«Üz göstərmə tez-tez and içən hər alçağa»
(Qələm, 10)

Allah haqqı, Quran haqqı, peyğəmbər haqqı, çörək haqqı, bu çayın piri haqqı, bu suyun Aşafatması haqqı. Yol haqqı, vicdan haqqı, məslək haqqı... Andların günlük həyatımızda öz yeri var. And içib kimisə inandırırıq, və ya and içib bizi inandırırlar. Ədəbiyyat dərsindən «iki»dən yuxarı qiymət alanlar Səməd Vurğunun «Muğan» poemasının qəhrəmanı Sarvanın öz «nişanlısı nazlı sular sonasını» yada salıb (yəqin ki, qovulmuş şeytanın təhriki ilə) Mingəçevirdə ekskavasiya işini yarımçıq qoymaq istədiyini, sonra «Mən gələndə vədə verdim, and da içdim komsomola» deyibən antisovet şeytana dağ üstünə dağ çəkdirdiyini unutmayıblar.

Elə indinin özündə həkimlər Hippokrata, hakim və prezidentlər isə Konstitusiya və Qurana and içirlər. Əməl edirlər, ya etmirlər – Allah bilər, özləri bilər, Konstitusiya bilər, Hippokrat bilər. Hər halda, o dünyada Hippokratın azərbaycanlı həkimlərin əksəriyyəti ilə, ən nəzakətli adamların təbiri ilə desək, mehribancasına görüşəcəyinə inanmıram.

«YALAN SÖZ BU DÜNYADA OLUNCA, OLMASA YAXŞIDIR»

«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarından öyrənirik ki, əcdadlarımız olan oğuzlar and və sədaqət məsələsində çox ciddi olublar. Peyğəmğərimizə aid edilən bir hədisdə deyilir ki, vəfası olmayanın imanı da olmaz. Oğuzlar da andlı və ya andsız vəfanı adi insanlıq əlaməti kimi götütürürdülər. «Salur Qazanın dustaq olduğu və oğlu Uruzun onu xilas etdiyi boy»da kafirlər Qazan xana təklif edirlər ki, onları tərifləsin və and içsin ki, bir də onlara düşmənçilik etməyəcək. Qazan xan əlinə yalandan and içib qurtulmaq imkanı düşsə də «Vallah, billah, doğru yolu görüncə əyri yola getmərəm» deyə and içir və əlavə edir: «Əlinə düşmüşkən kafir, öldür məni, kəs başımı, öz əslimə, öz kökümə xain çıxan deyiləm. Əgər sağ qalsam, mən sizi öldürcəyəm». Bu əxlaq islam inancından və Dədə Qorqudun bu inancdan doğan «yalan söz bu dynyada olunca, olmasa yaxşıdır» fəlsəfəsindən qaynaqlanır.

NƏYƏ GÖRƏ AND İÇİLİR?

İnsanları andla inandırmaq olur. Ona görə, Allah taala endirdiyi bir sıra ayələri müxtəlif andlarla qüvvətləndirib. Əslində, andın əsas faydası and içilənə, onun böyüklüyünə, əzizliyinə diqqət çəkərək deyilənin doğruluğuna inandırmaq, şübhəni aradan qaldırmaqdır: «İndi sənə endirdiyimizə şübhə edəcək olsan, səndən öncə Kitab oxuyanlardan soruş. Andolsun ki, sənə Rəbbindən gerçək gəldi, nəbadə şübhə edənlərdən olasan!» (Yunus 94). Əziz bir adamın canına and içiləndə sanki onun canı girov qoyulur. Əgər bir and bir kəsin şübhələrinə son qoyursa, ürəyinə rahatlıq verirsə, nə gözəl! Görünür, buna görə Uca Tanrı da Quranda çoxlu andlar verir.

ALLAH TAALANIN ANDLARI

Qurandakı andların əksəriyyəti Müqəddəs Kitabımızın sonlarına yaxın surələrdədir. Bu andlardan məqsəd, təbii ki, insanların qəlbində onların ziyanına olan şübhəni azaltmaqdır. Eyni zamanda, and obyekti olmaqla kim və ya nəsə dəyər qazanır. Bir qisim andlar isə müəmma olaraq qalır. Buradakı sözün bir neçə anlamı var, burada hansı nəzərdə tutulur? Təbii olaraq burada “Qurandan hər kəsə pay düşür” ayəsini xatırlamamaq olmur.

Elə andlar var ki, and içilənin adı çəkilmir, sadəcə, and olsun ki, deyilir: «Və düşünün ki, Rəbbiniz belə buyurmuşdu: «And olsun ki, şükür etsəniz, əlbəttə, artıraram sizə olan nemətimi və əgər nankorluq etsəniz, xəbəriniz olsun ki, əzabım çox şiddətlidir» (İbrahim, 7). Konkret ünvanlı andlar da var. Məsələn:

Qurana and: «And olsun hikmətli Qur'ana, göndərilmiş elçilərdən birisən, doğru yoldasan» (Yəsin 2-4). «Sad. And olsun Allahın adı anılan Qur'ana, böyüklük iddiasındadır, Peyğəmbəri danmaq davasındadır kafir kimsələr» (Sad 1-2). «Qaf. And olsun bu Qur'ani-Məcidə, kafirlər görəndə ki, onlara öz içindən xəbərdarlıq eləyən bir peyğəmbər gəlib çıxmış, çaşbaş qalıb dedilər: «Bu çox qəribə işdir» (Qaf 1-2).

Məhəmməd peyğəmbərə and: Hicr surəsində peyğəmbərimizin əziz və şərəfli ömrü, örnək həyatı Uca Tanrının and yeri olaraq verilir, bununla bu ömür Allahın and ünvanı olmaqla sevimlilik qazanır: «Rəsulum, ömrünə and olsun, gerçəkdən onlar sərxoşluq içində kor-koranə vurnuxurdular» (Hicr, 72).

Nəfsə and: «Özünü qınayan nəfsə and olsun, insan öləndən sonra diriləcəkdir» (Qıyəmə 2). Bəlli olduğu kimi, nəfslərin bölgüsündə ən aşağı nəfs əmmarə (pisliyi əmr edən) adlanır. Ondan bir qədər yaxşı olan ləvvamə (qınayan) nəfsə belə önəm verilməsi nədəndir? Axı bundan sonrakılar (ayırd edən, Allahdan razı olan, Allahın razı olduğu və kamilliyə qovuşmuş) daha üstündür. Görünür, qınama, özünə tənqidi münasibət bəsləmə yaxşılığa doğru ilk addım kimi təqdir olunur. Başqa bir izah da odur ki, qiyamət günü pis nəfslər özünü çox qınayacaq, peşmanlıq çəkəcək. Və burada o acılığın böyüklüyünə diqqət çəkilib (Elmalılı Həmdi Yazır təfsiri).

Astronomik andlar: Burada göy, yer, göydəki cisimlər, məcrasını dəyişərək gözdən itən cisimlər, bürclər yiyəsi göy, dan yeri və s. and predmetidir: «And içirəm ulduzların tutduğu məqamlara – bunun nə ulu and olduğunu kaş biləydiniz, - Qur'ani Kərimdir sizə bu oxunan Kitab» (Vaqia 75-77). Yuxarıdakı ayədə ulduzların tutduğu məqam anlamından başqa ulduzların çıxdığı və batdığı yer, axan ulduzların düşdüyü yer və qiyamət günü töküldükləri yer kimi də izahları var. Ezoterik təfsirlərdə isə mələklər, peyğəmbərlər, hafizlərin qəlbləri və ya Quran ayələrinin yazıldığı səhifələr, onların mənaları kimi izahlar da var.
İnsana andlar: and olsun insana, ata və oğula. İnsana and içilən ayədə onun kamil yaradılması deyilir (Şəms 7). Amma burada bütün insanlar nəzərdə tutula bilməz. Çünki onların elə hissəsi var ki, «nəfsinə günah və təqva ilham edilsə də», insanlığını qoruya bilməyib (Şəms 8-10). Belələri haqqında deyilir: «Bəlkə elə bilirsən, söz eşidir, ağıl işlədir onların çoxu? Heyvan kimi şeydirlər, yox heyvandan betərdilər, doğru yoldan daha çox onlar azmış» (Furqan, 44). Təbii ki, belələri dəyər olmadıqları üçün and predmeti də deyillər. Ayrıca Quran oxuyan kimsələrə aid and: «And olsun səf-səf düzülən mələklərə, Önündəkiləri sürdükcə sürən mələklərə, Quran oxuyan kimsələrə» (Saffət 1-3). Bundan başqa, əsən yellərə, mələklərə, gecə və gündüzə, səhər saatlarına, zamana və s. də andlar var.

ALLAH TAALANIN ÖZÜNƏ ANDLAR

Allah taalanın bəzi andları birbaşa özünə ünvanlanıb. Öz dilindən Özünə and da var: «Öləndən sonramı qəbirdən sağ çıxacam» deyər insan. Məgər xatırlamazmı insan, öncə onu yaradan Biz idik, o sadəcə bir heç idi. Rəbbinə and olsun ki, Biz onları şeytanlarıyla birgə bir yerə cəm edərik, sonra da diz çökdürərik onları cəhənnəmin çölündə" (Məryəm 66-68). Peyğəmbərimizə tövsiyə ediləni də var ki, sən belə and iç: «O haqdırmı?» deyə xəbər alar səndən onlar. De ki, «Bəli, Rəbbim haqqı, haqdır O. Siz Onu aciz qoya bilməzsiniz» (Yunus 53).

Bəzilərində isə Onun adı çəkilmir, amma söhbətin Allahdan getdiyi aydındır. Ayrı-ayrı təzahürlər and predmeti olmaqla yanaşı «onları yaradan» ifadəsi işlədilməklə Allah nəzərdə tutulur: «And olsun göyə, göyü qurana, and olsun yerə, yeri yayana, and olsun insana, insanı kamil yaradana, insana pis əməllə taqvanı tanıtdırana, uğura uğramış artıq nəfsini pak etmiş olan (Şəms 5-9). «And olsun erkəyi, dişini yaradana, ayrı-ayrı şeylərə sizlər can atırsınız (Leyl, 3-4).«Məşriqlərin, məğriblərin Rəbbinə and içirəm, Biz qadirik onların yerinə daha yaxşı kimsələri gətirək. Bir kimsə də çıxa bilməz qarşımıza bu işdə» (Məaric 40-41).

ÇƏRƏNLƏYƏRƏK İÇİLƏN ANDLAR

Quranda andın üç növü göstərilir: bir işi görməyə və ya görməməyə yönəlmiş and. Belə andlar icra edilməlidir. İkinci and bilərəkdən yalandan içilən anddır. Bunlardan kəffarə ödəyərək qurtulmaq imkanı çox azdır. Allah istəsə bağışlar, istəməsə yox. Üçüncü isə sözü qüvvətləndirmək məqsədi ilə yox, vərdişdən içilən anddır. Belə anda görə məsuliyyət yoxdur, amma məkruh sayılır və pislənilir. «Allah sizi çərənləyərək içdiyiniz andlara görə töhmətləndirməz, ürəyinizdən gələn andlara görə töhmətləndirər» (Baqara 225).

Müəyyən səbəbdən andı icra etmək mümkünsüz olanda necə kəffarə ödəmək haqda Quranda məlumat verilir: «Pozulan anda görə günahı yumaq üçün ailənizə yedirdiyinizin orta hesabı ilə on fəqiri yedizdirmək, yaxud onları pal-paltarla tə'min etmək, yaxud da bir köləni azadlığa çıxarmaq gərək. Buna gücü çatmayan üç gün oruc tutmalı. Andlarınızın kəffarəsi bunlardır. And içəndə əməl edin andınıza. Ona şükr eləyəsiz deyə beləcə açıqlayır sizə ayələrini Allah» (Məidə 89).

Quran insanı əhdinə vəfa edən bir varlıq olaraq düşünür. Ona görə kiçik hədəflərə çatmaq üçün andı pozmaq qınanılır. Allah taala ağzından çıxan sözün yiyəsi olmağı əmr edir: «Ey iman gətirənlər! Eləməycəyiniz bir şeyi niyə söyləyirsiniz? Eləmədiyiniz bir şeyi söyləməyiniz artırar qəzəbini Allahın» (Saff 2-3). Amma andda pis bir niyyət nəzərdə tutulubsa, onu icra etməmək daha yaxşıdır.

YALANDAN AND İÇƏNLƏR

Quranda çox and içmək, and yolu ilə insanları aldatmaq pislənilir, bununla riyakarlıq və münafiqlik arasında bir bağ olduğu göstərilir: «İçdikləri andlarını qalxan edib özlərinə, döndərərlər adamları Allah yolundan. Doğrudan da pisdən pisdir onların bu əməli» (Münafiqun 2); «Allaha and içərlər ki, sizdəndirlər, amma sizdən deyillər. Qorxaq bir qövmdür onlar» (Tövbə 56); «Allahın qəzəbinə düçar olmuş bir qövmün adamlarını özlərinə dost bilən o kəsləri məgər tanımazmısan? Nə sizdəndir, nə onlardan o kəslər. Bilə-bilə yalandan and içərlər. Şiddətli bir əzab hazırlamış onlara Allah. Nə pis iş görürdülər!» (Mücadilə 14-15). Bu güruhun hətta məhşər günü Allaha yalandan and içəcəyi də deyilir: «Allahın hamını dirildəcəyi gün sizə and içdikləri kimi Ona da and verərlər və elə bilərlər dünyada olduğu sayaq axirətdə də karlarına gələr yalan. Bilin, onlardır yalançılar! (Mücadilə 18). Qələm surəsinin 10-cu ayəsində bilərəkdən yalandan and içənlər «alçaq» adlandırılır. Bundan sonra gələn ifadələri də onlara aid edən türk alimi Yaşar Nuri Öztürk yalandan and içənlərin aşağıda sadalanan keyfiyyətə sahib olması qənatəinə gəlir: səfillik, xaraktersizlik, nöqsan gəzmək, qeybətçilik, hay-küyçülük, xeyiri əngəlləmə, iyrənc davarınş sahibi olmaq, kobudluq, qabalıq, soysuzluq, südü xarablıq...

“YERİ-GÖYÜ YARADANA AND OLSUN...”

Qeyd edək ki, Qurandakı andla inandırma – tam əminlik yaratma metodu islam hökmdarlarına da təsirsiz qalmayıb. Aşağıda verdiyimiz sənəd bu cəhətdən maraqlıdır. Və bu sənəd mürəkkəbi qurumamış qüvvədən düşən, icra olunmayan kağız parçası olmayıb, əsrlərlə öz gücünü saxlayıb. Bir neçə il əvvəl türkiyəli dostum, Osmanlı arxivi işçisi Mustafa Haqqı Ertan Bosniyada əldə etdiyi bir sənədin surətini verdi. Bu sənəddə Sultan Mehmedin Bosniya rahiblərini himayəsinə almağından bəhs olunur və onun məzmunu islamın vətəndaşlara verdiyi etiqad azadlığı nöqteyi-nəzərdən çox qiymətlidir. Amma bizi burada maraqlandıran bu fərmandakı başqa bir cəhət - andlardır. Sənədi azərbaycancaya çevirib olduğu kimi veririk: «Nişani-humayun budur ki, mən ki Sultan Mehmed xanam, üst və alt təbəqədə olan bütün xalq bu şəkildə xəbərdar edilsin ki, bu fərmanı daşıyan Bosniya rahiblərinə lütf edib bu xüsusdan buyurdum: Haqqında danışılan rahiblərə və kilsələrinə heç kim tərəfindən əngəl törədilməyəcək və rahatsızlıq verilməyəcək. Bunlardan istər ehtiyatsızca məmləkətimdə qalanlara və istərsə qaçanlara əmin-amanlıq olsun ki, məmləkətimizə gəlib qorxusuzcasına məskun olsunlar və kilsələrində yerləşsinlər. Nə mən, nə vəzirlərim və nə də xalqım tərəfindən heç kim hər hansı bir şəkildə onların işinə qarışıb incitməyəcək. Özlərinə, canlarına, mallarına, kilsələrinə və qıraqdan məmləkətimizə gətirəcəkləri kimsələrə dəxi YERİ-GÖYÜ YARADAN ALLAH HAQQI, ULU PEYĞƏMBƏRİMİZ HAQQI, YEDDİ MÜSHƏF HAQQI, YÜZ İYİRMİ DÖRD MİN PEYĞƏMBƏR HAQQI VƏ QURŞANDIĞIM QILINC HAQQI ən ağır and ilə and içirəm ki, yuxarıda sadalanan xüsuslarda haqqında danışılıan rahiblər mənim xidmətimə və mənim əmrimə itaətkar olduqları müddətdə heç kim tərəfindən onlara qarşı müxalifət edilməyəcək.

28 may 1478 (1 məhərrəm hicri 883)».