən keşişlərin tələbi və təzyiqilə müsəlman kimliyinə aid şərtiliklərdən imtina edir – donuz otarır, boynundan xaç asır, şərab içir və s. Və nəhayət, ondan tələb edəndə indi də Quranı yandırsın, deyir siz də rəva biməzsiniz ki, səhifələrində Həzrət Məryəmin, İsa Məsihin adları keçən bir Kitab yansın. İlahi məntiqin qarşısında radikal din böyükləri geri çəkilməli olurlar. Və bu yerdə oxucu müəllif rəğbətlisi Şeyx Sənanı heç də dini dönük qiyafəsində deyil, əksinə ali bir məqamda, xalis bir dinin içində görür. “Biz endirdik, Biz Anımı (Quranı), Biz də gerçəkdən onu hökmən qoruyanlarıq” (Quran- Kərim, 15-ci surə, 9-cu ayə) buyuran Rəbbimizin xalis dinində.

“Kitab-i Dədə Qorqud”da tarixən biçimlənmiş dindarlığımızın başqa bir mühüm keyfiyyətilə də rastlaşırıq. Qorqud qəhrəmanlarının tapındığı din falçı, pir, molla, imam dini deyil də sözün birbaşa mənasında, Quran diliylə desək, xalis dindir, uca Allahın dinidir. Xalis təktanrılıq ruhu oğuz qəhrəmanlarının düşüncə və davranış tərzində aşkarlanan bütün məqamları ilə əlahiddə bir enerji qaynağıdır. Oğuz əcdadlarımızın Tanrıyla təması mistik aləmə qapılanların, məbədlərdə gün keçirənlərin, guşənişinlərin ibadətinə əks məzmundadır. Bu məzmun sırf həyati müstəvidə və təktanrılığın insan üçün nəzərdə tutulan təyinatına tamamilə uyğun gəlir ki, Tanrıdan qəbul görür. Dastanın Bamsı Beyrək boyunda olduğu kimi: “Ol zamanda bəylərin alqışı alqış, qarğışı qarğış idi. Duaları müstəcəb olurdu”. Qorqudçuların tapındığı din saf təktanrılıq başlanğıcından güc aldığına görədir ki, aktiv variantda bir imanla gerçəkləşir. Qayəsi mövhumatçılığa xas ağır mənəvi-psixoloji yük olmaqdan deyil də həyatı hər cür əzablardan qurtarmaqdan, gözəlləşdirməkdən ibarətdir və bu anlamda ibrətlidir.

Tarixi, mədəni, mənəvi nailiyyətimiz olan Azərbaycan dindarlığı əslində belə keyfiyyətdə olduğuna görə tolerantlığı da dayanıqlı və bu səbəbdən siyasiləşməyə, radikallaşmağa, dini dözümsüzlüyə müqavimətlidir. Minilliklər ərzində mədəniyyətlərin qovuşduğu polietnik və çoxkonfessiyalı bir məkan olaraq ölkəmizdə gəlişən tolerantlıq dəyərləri təbliğ edilməklə yanaşı həm də bir nailiyyət olaraq qorunmalıdır.

Sözsüz ki, milli müstəqilliyimizin əldə edilməsi illərindən başlayaraq xaricdən edilən təcavüzlər, torpaqlarımızın işğalı, yüz minlərlə yurddaşımızın qaçqınlıq, didərginlik taleyinə məhkumluğu, daxili siyasi təlatümlər, eləcə də qonşu ölkələrin nüfuzlu dini dairələrinin ölkəmizə siyasi məqsədlərlə ayaq açmaq cəhdləri vətəndaşlarımızın dindarlığına da təsirsiz ötüşməyib. İslam dünyasının bir parçası olan Azərbaycan Respublikasında da çağdaş tərəqqi meyarlarına cavab verməyən, islamın tarixi-zahiri əlamətlərilə kifayətlənən, din dəyərlərinin gerçək məzmunu və elmi mündəricəsinə zidd düşən və başlıcası da tarixən biçimlənmiş Azərbaycan dindarlığı keyfiyyətlərinə kölgə salan bəzi adət-ənənələr yayıla bilib. Əhali arasında dindən siyasi məqsədlərlə istifadə edənlər də yox deyil.

Dinimizi təmsil iddiasında bulunan belələrinin fikrincə, “İslam siyasətdən ayrı ola bilməz. Belə ki, İslam azadlıq, müştərək mənafelərin qorunması, ictimai ədalət, təhlükəsizlik və s. məsələləri nəzərə almaqla yanaşı, ölkələr arasında dostluq, qardaşlıq, bütün millətlərin bərabər hüquqlara malik olma prinsiplərinə əsaslanan siyasi platforma təklif edir”. İslamı siyasətdən ayrı görmək istəməyənlərin “mənəvi platforma” deyil də “siyasi platforma” istilahına üstünlük vermələri başa düşüləndir. Çünki məhz İslam adına qələmə verilən və siyasi adlandırılan platforma dini-siyasi fəaliyyəti qanuniləşdirir, sıravi dindarların tapındığı müqəddəs dəyərlərin konkret subyektiv maraqların xidmətində tutulmasına bəraətli bir siyasi fon yaradır.

Məsələn, İranın məşhur ayətullalarının biri, mərhum Fazil Lənkərani yazırdı: “İslam siyasət dinidir, özü də siyasətin bütün sahələrində nəzəri olan dindir. Bir kəs İslamın məhkəmə, siyasət, iqtisadiyyat və ictimai məsələlərində azacıq təfəkkür etsə, qeyd olunanları səhih şəkildə anlaya bilər. Hər kəs İslamın siyasətdən ayrı olmasını güman etsə, bir cahildir ki, nə dindən xəbəri var, nə də siyasətdən başı çıxır”. Sıravi dindarlarımız, gözüaçıq imanlı aydınlarımız bir yana, bu fikri Azərbaycanda yaşayan və xarici dini çevrələrin təsiri altında İslam dinini təmsil iddiasında olanlar bölüşürlər. Bir qism ənənəvi islamçılar bu ideyanı öz fəaliyyətlərində rəhbər tutduqlarını gizlətmir, başqa bir qism isə indiki şəraitdə dilə gətirməyə hələlik ehtiyatlanır. Söhbət ənənəvi islamçıların Azərbaycanda tarixi şəriət qaydalarını bərpa etmək arzusundan, bəzi hallarda isə əməli fəaliyyətindən gedir. Bunun siyasi baxımdan yolverilməzliyi hamıya aydındır - Azərbaycan Respublikasının ölkə konstitusiyasında nəzərdə tutulan dünyəvi dövlət sistemi idarəçilik məsələlərində dini qaydaları qəbul etmir. Din xadimlərinin seçkili orqanlarda iştirakının qarşısını alan müvafiq konstitusuya maddəsi də dinin siyasiləşməsini əngəlləyən vacib siyasi mexanizmlərdən biridir. Ancaq istərdim bunun elmi-teoloji müstəvidə də qəbuledilməzliyinə bir qədər aydınlıq gətirim.

Ən çağdaş islam ilahiyyatçılığı tarixən təşəkkül tapmış şəriət qaydalarının dinimizin ana qaynağı Quran-i Kərimin məntiqi işığında yenilənməsini irəli sürürsə, bu qaydaların müqəddəs Kitabımıza tərs düşən məzmunundan cəsarətlə söz açırsa və şəriətin yenidən nəzərdən keçirilməsini əsaslandırırsa, dinimizi siyasi məqsədlərinə alət edənlər bunun əksinə gedərək insan zehninin məhsulu olaraq tarixən meydana çıxan şəriət qaydalarının toxunulmazlığı və dəyişilməzliyində israr edirlər. Məsələn, onlar bir çox məsələlərlə yanaşı, qəbul etmək istəmirlər ki, Qurana istinad edilərsə, insanın edamı, qətlə yetirilməsi adekvat cəza kimi yalnız qatilə, bilərəkdən adam öldürmüş caniyə tətbiq oluna bilər, özü də ən yüksək cəza növü olaraq. Müvafiq Quran ayəsində hətta o da var ki, öldürülən şəxsin ailəsinin istəyilə bu cinəyəti törətmiş şəxs qan bahası ödəməklə canını ölümdən qurtara da bilər. Şəxsin zinaya, eləcə də irtidada, yəni dinini dəyişməsinə görə, eləcə də iki dəfə spirtli içki içdiyinin qarşılığında aldığı şallaqlanma cəzalarına baxmayaraq uçüncü dəfə alkoqol qəbul etdiyinə və ya hər hansı başqa əmələ görə insanın edamı müqəddəs Kitabımızda nəinki nəzərdə tutulmur, bu həm də ilahi mətnin məntiqinə tamamilə tərs duşən bir məsələdir. Siyasiləşmiş və islam adına qələmə verilən ənənəvi din isə Quran dışı olan bu və ya digər qəddarlıqları tətbiq etməyə iddialıdır. Bütün bunlar siyasiləşmiş dinin hakimiyyətdə olduğu müsəlman ölkələrində artıq tətbiq olunur.

Şəriət qaydaları tarixin müxtəlif dövrlərində islam alimləri tərəfindən formalaşmış və cəmiyyətin din adına idarə olunmasında hüquqi tənzimləmə normalarını ehtiva edir. Orta əsrlərin siyasi reallıqlarının təzyiqi ilə ərsəyə gələn bu qaydalar əksərən çağdaş ilahiyyatçılığın araşdırma predmeti olan Quran məntiqilə düz gəlmir. Yeri gəlmişkən, qeyd edim ki, özünün nəzəri variantında, yəni ana qaynağı Quranda təktanrılığı mütləqləşdirən Islam dini Tanrı-insan münasibətlərində hər hansı vasitəçini qəbul etmədiyi kimi vasitəçilik institutlarını da məqbul saymır. İslam adına fəaliyyət göstərən qruplar, partiyalar, strukturlar əslində nəzəri baxımdan qeyri-islami bir məzmundadır. Tarixi şəriət islamı isə strukturlaşmağa, təşkilatlanmağa, partiyalaşmağa, siyasətə can atır. Onu da vurğulayım ki, mahiyyətcə siyasi olan şəriət islamı dini məsələlərdə, şərhlərdə elmi fikir müxtəlifliyinə dözümsüzlük göstərərək din “bazarında” inhisarçı olaraq davranır. Bu da faktdır ki, ayrı-ayrı islami təriqətlərin bir-birindən fərqlənən islam şəriətləri var. Azərbaycanda müxtəlif təriqətlər arasında din bazarı uğrunda gedən sakit mübarizə indilikdə müəyyən problemlər yaratsa da dərin fəsadlardan danışmaq hələ tezdir. Ancaq aydındır ki, bu, mahiyyətcə siyasi mübarizədir, fikir müxtəlifliyinin sadəcə çarpışması deyil də biri digərini mütləq ölçüdə inkar, biri digərini təkfir, yəni küfrdə suçlama zəminində gedir. Dinin siyasiləşməsi perspektivdə şəriət islamının dini durumda inhisarını artırar ki, bu da azərbaycanlıların dini tolerantlıq nailiyyətinə, demokratik mədəniyyətinin gəlişməsinə, milli dövlətçilik şüuruna zərbə vura bilər.

Ölkəmizdə siyasi, şəriət islamının indiyə qədər müəlliflərinə uğur gətirmədiyinin müxtəlif səbəbləri var. Ən başlıcası azərbaycanlıların tarixən təşəkkül tapmış və dini radikallığı qəbul etməyən mentalitetilə bağlıdır. Bir daha qeyd edirəm, bu, bizim tarixi nailiyyətimizdir, bunu qorumaq lazımdır.

Dinimizin siyasi çəkişmələr arenasına çıxarılması cəhdləri isə məzmun baxımından əsasən bu nailiyyətə kölgə salınmasına, aradan qaldırılmasına, milli təhlükəsizlik məsələləri kontekstində problemlər yaradılmasına xidmət edir.

Azərbaycanda hələ təsirli ölçüdə gəlişməmiş siyasi İslamın yolverilməzliyi həm də onunla şərtlənir ki, bu, xarici təsir amili ilə sıx bağlıdır. Məsələ burasındadır ki, hazırda İslamın bir din olaraq siyasiləşməsinə rəvac verən amillər daxildən qaynaqlanmır. Milli müstəqilliyimiz qazanılandan sonra qısa müddət ərzində Azərbaycanda qonşu müsəlman ölkələrinin nüfuzlu dini dairələri tərəfindən dəstəklənən yeni islami təriqətlər fəaliyyət göstərməyə başladı. Bu təriqətlərin fəaliyyəti zahirən sırf dini missionerlik görüntüsü yaratsa da bəlli siyasi mahiyyət daşıdığı aydındır.

Azərbaycanlı vahabilərlə aparılan söhbətlərdə təriqət üzvləri özlərini açıqdan-açığa Ərəbistan yarımadası ölkələrinin təəssübkeşləri qismində göstərirlər. Azərbaycanlı nurçularla bağlı isə bu yaxınlarda maraqlı bir məlumat aldım. Türkiyədə keçirilən prezident seçkilərində Abdulla Gülün qələbəsini bir qrup gənc Azərbaycanlı nurçular elə məhrəmanə bir şadyanalıqla qarşılayırmışlar ki, bu, sanki başqa ölkəyə deyil də özlərinə aid bir hadisə imiş. Siyasi şiəliyin İranla bağlılığı isə ölkə ictimaiyyətinə yaxşı bəllidir, bu barədə məlumatlar yetərincədir.

İslamın siyasiləşdirilməsi cəhdləri ölkə daxilində dinimizin gerçək, ilahidən gəlmə dəyərlərlə bağlı mahiyyətinə uyğun maarifçilik işinə də əngəl yaradır. Siyasi islamın istinad etdiyi də əsasən mövhumat və fanatizmdir ki, bunun gerçək dini dəyərlərlə uyarsızlığı dindarlarımızın da bilməli və özlərinin etiqadına çevirməli olduğu bir məsələdir.

Artıq dünya təcrübəsi də doğrulayır ki, dinin insanlığa, cəmiyyətə, mədəni yüksəlişə, tərəqqiyə, milli maraqların qorunmasına xidmət zəminində yerinin və rolunun müəyyənləşməsinin gerçək qarantı dinə iddiaçı bir sistem deyil, dünyəvi dövlət sistemi ola bilər. Siyasiləşmiş dinin müxalifi olduğu məhz bu sistem vətəndaşların etiqad azadlıqlarını təmin edən ən mükəmməl mexanizmlərə malikdir.