Qurani-Kərimdə çox keçən və Quran terminologiyasının ən önəmli anlayışlarından biri olan «ayə» sözü (cəmi ayat) ərəb dilində işarə, iz, dəlil mənalarına gəlir. Quran «ayə» sözünü möcüzə mənasında da işlədir. Quran ayrıca ayəni ümumilikdə «beyyinə» sözü ilə də verir. Quran terminologiyası ilə danışsaq, ayənin insanı Allaha qılavuzlayan, ona Allaha doğru getməkdə iz və işarə verən hər şey olduğunu söyləməyimiz lazım gəlir. Bir müsəlman şair bu incəliyə diqqət çəkən zərbi-məsəl olmuş bir misrasında belə deyir: «Hər şeydə onu göstərən bir ayə var. Onun birliyini bizə anladır».

Quranın müəyyən parçaları da insanın Allaha aparılması və bağlanmasında rol aldıqları üçün ayə adlanır. Quranda 6600-ə qədər ayə olduğu qəbul edilib. Bunların bəziləri bir cümlə, hətta bir hərf olduğu halda, bəziləri bir səhifə tutmaqdadır. İlahi vəhy peyğəmbərimizə ayə şəklində gəlirdi. Vəhyin hər gəlişində bir və ya bir neçə ayədən təşkil olunan buyruqlar olurdu. Bu buyruqlar nüzul, yəni eniş səbəbi deyə adlandırılan hadisə və ya hadisələr üzrə gəlir, beləcə ilahi mesacın insan hafizə və həyatına yaxşıca yerləşdirilməsi təmin edilirdi.

Quran Allah kəlamı olduğu kimi, onun tərtibi də Allah tərtibidir. Vəhyin peyğəmbərimizə gəlməsinə vasitəçilik edən Cəbrail adlı mələk yenə Allahdan aldığı əmr ilə hər ayənin qoyulması lazım gələn yeri də peyğəmbərə göstərirdi. İş bununla da bitmirdi. Cəbrail hər il hz. Peyğəmbərə o ana kimi gələn ayələri müqabilə edirdi. Yəni toplanmış olan Quran ayələrini qarşılıqlı oxuyaraq ayələrin olmaları lazım gələn yerdə olub-olmasını kontrol edirdilər. Bu müqabilə işi peyğəmbərimizin öldüyü ildə iki dəfə edilib. Hz. Peyğəmbər buna baxaraq vəhyin bitmək üzrə olduğunu və ölümünün yaxınlaşdığını anlayıb.

Hər bir ayənin Qurandakı dinamizm və dialektik bünyəsində hansı ayələrlə bağlı olduğuna qərar vermə səlahiyyəti insanın sistem tutqusuna və spekulyasyon zəifliyinə buraxılmadan Yaradıcı Qüdrət tərəfindən müəyyənləşdirilib. İslam alimləri, xüsusən Quranın şərhi üzrə ixtisaslaşmış müfəssirlər heyranlıq verici bir təsbitlə «siyak və sibak karinesi»ndən söz açırlar. Bunun mənası bir ayənin özündən sonrakı və əvvəlki ayə və ayələrlə bağından doğan nüanslar və əldə edilən nəticələrdir.

İkinci praktik nəticə bu ola bilər: Quranın tərtibi xronoloci və ya sistematik deyil, həyati bir tərtibdir. Bu üzdəndir ki, Quran oxunduqca oxunur və ən kiçik mənada bir usanma gətirmir. Bu, onun möcüzələrindən biridir. Ayələrin tərtibinin vəhyi olması ən çox bu nöqtədə diqqət çəkir.

Qurani-Kərim varlıq və kainatın bütününü və yaradılışı ayələr topluluğu olaraq verir. Bu ayələrin insanı əhatə edən aləmdə yer alanlarına afaqi ayələr, insanın iç dünyasında yer alanlara ənfusi ayələr deyilir (Ali İmran, 190; Zariyat, 20-21; Fussılət, 53). Afaqi və ənfusi ayələrdən bəhs edən Quran bəyanları ayələrin hədəfinin varlıq və Yaradıcı Qüdrətin qavranması hədəfinə yönəldiyinə diqqət çəkir.

Varlıq və oluşun hamısını ayə olaraq görən Quran varlıq və oluşun hamısını möcüzə sayır deməkdir. Əsasən, Qurana görə, həyat bir möcüzədir. Bu möcüzənin heyranlıq verən görünüşü arxasındakı evrənsəl şüuru və yaradıcı sirri fərq edə bilmək heç bir ayırma etmədən bütün ayələri tədqiq etməyə bağlıdır. Ayələr arasında ayrı-seçkilik etmək gerçəyin dərkini əngəlləyər və insanın yanlış, əskik biliklərə çatmasına səbəb olar.

Hər şey ayədir. Quran ifadələrini işlətsək, ilahi vəhylər, peyğəmbərlər, göylər, yer üzü, gecə, gündüz, dillər, rənglər, tarixi qalıntılar, böcəklər, göz yaşı, kədər, sevinc, külək, yağış, doğulma, ölüm, sevgi, nifrət və s. hamısı ayədir və bunların incələnməsi insanın vəzifəsidir.

Demək olar ki, vəhy vasitəsilə endirilən (tənzili) ayələr olduğu kimi, yaradılış yolu ilə varlıqlar dünyasına çıxarılan (təkvini) ayələr də var. Və bu ayələrin hamısı yaradıcı şüuru göstərmək baxımından dəlildir. İsmayıl Haqqı Bursəvinin təbiri ilə desək, «ayati-tənziliyə necə isə, ayati-təkviniyə dəxi bürhani-ilahidir».
Bu ayələri sərgiləyəndə şüurla maddəni tək fərddə birləşdirən insan həm ayələr topluluğu, həm də ayə oxuyucusudur. İnsan, demək yerində isə, özünün kainatda detallanmasını seyr etməkdədir. İsmayıl Haqqı Bursəvi bu mövzu ilə bağlı belə deyir: «İnsan mətn, aləm bu mətnin şərhidir. Rəsul isə Quran hökmündədir».

İnsanın iç aləmindəki ayələr ənfusi, onu əhatə edən aləmdəkilərə afaqi deyildiyini görmüşdük. İnsan Quranın seyr dediyi bir incələməylə bu ayələrin hamısını tədqiq etməlidir. Seyr insanın içindəki ayələrə yönəlibsə, buna ənfusi seyr, xaricindəki ayələrə yönəlibsə, buna afaqi seyr deyilir.

Seyrin sonu yoxdur. Çünki ayələrin sonu yoxdur. Cənab Haqq müddətin içində hətta müddətin əslində özü olaraq Vasi (genişlənib yayılan) adını alır və bu xüsusiyyətlə kainat sonsuz olmamasına baxmayaraq, bir sərhədsizlik sərgiləyir. Bu, o deməkdir ki, ayələr rəsmi keçidi davam etməkdədir. Quran bu incəliyə diqqət çəkəndə belə deyir: «Biz bir ayəni silib yox edəndə və ya onu unutduranda yerinə ondan daha yaxşısını, yaxud onun bənzərini mütləq verərik» (Baqara, 106).

Bundan başqa, Quran İnsanı Allahın zatı deyil, əsərləri üzərində düşünməyə çağırır. Realitəyə çatmağın güvənilən yolu bütünə getməklə bütündən gəlişi uyuşdurmaqdır. Quran necə? sualının cavab müstəvisinə girməz, nə üçün? sualının cavab müstəvisi ilə maraqlanır. Necə? mustəvisini nə üçün? sualı ilə rabitəsi açısından dəyərləndirir. Beləcə Quran rasionalizasiyanın lazım gəldiyi yerdə vəhyi bir susdurucu hegemoniya olaraq deyil, bir üfüq açıcı pəncərə olaraq dövrəyə buraxır. Quran bilir ki, bütünə gedişin lazım gəldiyi yerdə bütündən gəlişi istifadə etməkdə israr inkar və materializmə zəmin hazırlamaqdır. Qısacası, Quran təbiəti tədqiq yolunun gedilməsini bir materializm olaraq görməz. 18-ci əsr fransız materializmi deyilən hərəkat yaradıcı şüurun inkar edilməməsi şərti ilə Quranın ayələri tədqiq tövr və əmrinin bir ehyasıdır. Fəqət bu dinə rəğmən vücud bulduğu üçün bu hərəkatın zəfəri dinlərin iflası kimi görülüb.

Realitəyə realitənin özündən getmək çox az bəxtiyara nəsib olur. İnsan oğlu realitəyə onun təcəllilərindən getməyin güvənli cizgisindən ayrılmamaq durumundadır. Quran Zatdan sifatlara yerinə sifatlardan Zata getməyi əsas tutmaqla insanı xarici dünyanı və özünü tədqiqin əmin yol olduğu gerçəyinə çağırıb. Ayələrin incələnməsi tövr və tərzini incələdiyimiz varlığın şüur və mənliyini yaxalamaqda bizə ən böyük yardımı edəcək. Hz. İsanın dediyi kimi: «Mələkut həm içinizdə, həm də xaricinizdədir». Təəssüf ki, kilsə mələkutun xaricimizdəki təcəllilərinə baxmağı bir növ cinayət kimi cəzalandırmışdır. Patristik fəlsəfənin atalarından biri olan Saint Ambroise belə deyirdi: «Yer üzünün necəliyi və durumu üzərində mübahisə axirətdə bizim nə işimizə yarayar?» Belə bir yanaşma kainatı böcək qanadından qalaktikalara qədər ayələr topluluğu görən Quranın təsdiqini almaz. Çünki «Yer üzündə kor olan axirətdə də kordur və yol baxımından ən sapıq da odur» (İsra, 72).