İlk insanın yaradılışının səbəbi, məqsədi, belə demək mümkünsə, xammalı, texnologiyası və memarı haqda dünya xalqlarında müxtəlif əsatirlər var. Bunlar antropoqonik miflər adlanır. Ayrı-ayrı xalqların tarixin müxtəlif dönəmlərində yaratdığı çeşidli əsatirlər ilk insanın yaradılışını fərqli düşüncə tərzi üzrə izahlayır. Bir sıra əsatirlərdə ilk insanın demiurq-allahlar tərəfindən müxtəlif materiallrdan hazırlaması versiyaları irəli sürülür. Bunların sırasında qurumuş okeanın dibindəki laxta topası da var, heyvan sümükləri də, ağac da.

Skandinav mifologiyasına görə, as «allahlar»dan olan Odin və onunla birlikdə bir neçə «allah» insanların ağac proobrazlarına can veriblər. Sonra isə üzərinlərdə işləyərək onları insana çeviriblər. Dünya əsatirlərində daha çox rast gəlinən variant isə insanın gil və ya torpaqdan yaradılmasıdır. Maraqlıdır ki, bu görüş lokal xarakter daşımiır, yəni Bibliyanın və ya Quranın yayılma arealı ilə hüdudlanmır. Bu üzdən də onların bir xalqdan başqa xalqa, bir qitədən digərinə iqtibas yolu ilə keçməsi haqda iddialar özünü doğrultmur. Biri digərindən əsrlər boyu xəbərsiz olan sivilizasiyalarda insanın torpaqdan yaradılması, dünyanı su basması, tufan vaxtı pis adamların qırılması, yaxşıların isə ilahi yardım ilə xilas olması haqda miflər təsadüfən formalaşa bilməzdi. Məsələn, ilk insanın gildən düzəldilməsi inancı Şimali Amerikada məskun olan irokezlərdə də var. Doğrudur, bir qədər fərqli şəkildə. Belə ki, onların bir əsatirinə görə, İoskexa (onlarda yaradıcı belə adlanır) insanları özünün suda olan əksinə baxaraq gildən düzəldib. Yenə başqa bir hindu əsatirinə görə isə demiurq Muxat öz ürəyindən qara palçıq çıxararaq adam bədəni düzəldib və sonra ona can verib...

SƏRXOŞ QAFANIN MƏHSULLARI

Qədim şumer miflərində də oxşar versiyaya rast gəlirik. İnsanın yaradılma materiyası şumer antropoqonik miflərində də torpaqdır. Bu əsatirlərin birində deyilir ki, tanrılar Enki və Ninmax əvvəlcə yeraltı dünya okeanının palçığından «uğurlu» – yəni yaxşı, yüksək standartlı adamlar düzəldirmişlər. Sonradan «allahlar» bərk kefləniblər və èñòåhsal etdikləri məhsul – adamlar çıxdaş və idbar olublar.

İnsanın gil və ya torpaqdan yaradılması Misir mifologiyasında da var. Bu ölkənin qədim sakinləri də yaradılış prosesini demiurq «allah»a bağlayıblar. Guya Xnum ilk insanları dulusçu alətində düzəldib. Sonra ona can verilib. Yunan mifologiyasında isə bu işi Prometey həyata keçirir.

İnsanın meymuna bənzərliyi də dünya xalqlarının miflərində bir-birinə zidd olan bir sıra qənaətlərin üzə çıxmasına yol açıb. Bir qism əsatirlərdə, görünür, zahiri bənzərlik səbəbiylə insanların meymundan əmələ gəlməsi (Tibet mifologiyası, Cənubi Afrikadakı kandzali tayfasının qənaəti) haqda miflər yaranıb. Bir başqalarında, əksinə, insanların meymuna çevrildiyi deyilir. Məsələn, buşmenlərə görə, meymunlar əvvəl insan imişlər. Qətl törətdiklərinə görə mifoloci qəhrəman Saqn sonralar onları meymuna çevirib.

HƏVVA NƏNƏNİN GÜNÜSÜ VARMIŞ?

Bibliya və Qurana görə ilk insan Adəm peyğəmbər olub və o, torpaqdan yaradılıb. Ümumiyyətlə «Adəm» sözü yəhudicə olub, adam, insan mənasına gəlir. Bibliyada insanın yaraldılması haqda rəvayətə görə, Allah ilk insanı torpaqdan yaradıb və ona «həyat nəfəsi» üfürüb. Həvva isə onun qabırğasından yaradılıb. (Yeri gəlmişkən, Adəm peyğəmbərin Həvvadan əvvəl Lilit adlı başqa bir arvadı olması haqda rəvayət də var. Həvvadan fərqli olaraq onun Adəmin qabırğasından yox, ayrıca yaradıldığı söylənilir). Bibliya rəvayətlərinin birində deyilir ki, yer üzündə torpaq işi – əkinçiliklə məşğul olmağa adam olmadığına görə Yəhva (demiurq Allah) Adəmi yaradıb. Sonra düşünüb ki, tək olmaq yaxşı deyil və onun üçün tay da yaradıb. «Yəhva torpaqdan bütün çöl heyvanlarını və səma quşlarını yaratdı, onları Adəmin hüzuruna gətirdi ki, görək onları necə adlandıracaq». Adəm onlara ad verir və onlar elə də adlanır. Daha sonra Adəm tək qalmasın deyə Yəhva onu yuxuya verir. Onun qabırğalarından birini çıxarıb Adəm üçün arvad yaradır və onu Adəmin yanına gətirir. Bibliya rəvayətləri kişi və qadının bir-birinə meylinin – şəhvətin səbəbini də Həvvanın Adəmin bədəninin bir hissəsi olması ilə izah edilir: «Ona görə adamlar öz atalarını və analarını atıb arvada meyl edir və bir bədən olurlar».

Bibliyadakı ikinci bir rəvayət isə daha sonrakı dövrlərə aiddir. Birinci babil dövrünə məxsus olan bu rəvayət bir qədər fərqlidir. Əgər birinci rəvayətdə Yəhva demiurq kimi götürülürdüsə, bu rəvayətdə kainatın yaradıcısı olan Allahdan bəhs edilir. Dünyanın altı günə yaradılması ilə bağlı təsvirlərdən sonra yer üzündə idarəçiliyi həyata keçirəcək insanın yaradıldığı deyilir. «Və Allah dedi ki, özümüzə bənzər olaraq insanı yaradaq və qoy o dənizdəki balıqlara, göydəki quşlara və yer üzərində olan hər cür heyvanata hökmdarlıq etsin». Sonra Allah insana deyir: «Çoxalın, yer üzünü tutun»

Orta əsrin bir sıra mistik təlimlərində, xüsusən kabbalistikada Adəm «gizli sirləri» bilən kimi təsvir olunurdu. Deyirdilər ki, Adəm cənnətdən qovulandan sonra Allaha yalvarır ki, ona zaman bitənə qədər bütün nəsillərin taleyini bilmək bacarığı versin. Və buna görə mələk Raziel («Allah sirləri» - Bibliyaya görə, mələklər hər biri Allahın ipostasıdır) onun yanına gəlir və tale kitabı gətirir. Kabalistlərə görə, yaradılışın sirlərinə yiyələnmək üçün «Adəm vəziyyətinə» - yəni ibtidai duruma dönmək lazımdır. Bunun üçün müxtəlif yollar da düşünülürdü. Məsələn, adəmdənsonrakı mədəniyyətdən imtina eləmək, utancaqlıq hissini atmaq və s. Hesab etmək olar ki, Freydin insanların utancaqlığı, çərçivələri atmağa çağıran ideyaları da buradan qaynaqlanır. Və bu gün kabbalistlər sırasında Madonna kimi pornoulduzun olmasının məqbul sayılması da bu səbəbdəndir.

«ÖLÜM GÜNAH VASİTƏSİLƏ DÜUYAYA GİRDİ»

İncildə Adəmə münasibət bir qədər fərqlidir. Bu kitabda İsa Məsihin şəcərəsin başlanğıcı Adəmdən götürülsə də (Lukanın müjdəsi, 3: 23-38) onlar bir-birinə qarşı qoyulur. Belə ki, İncilə görə, ölüm və zülm ilk günahdan – Adəmin günahından qaynaqlanır. İncilin məntiqinə görə, ilk günah olmasaydı, insanlar üçün ölüm olmayacaqdı və həyat da həzz və iztirablardan yox, yalnız cənnət həyatından ibarət olacaqdı. Amma belə olmadı. Çünki Adəm peyğəmbər sınaqdan uğurla çıxa bilmədi. O, yasağı pozdu. «Buna görə necə ki, günah tək bir adam vasitəsilə (Adəm peyğəmbər – V.S.) və ölüm günah vasitəsilə dünyaya girdi, eləcə də ölüm bütün insanlara keçdi» (Romalılara məktub, 5:12). İncilə görə, Adəm peyğəmbər tərəfindən yol verilən günahı İsa öz saleh əməli ilə yuyub və bütün bəşəriyyəti reabilitasiya edib: «Deməli, bir nəfərin (Adəm peyğəmbər – V.S.) təqsiri üzündən bütün insanlar necə məhrumiyyətə uğradılarsa, eləcə də tək bir Nəfərin (İsa peyğəmbər –V.S.) salehliyi nəticəsində bütün insanlara yaşamaq üçün bəraət verildi» (İncil, Romalılara məktub, 5:18). İncildə həmçinin İsanın cəhənnəmə enərək bütün möminləri xilas etməsi sırasında Adəmi də oradan çıxarması göstərilir.

«GİLDƏN BİR BƏŞƏR YARADACAM...»

Müqəddəs Kitabımız Qurana görə, ilk insan və ilk peyğəmbər Adəmdir. O, torpaqdan yaradılıb. «Səmud qövmünə də göndərdik Biz Salihi, onların öz qardaşını elçi olaraq. Dedi: «Ey qövmüm, təkcə Allaha ibadət eləyin, yoxdur sizin Ondan başqa tanrınız. Odur sizi torpaqdan inşa eləyən, yer üstündə yerləşdirən» (Hud, 61); «Torpaqdan yaratdıq sizi, torpağa qaytararıq sizi və torpaqdan bir daha çıxardarıq sizi» (Ta-hə, 55); Allah taala yer üzündə bir xəlifə yaradacağını, ona elm, iradə, qüdrət sifətləri verəcəyini bildirir. Və onun tərkib etibarilə yer üzü elementlərindən olacağını bəyan edir: «Sizi torpaqdan yaratmış. Sonra siz insanlar yer üzünə səpələnmisiz. Bunlar Onun qüdrətinin dəlilləridir» (Rum, 20).

Təfsir alimlərinin fikrincə, torpaqdan insana çevrilənəcən insan bir neçə mərhələlərdən keçib: Tin mərhələsi. «Tin»in torpağın su ilə qarışığı olduğu deyilir. «O ki yaratdığı hər şeyi gözəl yaratdı və insanı yaratmağa da palçıqdan başladı» (Səcdə, 7). Quran bu tərkibdə suyun da iştirakını irəli sürür: «Sudan insan yaradan, ona nəsəb, nəsil verən Odur. Hər şeyə qadirdir Rəbbin» (Furqan, 54). «Onların özlərini yapışqan bir gildən yaratmışıq Biz axı» (Saffət 11). Bundan sonra quru gil «xameyi-məsnun» - mərhələsi gəlir: «Quru gildən, qara palçıqdan yaratdıq Biz insanı. Öncə cinləri yaratmışdıq tüstüsüz oddan. Bir zaman sənin Rəbbin mələklərə demişdi: «Mən quru gildən, qara palçıqdan bir bəşər xəlq eləyəcəm. Onu düzəldəndən sonra, Öz ruhumdan ona üfürəndən sonra əyilərək səcdə eləyin ona» (Hicr, 26-29).

Nəhayət, qoxu vermiş və forma verilmiş palçıq qurudularaq «fəxxar» - saxsı, kirəmid kimi quru bir hala gətirilir: «Saxsı qablar sayaq bişmiş gildən yaratmışdır insanı» (Rəhman 14).

Yuxarıda sadalanan kimi mərhələlər keçəndən sonra bədənə ruh üfürülür. «Bir zaman mələklərə Rəbbin demişdi: «Gildən bir bəşər yaradacam, düzəldəcəm, sonra da Öz ruhumdan ona üfürəcəm. Ona səcdə edərsiz» (Sad 71-72).

Adəm və Həvva cənnətə yerləşdirilirlər: ««Ey Adəm, öz zövcənlə cənnətdə qal, orada olandan istədiyiniz qədər yeyin, yalnız bu ağaca yaxınlaşmayın, yoxsa ki, zalımlardan olarsız [özünüzə zülm eləyənlərdən]» dedik (Baqara 35). Yasaq olunan ağacın nə olduğu bilinmir. Müxtəlif rəvayətlərdə əncir, üzüm və buğda kimi təsvir olunur. Azərbaycanlılar arasında buğda variantı daha geniş yayılıb. «Buğda yeyib cənnətdən çıxıb» məsəli bu qəbildəndir. Ələkbər Sabir də bir şerində «Satdı gülzari-behişti iki buğdayə babam...» yazır.

Göründüyü kimi, cənnətdə Adəm peyğəmbərə bol nemət və böyük azadlıq verildiyinə baxmayaraq, bir hədd də qoyulub. Bu isə sərhədləri aşmamaq, qul borcunu yerinə yetirmək üçündür. Bir sözlə o, böyük imtahan qarşısındadır. Başqa bir məqam ondan ibarətdir ki, İblisə Adəm peyğəmbəri yoldan çıxarmaq gücü verilmişdi. «Onları sapdırmaq üçün Sənin doğru yolunun üstündə oturacam» dedi iblis. «Sonra onların önündən və arxasından, sağından və solundan keçəcəm və görəcəksən ki, Sənə şükr eləmir onların çoxu» dedi Iblis. «Rüsvay olmuş, qovulmuşsan, di rədd olub çıxsana oradan. And olsun ki, insanlardan kimlər sənə uyacaqsa onları və sizi, hamınızı cəhənnəmə dolduracam» dedi Allah (Əraf 16-18). Adəm bu xüsusda xəbərdar edilmişdi: «Dedik: «Ey Adəm, sənə də, zövcənə də düşməndir o, şübhəsiz. Gözlə sizi cənnətdən çıxarmasın, əziyyətə düşərsən. Orda ac qalmaq, çılpaq qalmaq bilməzsən nə olan şey. Orada susuzlamaq, günorta bürküdən bişmək bilməzsən nə olan şey» (Ta-hə 117-119). Amma Adəm peyğəmbər Həvvanın təhriki ilə İblisə uyub yasaq olan meyvəni yeyir və cənnətdən qovulur.

Adəmlə Həvvanın yerləşdirildiyi yer barədə təfsirçilər arasında görüş ayrılığı var. Bilindiyi kimi, «cənnət» sözü bağ, bağça, yaşıllıqlıarla örtülü yer anlamına gəlir. Əcəba, bu, yer üzündəki bir yerdimi, yoxsa axirətdə yaxşılar ö÷öí vəd edilən cənnətdirmi? Yer üzü olmadığını deyənlər «Rəbbi yenə seçdi onu, qəbul etdi tövbəsini, doğru yolu göstərdi ona. Dedi: «Hamınız düşün oradan, bir-birinizə düşmənsiniz.(Ta-hə 122-123) ayəsinə istinadən «düşmək» sözünü götürüb deyirlər ki, əgər bu yer üzü olsaydı, «oradan düşün» deyilməzdi.

Adəmlə Həvvanın olduğu yerin əbədi cənnət yox, yer üzü olması fikrini müdafiə edənlərin dəlitilləri isə budur: Əgər bu, savab yurdu olan cənnət olsaydı, orada əbədi qalınardı. Çünki Hicr surəsində də deyilir: «Cənnətlərdə, bulaqlar başındadır müttəqilər, şübhəsiz. Daxil olun oralara salamatlıq, arxayınlıq içində. Onların ürəyində kin deyilən nə varsa çıxarıb atmışıq. Taxtların üstündə qardaşlar sayaq üzbəüz əyləşiblər. Yorğunluq bilməzlər nədir, oralardan çıxası da deyillər (Hicr 45-48). Bundan başqa, İblis Allahın lənətinə uğramışdı, onun cənnətə buraxılmasına şübhə edilir. Başqa bir arqument də odur ki, cənnət imtahan yurdu deyil. Nəhayət, Allah taala «Yer üzündə xəlifə yaradacağam» (Baqara 30) demişdi. Buna əsasən də cənnətin yerdə olması fikri müdafiə edilir. Beləliklə, bu məsələdə yekdil rəy hələ də yoxdur. Adəmin İblisin sözünə inanması ona imtahandan uğurla çıxmağa imkan vermir. Quranda insanın zəif yaradıldığı, Adəmin isə səbatsız olduğunu deyən ayələr var. Bəlli olduğu kimi, insan yaradılanda mələklərə ona səcdə eləmək əmr olunmuşdu və İblisdən başqa hamı bu əmrə tabe olmuşdu. İnsana bu şərəfi verən ona Allah nəfəsinin üfürülməsi idi. İslam antroposentrik dindir və insana belə dəyər verilməsinə başqa dinlərdə rastlanmır. Amma Adəm peyğəmbər, əvvəldə də qeyd olunduğu kimi, bu ağır sınaqdan uğurla çıxa bilmir.

Xristianlıqdan fərqli olaraq, islamda Adəmə mənfi münasibət yoxdur. Bu rəvayətlərdə İblisin Adəmi aldada bilməyinin səbəbi äÿ «à÷ûãëàíûr»: Guya Adəm hələ gildən hazırlandığı, daha doğrusu, saxsı şəklində olduğu, amma ilahi nəfəsin üfürülmədiyi vaxtı İblis gizlicə onun daxili strukturunu araşdırıb zəifliklərini öyrənibmiş.

XƏLİFƏLİK ŞƏRƏFİ

Mühyəddin ibn əl-Ərəbi özünün «Füsus əl-hikəm» adlı əsərində yazır: «Yuxarıda sözü keçənə «insan» və «xəlifə» adı verildi. İnsan adı verilməsi nəşətinin ümumi olmasından və bütün həqiqətləri öz içinə almasından dolayıdır. Və insan Haqq üçün gözdəki görməyi mümkün qılan göz bəbəyi kimidir. Beləcə ona (göz bəbəyi anlamına gələn) «insan» adı verildi. Çünki Haqq məxluqlara insandan baxar və məxluqata ünvanlanan rəhmətini onunla ehsan edər». Səhvlərinə baxmayaraq, Adəm peyğbəmbər belə şərəfə layiq görülənlərin ilki idi.