Vasif SADIQLI

«Allah idraka sığmaz. Çünki idrak, təsəvvür özü yaradılıb. Hadisdir. Cəlaləddin Rumi bu xüsusda yazır: «Uca Allah bu təsəvvürər aləminə hətta heç bir aləmə sığmaz. Əgər təsəvvürlər aləminə sığmış olsaydı, təsəvvür edənin onu qavramış olması lazım gələrdi və bu baxımdan O, təsəvvürlərin yaradıcısı olmazdı. Beləcə Onun bütün aləmlərin ötəsində, üstündə olduğu anlaşılmış olur». (Cəlaləddin Rumi «Fihi ma fih», 23-cü fəsil)

Din yaradan bir qüdrətin varlığına inam, onun güc, qüvvət və müqəddəsliyinin etirafı deməkdir. Bu inanc fövqəlkeyfiyyətlər daşıyıcısının qarşısında bir kapitulyasiya aktı, tam çarəsizlik və acizliyin iqrarı, heyranlığın ifadəsi kimi təzahür edir. Tarixin ilk çağlarında adamlar nəyə gəldi – daşa, torpağa, suya, bitkiyə, heyvana, bütə ... tapınıblar. Özlərinə «allahlar» təyin edib, onlara müxtəlif keyfiyyətlər «pripiska edib», sonra da özlərini o «allah»ların həmin keyfiyyətlərindən asılı vəziyyətə salıblar. Insan gücə tabe olmağa daha çox meylli olduğundan, onların yapma «allahları» da həmişə birinci növbədə «güc sahibi» olub.

Mifologiya

Afrika animistləri

Allahın qüdrəiti o qədər böyükdür ki, insan ağlı bu qədər qüdrəti heç nağılvari təfəkkürdə belə yerbəyer edə bilməyib, bu qədər işi tək birinə həvalə etməyi xəyalda belə imkansız sayıb, onu bir neçəsinin arasında bölüb. Biri guya yerin altını, o biri üstünü, digəri göyü, o biri dənizi, bir başqası küləyi «idarə edib». Skandinaviya mifologiyasında «allahlar» həm də növlərə bölünüblər. Adi «allahlar» və bərkgedənlər. Bərkgedənlər «as» adlanırdı. Bu gün bir çox dillərdə işlənən «as» sözü buradan götürülüb. Odin, Tor, Baldr, Heymdall belələrindən idi. Yunan «allahları» da onun kimi. İnsan taleyi onlar üçün bir əyləncədir. Onlar meşşan həyatı keçirir, Olimpdə ambroziyadan yeyir, «Hebanın qızıl qədəhlərdə verdiyi nektardan» (Homer) içir, ədalətsiz olmaqdan ar eləmirlər. Troya çarı Paris dostu Menelayın evində qonaq olarkən onun xəzinəsini oğurlamış, arvadı Yelenanı isə götürüb qaçıbmış. Allahlardan yalnız ikisi Menelayı müdafiə edir: «Allahlardan Menelaya yalnız iki havadar var: Biri Hera, biri isə Afinadır...» (Homer). Qalanların çoxu namussuz və çörəkbasan Parisi müdafiə edir və bu əməldən qətiyyən xəcalət çəkmirlər.

Qədim bütlər (Havay adaları)

Bir çox xalqlar «allahlarına» incəsənət sahəsində də qeyri-adi keyfiyyətlər müncər ediblər. Məsələn, yunan mifologiyas;nda Frakiya müğənnisi, muza Kalliopun oğlu Orfey oxuyanda guya vəhşi heyvanlar vəcdə gələr, bayılar (heyvanlarda sənətsevərliyə baxın – lap indiki psevdomüğənnilər və onların heyranları kimi!), axar sular dayanıb maddım-maddım dinşəyər, meşələr qarabaqara Orfeyin ardınca gedərmiş. Antik yunan filosofu, antropomorfizmin və mifologiyanın ilk tənqidçilərindən biri, Eleya məktəbinin banisi Kolofonlu Ksenofanın (e.ə. 6-5-ci əsrlər) fikrincə, xalq, tayfa, etnos necədirsə, «allahları» da elə olur: «Həbəşlər öz «allahlarını» fındıqburun və qara, frakiyalılar mavigözlü və sarıyanız görür». Ksenofan daha sonra yazırdı: «Əgər öküz, at və şirin əli olsaydı və onlar şəkil çəkə bilsəydilər, öz «allah»larını öküz, at və şir şəklində çəkərdilər».

Sapqınlıqlar

Ahuraməzdanın şəkli olan qədim sikkə

Uca Tanrı sapqınlıqlar içində qalan xalqların hamısına elçilər göndərib, özü haqqında məlumatlar verib. «Hər bir millətin bir peyğəmbəri vardır» (Rad, 7); «Öz qövmünün dilində göndərdik hər peyğəmbəri, aydınlatsın ayələri soydaşlarına» (İbrahim, 4). Amma göndərilən Kitablar belə zaman keçdikcə insan müdaxiləsinə məruz qalıb. Zərdüştilikdə «Hüdudsuz Zamanın» - Ervanın iki oğlu olduğu deyilir: xeyirpərəst Ahuraməzda və şərçi Əhrimən. Onlar «qardaşcasına» idarə edirlər dünyanı: üç min il Ahuraməzda hökm sürəndən sonra bir o qədər äÿ Əhrimən epoxası gəlir. Yəhudilərdə də Allaha (Yəhvaya) aid edilən xüsusiyyətlər içində sonradan antropomorfik cizgilər meydana çıxıb. Yəhva «yorulub dincəlir» (Təkvin, 1-2), «cənnətdə gəzinir» (Təkvin, 3-8), «peşman olur» (Çıxış, 32: 14), «qısqanır» (Çıxış, 20: 6). Üstəlik, Yəhvanın oğlu olduğunu iddia edirlər: «Üzeyir Allahın oğludur» - dedi yəhudilər» (Tövbə 30).

Hind "allahı"

Allahın xristianlıqda da bəşəriləşdirildiyi göz qabağındadır. İsa peyğəmbərin «Rəbb», «Allahın oğlu» adlandırılması bu yanaşmanın nəticəsidir. Hinduizmdə isə Allah kimi nəzərdə tutulan varlıq müxtəlif metamorfozalara məruz qala bilir. Vişnu lazım biləndə avatara edir – adam və ya heyvan cildinə girib kiməsə yardım edir, kimisə cəzalandırır.

Ucalardan ucasan...

Əski türklərdə ibtidai inanclar və şamanizmlə yanaşı Göy Tanrı inancı da olub. Bu inanca görə, Tanrı yaradıcı, mütləq qüdrət, müqəddəratı təyin edən, cəzalandırandır. Ölüm onun iradəsinə bağlıdır. O, əzəli və əbədidir. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında təsvir olunan, islamı qəbul etmiş oğuzların Allah haqqında qənaətləri çox mükəmməldir. Bu, bəlkə də, tanrıçılıq islama yaxın olduğu üçündür. Dastanın qəhrəmanlarından biri olan Yeynəyin söylədikləri türkcəmizə çevrilmiş Quran ayələrindən başqa bir şey deyil:

«Ucalardan ucasan,
Kimsə bilməz necəsən, əziz Tanrı.
Anadan doğmadın Sən, atadan olmadın,
Kimsə rizqin yemədin,
Kimsəyə güc etmədin,
Qamu yerdə Əhədsən,
Allahü Səmədsən!»

Allahın məkan və zaman xaricində olduğunu «Dədə Qorqud» dastanlarının ən cahil dəlisi Dəli Domrul da bilib. Ömründə Əzrayılın adını belə eşitməyən, onu öldürəcəyinə söz verən bu dəli, Əzrayıl canını almaq üçün sinəsi üstünə çökəndə Allahın vəsflərini «su kimi içir», əbədi olduğunu söyləyir, Onu məkana sığdırmaq istəyənləri cahil adlandırır:

«Neçə cahillər Səni göydə arar, yerdə istər,
Sən möminlər könlündəsən,
Daim duran Cəbbar Tanrı,
Baqi qalan Səttar Tanrı».
(«Duxa Qoca oğlu Dəli Domrulun boyu»)

Düşüncənin gözünə işıq gətirən Tanrı

Dilimizdə olan «Allah» sözünün ərəbcə «əl-ilah»dan yarandığı güman edilir. Tədqiqatçılar bu sözün otuza qədər izah variantını irəli sürürlər. Daha çox qəbul edilən varianta görə, «ilah» «ələhə-yəluhu» sözündəndir və «qulluq edilən» anlamı verir. Bu adın Ondan başqasına verilmədiyini demək olar. Quranda bu barədə söz açılır: «Necə bilirsən, varmı Onun adaşı?» (Məryəm, 65). Qədim ərəblər islamdan öncə də bütlərin üzərində Uca Tanrının olduğunu təsdiq edirdilər. Qurani-Kərim onların «Allah», «Əziz», «Alim» - deyə adlandırdığı qüdrətin bütün kainatı yaratdığına, Günəş və Ayın hərəkətini nizama qoyduğuna inandığıíû deyir: «Göyləri, yeri yaradan, Günəşi, Ayı buyruğu altına alan kimdir? – soruşsan, «Allahdır» - deyəcəklər» (Ankəbut, 61). Və ya: «Neçə-neçə peyğəmbərlər göndərmişdik əvvəlki nəsillərə. Məsxərəyə qoymuşdular hər gələn peyğəmbəri. Və Biz də məhv eləmişdik onların içində ən qüvvətli olanları. Öncəki ayələrdə bildirilmiş aqibəti belələrinin. Onlardan «Göyləri, yeri kim yaratmış?» -soruşsan, «Güclü olan, hər şeyi bilən yaratmış göyləri, yeri» - deyərlər» (Zuxruf, 6-9). İslamdan öncə bu tayfaların, eyni zamanda, Allahın adına and içdikləri də xəbər verilir: «Var gücüylə Allaha and içərlər ki, əgər bir möcüzə gəlsə onlara, mütləq inanarlar ona» (Ənam, 109). Və ya: «Var güclərilə Allaha and içdilər: «Ölən bir kimsəni dirildən deyil Allah» (Nəhl, 38). İslamdan öncəki ərəblərin həyatlarının sıxıntılı vaxtlarında da Allaha sığındıqlarını əks etdirən ayələr var: «De ki, düşündünüzmü halınız necə olacaq uğrasanız Allahın verdiyi əzaba? Allahdan savayı kimə dua edib yalvaracaqsınız?... Təkcə O-na yalvararsınız» (Ənam, 40-41). Paralel olaraq, o vaxt bütlərə də tapınır və hesab edirdilər ki, bütlər onları Allaha yaxınlaşdıracaq, Onun dərgahında şəfaətçilik edəcək: «Xalis din məhz Allahın dinidir. Onu qoyub ayrılarını özlərinə dost tutan, «Bizləri Allaha yaxınlaşdırsınlar deyə bunlara ibadət eləyirik» - deyənlər bilsinlər ki, mübahisə elədikləri şeylərin barəsində onlara Öz hökmünü, şübhəsiz, verər Allah. Yalançını, kafiri doğru yola çəkməz Allah» (Zumər, 3).

Allah Onun haqqında bilgi əldə etmək istəyənləri cavabsız qoymur. Amma bu informasiya həmin kütlənin səviyyəsinə görədir. Məsələn, Quranın 112-ci - İxlas surəsinin Məhəmməd peyğəmbərə müraciətlə: “Biz Allahı kimlə müqayisə edək?” – deyə soruşan bədəvilərin sualına cavab olaraq nazil olduğu deyilir. Allah bədəvilərin Onun haqqında bunları bilməsini istəyib : “De ki, O, Allahdır, təkdir. Allah bütün ehtiyaclardan ucadadır, əbədidir. Heç kimin valideyni və ya övladı deyil. Heç bir tayı-bərabəri və ya bənzəri də yoxdur». Qurani-Kərimdən əldə edilən digər məlumatlar belədir. Heç bir varlıq Ona bənzəməz, O da heç bir varlığa. “O, göylərin və yerin yaradıcısıdır. O, Səmi (eşidən) və Bəsir (görən)dir» (Şura, 11). Yer, göylər, cəhətlər onu əhatə edə bilməz. O, ìəkanın xaricindədir. Məkana sığmaz. «Heç bir göz onu əhatə və idrak edə bilməz» (Ənam, 103). Quranda Musa peyğəmbərə xitabən deyilir: «Heç zaman məni görə bilməzsən» (Əraf, 143). Allah cəhətlərdən, şəkil və miqdardan münəzzəh olduğuna görə, Onun yalnız axirətdə görülməsi mümkün sayılır. Bir qisim təfsirçilər aşağıdakı ayəni məhz belə açıqlayırlar: «Neçə üzlər var ki, o gün gözəlliyi ilə parıldar, Rəblərinə baxarlar» (Qıyəmə, 22-23). Quranda Allah haqqında üz (vəch), əl (yəd), göz (ayn) kimi zahiri əlamətlər bildirən sözlər işlənilib. Məidə surəsində əlin miqdarı haqda da deyilir: «İki əli də açıqdır Allahın» (Məidə, 54). Şübhəsiz, bu sözləri müstəqim mənada anlamaq olmaz.

Allah bəndələrinin səviyyəsini (səviyyəsizliyini) hər zaman nəzərə alır. Hər kəs Ona bacardığı şəkildə, parıltısız və bəlağətsiz yalvara, dua edə bilər. Uca Tanrı üçün əsas «təkcə təqva duyğusudur, ürək təmizliyidir» (Həcc, 37). Cəlaləddin Ruminin «Məsnəvi»sində oxuyuruq: «Musa əleyhəssalam bir gün yolda bir çobana rast gəlir. Çoban Allaha bu cür yalvarırmış: «Ya Allah, hardasan, bir yerə en. Çarığını tikim. Saçını darayım. Paltarını yuyum, sənə süd ikram eləyim. Əlini öpüm, ayağını ovxalayım. Yer salım, yorğunluğunu al, dincəl...» Musa peyğəmbərin çobana acığı tutur. Sonra Musa peyğəmbərə vəhy gəlir. «Sən onu niyə acıladın? Biz dilə, sözə baxmarıq, qəlbə, hala baxarıq. Sənin üçün nöqsan sayıla biləcək bir söz onun üçün ləyaqət nümunəsi sayılır. O, Allahı öz düşüncəsi çərçivəsində, amma səmimiyyətlə yad edir».

Allah Özünə alternativ tutulanlara da öz imkanlarını realizə etməsi – lap koalisiya yaratması üçün şans verir. «Allahdan başqa adına tapındıqlarınız bir yerə cəm ola... ». Eyni zamanda, onların məğlubiyyətə məhkum olduqlarını bəri başdan bildirir: «... bir milçək də yaratmağa çatmaz gücləri. Və əgər onlardan bir şeyi qapıb apara milçək, onu geri qaytarmağa yenə çatmaz gücləri» (Hacc, 73).

(1) Misra Nizami Gəncəvinindir